سالماس
سالماس یا دا سلماس — باتی آذربایجان اوستانینین شهرلریندن بیری‌دیر. بۇ شهر سالماس بؤلگهسینین مرکزی اولاراق اورمیه باتی آذربایجان اوستانین مرکزیندن ۸۰ کیلومتر فاصله‌سی وار. ۱۳۰۹–جی هیجری شمسی ایلده سالماس شهری زلزله اثرینده توْرپاقلا بیر اوْلوب و اونو شطرنجی صورتینده سونردان تیکیب‌لر. قدیم سالماس ویلایتی‌نین مرکزی دیلمقان آدلانیردی.
Salmas
سالماس | |
|---|---|
شهر | |
| سلماس | |
 سالماس | |
| لقب(لر): دیلمقان، شاپور | |
  Salmas | |
| موختصاتلار: 38°11′41″N 44°45′53″E | |
| Country | ایران |
| اوستان | غربی آذربایجان اوستانی |
| بؤلگه | سالماس بؤلگه‌سی |
| بؤلوم | مرکزی |
| Earliest Recognition | 224–242 AD |
| Rebuilt | 1930 |
| ایداره | |
| • نووع | Mayor–Council |
| • اورقانی | Salmas |
| • Mayor | N/A |
| اراضی | |
| • Total | ۹٫۲۶ sq mi (۲۴�۰ km2) |
| • توپراق | ۹٫۲۶ sq mi (۲۴�۰ km2) |
| • سو | ۰ sq mi (۰ km2) |
| • متروپولیتن | ۴٫۷۵ sq mi (۱۲٫۳ km2) |
| اوجالیق | ۴٬۵۳۲ ft (۱٬۳۸۱ m) |
| جمعیت (2016 Census) | |
| • Total | ۹۲٬۸۱۱ [1] |
| • درجه‌سی | TBA, ایران |
| دمونیم | Salmasi, Salmassi |
| ساعات قورشاغی | یوتی‌سی +3:30 (ایرانین رسمی ساعاتی) |
| • یای (DST) | یوتی‌سی +4:30 (ایرانین رسمی ساعاتی) |
| ZIP code | 58811 ≤ 58XXX ≤ 58991 |
| تیلفون کودلاری | 44 |
اتیمولوژی
محمدحسن اعتمادالسلطنه بو شهرین آدی‌نین آسوری حؤکومداری سالماناساردان ایقتیباس اولدوغونو ایره‌لی سورموشدور.[2]
اولیا چلبی سالماس حاقیندا یازیر:
"سالماس قالاسی‌نین، یعنی "دئلماس" شهری‌نین بانیسی بوذر جومهری‌دیر. او، بو آدی شهره اونون برکتلی و حئیواندارلیغین بول اولدوغونا گؤره وئرمیشدیر." [3]
توحید ملک‌زاده سالماس آدی‌نین ایکی بخشدن تشکیل تاپدیغینی ایره‌لی سورور، بونلار "سالما" و "آس" سؤزلری‌دیر. سالما سالماق فعیلیندن تؤره‌میشدیر، آس ایسه کول‌تیگین کیتابه‌لرینده آدی قئید اولونان "آس" و یا "آز" مدنیتیندن آلینمیشدیر. آس/آز سؤزو منطقه‌دکی آدلاردا دفعه‌لرجه قئید اوونوب؛ آذربایجان (آز+اربایجان)، سیواس (سیو+آس)، آستارا (آس+تارا)، میناس (مین+آس) و ساییره.[4]
نتیجه ده سالماس سؤزونون معناسی؛ "آس ائلی‌نین یوردو" شکلینده اؤزونو عکس ائدیر.
آد
شهرین آدی قاجار ایمپیراتورلوغو زامانیندا «سالماس» اولاراق، پهلوی‌لر واقتی «شاهپور» آدینا چئویریلدی.
