Башҡорт ғәскәре (1917—1919)

Башҡорт ғәскәренең ойошторолоуы 1917 — 1921-се йылдарҙағы башҡорт милли хәрәкәтенең ҡушма өлөшө булып тора.

1917 йылдың 8-20 декабрендә Ырымбур ҡалаһындағы Каруанһарайҙа үткән III Бөтә башҡорт ойоштороу ҡоролтайы (съезы) автономия мәнфәғәттәрен яҡлау өсөн булдырылған милли ҡораллы формированиеларҙы законлаштырҙы. Башҡорт ғәскәрен Башҡортостандың эске улустарында булдырырға ҡарар ителә, сөнки Ырымбурға Ҡыҙыл армияһы отрядтары яҡынлашҡан була. Ошо ҡарарға ярашлы, 1918 йылдың 5 ғинуарында, ҙур булмаған башҡорт отряды (командующийы Ғ. С. Мағазов), шулай уҡ Ә. Б. Ҡарамышев менән Ғ. С. Иҙелбаев етәкселегендәге кавалерия һәм пехота отрядтары республиканың үҙәк улустарына табан йүнәлештә юлға сығалар [3].

Башҡорт Үҙәк Шураһы Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы башынан алып үҙенең нейтралитеты тураһында бер нисә мәртәбә хәбәр итә:

«Беҙ большевиктар ҙа, меньшевиктар ҙа түгел, беҙ тик башҡорттар ғына. Ҡайһы яҡта беҙ булырға тейеш? Бер яҡта ла түгел. Беҙ үҙ яғыбыҙҙа… Ике миллионлы башҡорт халҡы ошондай әһәмиәтһеҙ сәйәси мәрәкәлә уйынсыҡ була алмай..»

Әммә 1918 йылдың 16- сы февраленән 17-се февралгә ҡараған төндә Ырымбур Мосолман Хәрби — Революцион комитеты частары (МВРК) Башҡорт Хөкүмәтенең 7 ағзаһы (И. М. Мутин,А. Н. Йәғәфәров,С.Ғ. Мирасов, Ә.- З. Вәлидов,Ғ. Я. Айытбаев, А. К. Әҙеһәмов, И. Сәлихов) ҡулға алынғандан һуң нейтралитет тураһындағы ҡарар үҙгәрә. 1918 йылдың 2 мартында Баймаҡта С. М. Цвиллинг фарманына ярашлы Баймаҡ эшсе — депутаттар советы вәкилдәре иректә ҡалған Башҡорт хөкүмәтәнең башҡа ағзаларын да ҡулға алалар. 1918 йылдың 4 мартында Ә. Б. Ҡарамышев етәкселендәге башҡорт отрядтары Баймаҡты ҡамауға алалар. Улар Башҡорт хөкүмәте ағзаларын азат итеүҙе талап итә, әммә 6 мартта Ырымбурҙан килгән ҡыҙылармеецтар отряды ҡамауҙы кире ҡаға. 7 мартта эшселәр һәм ҡыҙылармеецтар хөкөмө буйынса Башҡорт хөкүмәтенең ике ағзаһы һәм автономияның хакимиәт органдарының башҡа вәкилдәре атып үлтерелә. 1918 йылдың 5 мартында Ырымбур губерна революцион комитеты бөтә башҡорт улустарына ҡәтғи характерҙағы телеграмма ебәрә:

«Башҡорттар … үҙ отрядтарын офицерҙар, юнкерҙар һәм төрлө ҡәбәхәттәр менән Совет халыҡ власына ҡаршы ойошторалар. Атаман Дутовҡа революцияға ҡаршы көрәш алып барырға ярҙам иткән элекке Башҡорт өлкә советы ревкомы ҡарарына ярашлы ҡулға алынды. Ревком бөтә башҡорттарға һәм уларҙың ойошмаларына кисектермәҫтән ҡоралһыҙланырға, барлыҡ ҡоралдарын урындағы советтарға һәм ҡыҙылгвардиясыларға тапшырырға; бөтә йәшенеп йөрөгән…офицерҙарҙы һәм юнкерҙарҙы тотоп бирергә, юлбаҫарса һөжүмдәрҙе туҡтатырға бойора. Әгәр өс көн эсендә был талап үтәлмәһә, Ревком ҡулға алынған Өлкә советын атып үлтерәсәк, һәм Совет власына ҡаршылыҡта шик уятҡан бөтә башҡорт ауылдары ер йөҙөнән артиллерия һәм пулеметтар менән юҡ ителәсәк».

1918 йылдың 3 апрелендә Ә. Б. Ҡарамышев етәкселендәге берләшкән башҡорт отрядтары һәм казактар Ырымбур төрмәһенән Башҡорт Хөкүмәте ағзаларын азат итәләр.

1918 йылдың май аҙағынан автономия хакимиәте органдарының эше тулыһынса тергеҙелә. Уларҙың яңы урынлашҡан ере Силәбе ҡалаһы була.

Башҡорт Хөкүмәте илдең көнсығышында большевиктарға ҡаршы үҙәктәр — Ваҡытлыса Себер хөкүмәте, Учредителдәр йыйылышы ағзалары комитеты (Комуч), Ырымбур казактар ғәскәре һәм башҡалар менән бәйләнештәр булдыра. 1918 йылдың 15—17 майында Ҡустанайҙа башҡорт һәм ҡаҙаҡ милли хәрәкәттәре вәкилдәренең кәңәшмәһе булып үтә. Кәңәшмәлә контрреволюцион көрәште берҙәмлектә ойоштороу тураһында фекер алышыу була.

1918 йылдың йәйендә Башҡортостан Хөкүмәте ашығыс рәүештә башҡорт армияһына дөйөм мобилизация иғлан итә. Мобилизацияның һәм уның структураһының формалаштырыуын тиҙләтеү маҡсатында Башҡорт Үҙәк Шураһы янында 1918 йылдың 8 июнендә ғәскәрҙең штабы — Башҡорт хәрби советы, шулай уҡ кантон хәрби начальниктарының идаралығы булдырыла.

1918 йылдың 11 октябрендә Башҡортостан Хөкүмәте Башҡорт ғәскәри идаралығы тураһындағы ҡарарға ҡул ҡуя. Идаралыҡ Башҡорт ғәскәренең ойоштороуы һәм ҡоролошо менән шөғөлләнә. Шулай уҡ уның ҡарамағына офицер составы һәм финанс ресурстары бирелә. Идаралыҡ административ хөкөм, мобилизация һәм хужалыҡ бүлектәренән тора. Башҡорт айырым корпусының штабы иғлан ителә, ә Башҡорт хәрби советы кәңәшмә органы булараҡ республика хөкүмәте янында ҡалдырыла[4].

Башҡорт хәрби советының рәйесе һәм Ғәскәри идаралыҡтың начальнигы, Башҡортостан Хөкүмәтенең ағзаһы, хәрби бүлектең мөдире була.

Ғәскәр регуляр булмаған отрядтарҙан һәм регуляр пехота һәм кавалерия полктарынан тора. 1918 йылдың июленән Башҡорт ғәскәре составына 4 Башҡорт пехота полкы һәм Башҡорт кавалерия полкы инә, артабан улар, 1918 йылдың сентябрендә, биш полктан торған Башҡорт айырым корпусҡа инәләр. Уның беренсе командующийы итеп генерал-майор Ишбулатов Хәжиәхмәт Исхаҡ улы тәғәйенләнә.

Ю. Ю. Бикбов рәйеслеге аҫтындағы Кесе Ҡоролтай Себер хөкүмәте менән килешеү төҙөй. Башҡорт Корпусы хәрби — оператив яҡтан Аҡ армияның берҙәм командованиеһына буйһонған хәлдә була. Башҡорт ғәскәренең һаны аҙаҡҡы 5 ай эсендә 10 меңгә барып етә һәм артабан, алыштарҙағы юғалтыуҙарға ҡарамаҫтан, һаман арта бара.

2-се башҡорт полкы Екатеринбург ҡалаһында йәшәүселәрҙән почетлы бүләк байрағын һәм полк байрағын ҡабул итә.

Бик күп мөһим саралар менән бер рәттән, хәрби символиканың булдырыуына айырым иғтибар бүленә. 1918 йылдың 13 июлендә Башҡорт хәрби советы башҡорт частары өсөн берҙәм форма кейеме эшләп сығарыу буйынса Комиссия тәғәйенләнеүе тураһында фарман сығара:

«Башҡорт ғәскәре частарының формаһын уйлап сығарыу өсөн 2-се Башҡорт дивизияһының Штаб начальнигы подполковник Емельянов рәйеслеге аҫтында, ағзалары Башҡорт Хәрби советы өлкән адъютанты поручик Мухлио, мобилизация бүлеге мөдире, прапорщик Тереғолов һәм Хәрби Советы ағзаһы Мағазов составында комиссия ағымдағы йылдың 13 июль көнөнә билдәләнә».