۲۱ آذر ۱۳۲۴–جی هیجری گونشلی‌دن بیر ایله‌جه، آذربایجان میلّی حؤکومتی چاغیندا، شهرین آدی «سلماس» آدینا قایتاریلمیش‌ایدی، اما پهلوی‌لر شهره حاکیم اولاندان سوْنرا، شهرین آدی‌نی گینه شاهپور آدینا قایتاریلدیلار. ایران ایسلام اینقیلابیندان سوْنرا، شهرین آدی یئنی‌دن «سلماس» آدینا چئویریلدی.[5]
تاریخی
9 مین ایللیک کول‌تپه (اهریوان تپه‌سی)
یاخین شرقین ان قدیمی یئرلشیم مکان‌لاردان بیری اولان اهریوان تپه، سالماس شهری‌نین شیمال غرب بؤلگه‌سینده یئر آلمیشدیر. کول‌تپه‌نین قازینتی‌لاریندا تاپیلمیش آرکولوژی ماتریال‌لار، سالماسین قدیم یاشاییش مرکزی اولدوغونو ثوبوت ائدیر. بو تپه‌نین بؤیوک بیر اراضیده یئر آلدیغی، او چاغلاردا شهر اهالیسی‌نین چوخ اولدوغوندان خبر وئریر.[6]
تأسوفله شهرین گئنیشلنمه‌سی و تپه‌نین اطرافیندا بینا تیکمه گئدیشی، اونون تخریبینه و بو دَیرلی تاریخی اثرین گونو گوندن آرادان گئتمه‌سینه سبب اولوبدور. بو تاریخه قدر اهریوان تپه‌سی‌نین آراشدیرماق و اونون قیدمتینی دقیق‌لشدیرمک اوچون گؤزگلیم آراشدیرما اولماییبدیر.
آراتتا دؤولتی
آراتتا شهر-دؤولتی‌نین دقیق سرحدلری بللی اولماسا دا بعضی تتقیقاتچی‌لارین دئدیگینه گؤره اورمو گؤلو اطرافیندا یئرلشیردی.[7] بو باره ده سومر لؤوح‌لرینده بئله یازیلیر؛ " آراتتا داغ اوجالیغیندا اینشا ائدیلمیشدیر. یئرالتی سولار آراتتا‌نین سویا اولان طلباتینی تأمین ائدیر. آراتتا یولو اوزرینده، هوروم داغیندا لوگالباندا خسته‌لنر "[8]
سالماسین جنوبوندا یئرلشن زینجیر قالا داغی اوزرینده قورولدوغو اوچون بلکه ده سومر کیتابه‌لرینده آدی چکیلن آراتتادیر و یئنه ده سالماسین جنوبوندا اولان قارنی‌یاریق داغیندان(اوچ قارداش‌لار داغی)، منطقه‌نین قدیم اهالیسی، بو داغی قوللاناراق یئرالتی سولاریندان اکین یئرلرینی سوواریردیلار.
باشقا بیر دیقت چکن مسله؛ سالماسین غربینده اولان اره‌ویل داغی‌دیر. اره+ویل آدیندا گلن " اره " ، " آرا+تتا " داکی " آرا " و یا ارتته‌دکی " اره " ایله عئینی‌دیر. توحید ملک‌زاده دیلمقانی ارتته آدی‌نین ار+داغ ترکیبیندن یارانمیش اولابیله‌جگیندن سؤز ائدیر.[4] و بو باخیش، آراتتا‌نین داغلیق بیر منطقه اولدوغونا باخاراق چوخدا غئیری-عادی نظره گلمیر.