1918 йылдың октябрендә Башҡорт айырым корпусы Башҡорт айырым уҡсылар дивизияһына үҙгәртеп ҡорола, ә 1919 йылдың ғинуарында — Башҡорт корпусына.

А. В. Колчак Рәсәйҙең Юғары Хакимы булып алғас, милли автономияларҙы таныуҙан баш тарта. Был шарттарҙа Башҡорт Хөкүмәте Совет власы вәкилдәре менән һөйләшеүҙәр башлай һәм 1919 йылдың февраль айында Башҡорт Ғәскәренең һәм Башҡортостандың Совет власы яғына күсеүе хаҡында уның ҡарары сыға. Бынан һуң башҡорт частарының һәм Ҡыҙыл Армияның аҡтарға ҡаршы берҙәмлектәге хәрби ғәмәлдәре башлана.

1919 йылдың 21 февралендә Темәс ауылындаI Бөтә Башҡорт хәрби съезы уҙа. Унда ҡатнашҡан Башҡорт Хөкүмәте ағзалары һәм башҡорт полктарынан эскадрон һәм роталарҙың дөйөм йыйылыштарында һайланған 92 делегат ҡатнаша. Үҙенең сығышында Гәрәй Ҡарамышев түбәндәгеләрҙе әйтә[5]:

«Башҡорттар күп мәртәбә ҡулдарына ҡорал тотоп үҙ азатлығы өсөн көрәштеләр, һәм урыҫ тарихсылары башҡорттарҙың һәр ошондай сығышын «бола» («бунт») тип исемләүендә уларҙың ғәйебе юҡ. Үҙбилдәләнеше өсөн ошо аҙаҡҡы ынтылыштары иҫәп буйынса 88-се «бола» булып тора».

I Бөтә Башҡорт хәрби съезы Башҡорт ғәскәренең һәм бөтә Башҡортостандың Совет власы яғына күсеүен рәсми рәүештә нығыта. Уның һөҙөмтәләре буйынса республиканың беренсе совет хөкүмәте — Башҡорт революцион Комитеты — булдырыла.

РККА-ның 1-се армия командованиеһының күсеү шарттарын боҙоуы һәм репрессияларҙың күбәйеүе, башҡорттарҙы Колчактың Урыҫ армияһы составына (1-се Башҡорт уҡсылар полкының 2-се батальоны, һәм 2-се Башҡорт кавалерия полкының 3-сө эскадроны) алып килә. Совет командованиеһының шәхси хәүефһеҙлек вәғәҙә итеүенән һуң уларҙың бер өлөшө кире ҡайта һәм Башҡорт айырым кавалерия бригадаһының (М. Л. Мортазин һәм башҡаларҙың отрядтары) төп рәттәренә инә. Башҡорт ғәскәренең ике мең элекке хәрбиҙәре (лидерҙары — Мөхәммәт-Ғәбделхәй Ҡорбанғәлиев һәм Галимйән Таған) 1920—1922 йылдарҙа Алыҫ Көнсығышта аҡ эмиграцияға ҡушылалар.

Башҡорт ғәскәренең РККА яғына күсеүе тураһында 70-се һанлы фарманы (16.02.1919й.)

Башҡорт хөкүмәте һәм Совет командованиеһы вәкилдәре араһындағы һөйләшеүҙәрҙең ҡайһы бер пункттары:

3) Башҡорт ғәскәрҙәре Совет ғәскәрҙәренә ҡаршы хәрби ғәмәлдәрҙе кисекмәҫтән туҡтаталар һәм үҙ ҡоралын Колчак — Дутовҡа һәм Совет Рәсәйенең башҡа дошмандарына ҡаршы боралар, Совет командованиеһының күрһәтмәләренә буйһоналар йәки Совет Рәсәй ғәскәрҙәре биләгән территорияһына күсәләр; шул уҡ ваҡытта бындай осраҡтарҙа Совет армияһы командованиеһы күрһәткән районға күсеү тураһында артабан тулыһынса уртаҡ фекергә килешкәнгә тиклем, башҡорт хөкүмәте армия буйынса тейешле фарман сығара.