ساموئل نوح کرامر سرشوناس سومر تاریخ یازاری دئییرکی؛ "وان گؤلو یاخینلاریندا یاشایان هورری‌لرین ایلک یوردونون هوروم داغی اولدوغونو وار سایماق منطیق‌سیز اولمادیغی اوچون ده هوروم داغی‌نین اورمیا گؤلو یاخینلاریندا، حتّی داها شرقده اولدوغو سونوجونا وارا بیلریک. اصلینده اِنمِرکارین آراتتا سفری بیر اؤلچوده ایکی سارقونون 2 مین ایلدن داها جوخ بیر سوره سونرا (م.اؤ. 714) ماننا اؤلکه‌سینه ائتدیگی سفر ایله قارشیلاشدیریلا بیلر. عجیبدیر کی، بو سفرین حکایه‌سی ده آراتتا آدلی بیر ایرماغین آشیلماسیندان سؤز ائتمکده‌دیر. بو آدینا بلکه ده آراتتا شهریندن قالمادیر." [9]
آنتیک تپه‌لر
سالماسدا آنتیک تپه‌لری‌نین آرخولوژی آراشدیرمالاری بو شهرین موختلیف دؤوره‌لرده یاشاییش مرکزی اولدوغوندان خبر وئریر. موختلیف دؤوره‌لره عایید اولان آنتیک تپه لر و اونلاردان الده ائدیلن تاریخی اشیالار، او جومله‌دن؛ ساخسی قابلار، کوزه، گیل کوپه‌لر، بویالی قابلار، کاسا، چؤلمک و س. بو بؤلگهنین سومرلر زامانیندان مدنیتین ایجاد اولدوغو و سونرالار قوتتی، هورری، ماننا و اورارتونون بو تورپاق‌لاردا ایز بوراخدیغینی گؤسترمکده‌دیر.
سالماس اراضی‌سینده قئیده آلینمیش آنتیک تپه‌لر:
- اهریوان تپه‌سی (کول تپه)
- گیرده‌سره (موغانجیق تپه‌سی)
- هفتیوان تپه‌سی
- همزه‌کندی تپه‌سی
- شوریک تپه‌سی
- هؤدر تپه‌سی
- قاباق تپه
- دیریش تپه‌سی
- پیه‌جوک تپه‌سی
- گاویر قالا
و ساییره.
اورارتولار دونیاداکی صونعی سووارما سیستمی‌نین ایلک یارادیجی‌لاری
آسوری ایمپیراتورلوغو یارانیرکن و موزدلو دؤیوشچولری ایله بؤیوک اوردولار یارادیب یئنی مدنیتین قورولماسینا ایلرلرکن؛ بین‌النهرینده قییمتلی داش، جواهیرات و بینالار اوچون ایشه‌گلیم داش منبع‌لرین آزلیغینا گؤره، شیمال و غربده کی داغلیق بؤلگه‌لره یؤنلدیلر. او جومله‌دن سالماس بؤلگهسینین داغلیق اولدوغونا گؤره آسوری‌لر دفعه لرجه بو اراضی‌یه هوجوم ائتدیلر.
آسوری‌لرین هر هوجوموندا یئرلی اهالینی قتل‌عام ائدیب بعضی‌لرینی اسیر توتوردولار و بؤلگهنین ائتنیک قورولوشونو دَییشتیرمک و آرالارینداکی باغی قیرماق آماجی‌یلا یئرلی اهالینی سورگونه گؤندریردیلر و اونلارین یئرینه باشقا ائتنیک و یا آسوریه‌لیلر یئرلشدیریردیلر.[4] خوسرآوا کندینده کی یاشایان آسوری‌لر همین دؤوره‌لرله ایلگیده اولمالی‌دیر.
آسوری لؤوحه‌لرینده اورمو گؤلونون غربی بؤلگه‌سی گیلزان آدلاندیریلیب. بو آد سالماس کندلریندن بیری اولان گولوزان و یا گولزان کندی آدینا چوخ بنزه‌ییر. گیلزان حؤکومداری م.اؤ.823 ده آسوری هوجوم‌لارینا قارشی اورارتو اؤلکه‌سینه قوشولدو.[10]. بو مسله سالماس بؤلگه‌سینده سووارما سیستمی‌نین گلیشمه‌سینه سبب اولدو. او زامانا عایید اولان اورمو گؤلو اطرافینداکی اولهو شهریده بؤیوک احتیماللا سالماس کندلریندن بیری اولان اوله کندی اولمالی‌دیر. Edwin Wright (؟) او جومله آراشدیران‌لارداندیر کی اولهو شهری‌نین یئرینی سالماس بیلیر. او، روملولارین سندلرینده آدی کئچن Chiliacomos بؤلگه‌‌سینی همین سالماس بؤلگه‌سی اولاراق بیان ائدیر.[11]بو بؤلگه‌ده ایلگی چکن باشقا بیر مسله؛ Chiliacomos بؤلگهسینین آنلامی " مین‌قصبه " (مین+قصبه) اولاراق قئید اولوب و عجیبدیر کی بو، سالماس کندی اولان میناس‌دا دا (مین+اس) عئینی شکیلده گؤرونور.
م. اؤ. 9. عصرده اورمیه بؤلگهسینین غربینده موهوم بیر سیاسی قوروم چار 2. توُکوُلتی-نینوُرتا‌نین (م.اؤ.890–894) سالنامه‌لرینده آدی ایلک دفعه چکیلن گیلزان دؤولتی ایدی.[12] آشوُرناسیراپالین زاموُایا قارشی یوروش ائتدیگی زامان گیلزان خوُبوُشکیا و هارتیش اؤلکه‌لری ایله بیرلیکده آسورلارا فیدیه وئره‌رک غارت‌لرین، داغینتی‌نین، کوتلوی قیرغی‌نین قارشی‌سینی آلمیشلار.آسوری حؤکمدارلاری‌نین گیلزان اوزرینه چوخ تئز-تئز یوروش ائتمه‌لری بو اؤلکه‌نین آسورلار اوچون نئجه بؤیوک اهمیته مالیک اولدوغونو گؤستریر. اؤلکه نی چارلار ایداره ائدیردیلر. بورادا ائ. ه. 9. عصرین بیرینجی یاری‌سیندا و اورتالاریندا آسو، سونرا ایسه اوپو حؤکمدار ایدی.[13] [14]اوزون مودت حؤکمرانلیق ائتمیش آسو م.اؤ. 856-جی ایلده اوچ سالماناسارین (م.اؤ.859–824) پیشوازینا " اؤز قارداش‌لاری و اوغول‌لاری ایله بیرلیکده " چیخیر. بو، ثوبوت ائدیر کی، آسو آرتیق طایفا باشچیسی دئییل، سووِرن ایرثی حؤکمداردیر. 3. سالماناسارین (م.اؤ.859–824) گیلزانداکی معبده ظفر سوتونو ستئلاسینی قویماغینا باخمایاراق آسورلار ائله بو دفعه‌نین اؤزونده ده اؤلکه‌نی غارت ائتمه‌میش، فیدیه اولاراق داوار، قارا-مال، آت، ایکی‌هورگوجلو دوه‌لر، شراب و س. آلماقلا کیفایت‌لنمیشدیلر.[12] 9. عصرین آخیرلاریندا گوجلنمیش اورارتو دؤولتی گیلزانی ایشغال ائدیب اؤز اراضی‌سینه قاتدی.[15]
آتورپاتکان دؤولتی
آتروپاتکان ترکیبینده اولان سالماس شهری ایسترابون یازی‌لاریندا م.اؤ.20 جی ایلینده سیمباسا و یا سیمباکا شکیلده آدی قئید اولونوبدور. بو بؤلگهنین حاکیمیتی سورکلی اولاراق روم ایمپیراتورلوغو ایله آتروپاتکان دؤولتی آراسیندا دَییشیلیردی، بونا گؤره‌ده سالماس بؤیوک خسارت‌لره معروض قالدی.[4]