4) Башҡорт хөкүмәте кисекмәҫтән башҡорт халҡына һәм ғәскәрҙәргә Совет республикаһына ҡаршы көрәште туҡтатыу тураһында өндәмәләр сығара. 6) Һуңғы Килешеү төҙөлөргә тейеш һәм Башҡорт хөкүмәте үҙенең тулы хоҡуҡлы вәкилдәрен Мәскәүгә ебәрә. Имза ҡуйҙылар: Көнсығыш фронтының Революцион Хәрби Советы — Смилга, Гусев, Каменев. Башҡорт хөкүмәте рәйесе Кулаев. Башҡорт өлкә Советы ағзаһы Халиков. Башҡорт ғәскәрҙәре командующийы адьютанты Бикбауов.

Башҡорт ғәскәрҙәре командующийы — Вәлидов. Башҡорт ғәскәрҙәре Штабының начальнигы Ильяс Алкин. Башҡорт Хәрби — революцион комитеты рәйесе урынбаҫары — Ҡарамышев. Март, 1919 й. Темәс ауылы

— РКП(б) Башҡорт Өлкә Комитеты хәбәрҙәре, 1-се һанлы, 2 апрель, 1922 йыл

Комбриг Муса Мортазин фекеренсә, Ҡыҙыл Армия яғына күскәндән һуң Башҡорт ғәскәре Совет Армияһының артабанғы стратегик уңыштарына бик мөһим көс һала.

Милләттәр эштәре буйынса халыҡ комиссары И. В. Сталин башҡорт ғәскәрҙәрен ошолай һүрәтләй[6]:

«Һеҙҙең ғәскәр Дутов һәм Колчакка ҡаршы ҡаһармандарса һуғыша. Башҡорт халҡы һан буйынса 2 миллионға етә, һәм ул Рәсәйҙәге революция ҡаҙаныштарын яҡлау һәм бөтә донъяға таратыу өсөн йөҙ меңлек дисциплиналы, идеяға һәм үҙҙәренең юлбашсыларына тоғро булған армия бирәсәк… Уңыштың иң мөһим шарты — ситтән тағыу түгел, ә халыҡтың үҙенең һәм эшсе интеллигенцияның башланғысын йәлеп итеү».

Үҙәк Совет власы менән Башҡорт Хөкүмәте араһындағы Совет Автономиялы Башҡортостан тураһындағы Килешеүҙең IX һәм X параграфтарында «Рәсәй һәм донъя контрреволюцияһы менән көрәш алып барыу маҡсатында» айырым Башҡорт армияһын булдырыу ҡаралған була.

РСФСР — ҙың Революцион — хәрби советы рәйесе Л. Д. Троцкийҙың 1919 йылдың 7 октябрендәге фарманы буйынса Петроградта Көнсығыш һәм Көньяҡ фронттарынан килгән хәрби частарҙың базаһында Башҡорт төркөмө ғәскәрҙәре ойошторола. Төркөм командующийы итеп Х. Ф. Әлишев билдәләнә.

• Багаутдинов Р. О. Участие башкир в Белом движении (1917—1920). — Уфа, 2009.
• История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН. — Уфа: Гилем, 2010. — Т. V. — 468 с.
• Кульшарипов М. М. Башкирское национальное движение (1917—1921 гг.). — Уфа: Китап, 2000. — 364 с.
• Муртазин М. Л. Башкирия и башкирские войска в Гражданскую войну. — М.: Инсан, 2007. — 208 с.
• Национально-государственное устройство Башкортостана (1917—1925): документы и материалы в 4-х томах / сост. Б. Х. Юлдашбаев. — Уфа: Китап, 2002.
• Туракаев И. Башкирские части в гражданскую войну. — Уфа, 1929.
• Ярмуллин А. Ш. Институт полковых мулл в башкирских войсках в годы Гражданской войны // Проблемы востоковедения. — 2010. — № 3 (49). — С. 76—81. — ISSN 2223-0564.

• Рахимов Р. Н., Таймасов Р. С. Башҡорт ғәскәре (1917—1919) // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8.
• Башкирский корпус на Востоке России 2014 йыл 3 сентябрь архивланған.
• Создание Башкирской Автономии(недоступная ссылка)
• Войсковое управление Правительства Башкурдистана 2016 йыл 10 ноябрь архивланған.
• YouTube сайтында «Башкортостан:становление республики»