اشکانی‌لر دؤورو
رحیم رئیس‌نیا کیتابیندا، ولادیمیر مینورسکی‌دن ایستیناد ائده‌رک سالماسی اشکانی‌لر و ساسانیلر دؤورونده کی پِرسارمِنیا بؤلگهسینین بیر قیسمی اولاراق قئید ائدیر.[10]
ایسلامدان اؤنجه
سالماسین خان‌تختی قابارتماسی
اورمیه جادّه‌سینده خان‌تختی کندی‌نین یاخینلیغیندا پیرچاووش داغیندا حک اولونان بو قابارتما ایران تاریخچی‌لری دوشونجه‌سی ایله ساسانی شاهی 1. اردشیره (224–242) عاییددیر و روم ایمپراتورلوغو سِوئروس آلِخاندِر (222–235) اوز وئرن دؤیوشو قازانیب، یئرلی ارمنی‌لرین(؟) 1. اردشیره هدیه وئردیگینی ایفاده ائتمکده دیر.[16]
آنجاق قابارتماداکی آدام‌لارین گئیینیشی ایله اوزلرینه دیقت ائدینجه و ساسانیلرین دیگر قابارتمالارییلا موقاییسه ائدینجه بو قابارتما‌نین داها اسکی بیر مدنیته عاید اولدوغو گؤزه چارپماقدادیر. و بئله نظره گلیر کی بو اثر ساسانی‌‌لردن داها اؤنجه‌کی مدنیت اشکانی‌لره و یا حتّی اونلاردان دا اؤنجه‌یه عاید اولا بیلر. هر حالدا بو مسله‌نین آیدینلاشماسی اوچون طرف‌سیز بیر آراشدیرما اکیبی قابارتما‌نین دقیقاً هانسی دؤوره یه عاید اولدوغونو اوزه چیخاراجاقدیر.
دوکتور توحید ملیک‌زاده بو باره ده یازیر کی؛ " قابارتمادا 1. اردشیره (224–242) هدیه وئرن یئرلی اهالی پروتوتورکلر اولمالی‌دیرلار. " [4]طبیعی‌دیر کی بؤیوک ارمنیستان ایدیاسی وار اولدوقجا غرضلی تاریخچی‌لر آذربایجان تورپاق‌لاریندا پروتوتورک اهالیسی‌نین مؤوجود اولدوغونو قبول ائتمه‌یه‌جکلر.
کیلیسالار
شیمالی آذربایجاندا اولدوغو کیمی جنوب شهرلرینده ده مسحیت ایسلامدان اؤنجه و ایسلامین ایلک عصرلرینده آذربایجان جمعییتی‌نین آراسیندا یایقین ایدی. آلبانیالی‌لاری مسحیت دینینی قبول ائتمیش بیر پروتوتورک اؤلکه‌سی قبول ائتدیگیمیز کیمی، سالماس شهرینده کی کیلیسا‌لاریدا پروتوتورک مدنیتیندن میراث قالدیغی قوشقوسوزدور. تاریخ بویونجا روم ایمپراتورلوغو ایله اشکانی‌لر و سونراسی ساسانیلر ایمپراتورلوغو آراسیندا دفعه‌لرجه الدن اله ائدیلن بو بؤلگه، دینسل بینالارلا دولو اولماسی اولدوقجا نورمالدیر. سالماس شهرینده هئچ بیر کیلیسا گؤرونمه‌مه‌سه بئله اطرافداکی بؤلگه‌سینده بیر بوللو کیلیسا گؤزه چارپماقدادیر.
او جومله دن؛
- هفتیوان کیلیسا‌سی
- قیزیلجا کیلیسا‌سی
- مارییاقوب کیلیسا‌سی
- اسگی کیلیسا‌سی
- وانگ کیلیسا‌سی
- قالاسر کیلیسا‌سی
- باغچاجیک کیلیسا‌سی
- دیریش کیلیسا‌سی
و س...
(یئرلی اهالی بو کیلیسا‌لاری مسیحی عیبادتگاهی اولدوغونا گؤره ارمنی کیلیسا‌سی آدلاندیرار حال بوکی سالماسین خوسراوا کندینده آسورلو جمعیتی یاشاییر و سالماس اهالیسی اونلاریدا ارمنی آدلاندیریر. اصلینده بو یانلیشلیقلا مسیحی سؤزونون یئرینی آلمیشدیر و بئله لیکله قدیمدن میراث قالان بو کیلیسالار، ارمنی‌لر یوخ، بلکه او چاغلاردا ه یئرلی اهالی آراسیندا یایقین اولان مسحیت دینینی داشییان پروتوتورک جمعیتینه عایدیر.)
گؤی‌تورک خاقانلیغی دؤورو
بلاذری فتوح البُلدان اثرینده بئله یازیر:(ساسانیلرین شاهی 1. قوباددان (488–531) اؤنجه) " جورزان ایله آرران، خزرلرین الینده ایدی. " [17] " خزرلر حودودلاری گئچرلر و باسقین‌لاردا بولونارلار؛ زامان زامان دا دِینوره قدر ایلرلردی. " [17]
دِینور شهری ایندیکی ایراندا کیرمانشاه اوستا‌نیندا یئر آلیردی. بئله لیکه خزرلر جنوبی آذربایجان اراضی‌سینه ده ائنیردیلر و سالماس شهریده بو مسله‌دن کناردا قالمیردی.1940 لارا قدر سالماسین کؤهنه‌شهر "-ینده یاشایان یهودی‌لرده همین مسله‌نی تصدیق ائتمکده‌دیر.
میلادی 614 جو ایلینده ساسانیلر اورشلیمه هوجوم ائتدیکدن سونرا بیزانس ایمپیراتورو 1.ایراکلی (610–641) گؤی‌تورک خاقانلیغی ترکیبینده اولان خزرلرله ایتّیفاق موقاویله‌سی باغلایاراق ساسانی‌لره قارشی ائ.622 جی ایلینده هوجوما کئچدیلر. خزرلر 40 مین آتچی‌یلا هوجومدا ایشتیراک ائدرلر و اورمیه شهری یاخینلیقلارینا قدر یئرلری تالانلاییب ایلرله‌دیلر. خزرلرین بؤیوک قیسمی یئرلی اهالی‌یه قاریشیب بؤلگه‌ده مسکن توتارلار.[4]
اورتا عصرلر
حمداله مستوفی قزوینی سلماسا عایید دئییر: سلماس ۴ جو ابقلیم‌دن و بیر بؤیوک شهردیر، اونون حیصاری خاراب اوْلان زامان خواجه تاج الدین علی شاه وزیر تبریزی الیله یئنی‌دن تیکیلدی. اونون دوره‌سی ۸ مین اتدیمیمیش، هاواسی سویوق و هابئله سولاری آذربایجان و کوردوستان داغلاریندان گلیب چیچست گؤلونه تؤکولور. باغلاری چوخ اولاراق اوندا اوزوم و باشقا میوه‌لر چوخدور، آیری بیر حاصیل‌لار دا وار. خالقی تۆرک دورلار و سونودور و کوردلرله دائما داوا ائدیرلر آنجاق آرالاریندا خصومت وار ائله کی ذاتلاریندادیر دوزلن دئییل.
شهاب الدین یاقوت حموی معجم البلدان دا سلماسا عایید دئییر سلماس اول و ایکی جی فتحه له بیر شهر دیر آذربایجان دا اورانین اورمیه له آراسی ایکی گون یول دیر و تبریزه قدر اوچ گون سلماس دان خوی شهرینه قدر بیر ائو منزل دیر سلماسین اوزوناسی یئتمیش اوچ درجه یوز انی ده اوتوز اوچ درجه و نصف دیر.
حاجی خلیفه آدیلا تانینان کاتب چلبی جهان نیما دا یازیر: سلماس بیر شهر آذربایجانین سرحد شهرلریندن دیر و خوی تومنین شهرلری عیبارت دیر سلماس ، اورمیه ، خوی ، اشنویه ،شهرین اوزوناسی ئتمیش دوققوز درجه انی ده اوتوز اوچ درجه ده تبریز شهرین باتی سیندا آذربایجانین قورتولوش یئرینده یئرلشیب دیر. بۇ قصبه دوغو دان دیلمقان قصبه و اورمو گؤلو گونئی دن اشنویه باتی دان حکاری داغلارینا قوزئی دن قوسقون قران داغلارینا چاتیر.
زکریا بن محمد بن محمود قزوینی آثار البلاد و اخبار العباد کیتابیندا دئییر سلماس شهری آذربایجان دا تبریز و اورمیه آرسیندا دوشوب اوردا بیر سو وار هر بیر مجذوم دردی اوْلان چیمسه و غسل توتوسا جذام دردیندن قورتولاجاق.ائله کی اوزوم ائشیتدیم بیر جذام دردی اوْلان موصولو سلماسا گئدیب بۇ سو دا چیمیب و اوزون یودو سوْنرا بدنی سالم و پاکلانمیش دیر.
میرزا حسن زونوزو ناصرالدین شاه وقتین بویوک عالیم لریندن ریاض الجنه کتابیندا بیر روضه مسالک ممالک کیتابین شرحینده حمدالله مستوفی نین یازیدیقلارین تعریف ائدنن سوْنرا دئییر کاتب حروف دئییر بۇ ایل لرده 40 ایل اولاراق دونبلی حاکیم لرین سلماسا حوکم آپاردیغلاری اۆچون سلماس ولایتی آچیق و آباد هابئله شهرلرین فخرالبلادی و خالقی همیشه الوارا و کوردلره غالیب دیرلر.شهرین خالقین چوخلوسو ثروت صاحابی دیلار دیلمقان کندین دوره سینه احمدخان دونبلی بیر بویوک حاصار چکمیش اورانی بیر بیر بالاجا شهره چئویرمیشدی توکان لار و حماملار و مسجیدلر ، کاروانسرالار و اویغون عیمارت لر تیکمیش دیر اونون اوغلان لاری دا اورانین آبادانلیغیندا چالیشدیلار.خوی شهری الدن چیخاندان سوْنرا سلماس دا کوک دن خراب اوْلدو و خالقی بوتون کوچگون دوشدولر ایندیلیکده خالقی بیربه بیر یغیشیب لار.[2] .
سالماس اورارتو یی (مین ایل مسیح میلادیندان اؤنجه) دؤره سینده وار ایدی. سلماس اوراتولارین ایكینجی پایتختی ایدی و او زامانلار شهرین آدی اولهو (اولخو) ایدی.قارنی یاریق ، هؤدر، دئریک ، زنجیر قالا داخمالاری و چهریق و خان تختی ایله کاظیم داشی قالالاری اورارتویی زامانیندان قالان اثرلردی لر. سلماسین میلاد دان اؤنجه ایلک داغیلماغینین سببی آشوری لرایدیلر..استرابون نون دئدیینه گؤره - یونانلی جغرافیدان و شاعیر- سلماس سیمباکا آدی ایله ٢٠ ایل میلاددان اؤنجه دئریک چایینین قیراغیندا تیکیلدی.او زامان لار شهرین حاصاری وار ایدی. ٦١٩ هجری ده موغول چنگیز خانین قارداشی اوْغلو چته نویان سلماسا سالدیردی. او زامان لار موغول لار تسلیم اولمایان شهرین جماعتین تماما اؤلدورردیلر.سونوندا سلماسین ایکینجی داغیلماسی تاریخ بویوندا موغول لار الی ایله اوْلدو. سوْنرالار " تاح الدین شاه جیلانی" موغول غازان خانین عاغیللی وزیری بۇ شهری آبادلاییب دؤره سینه حاصار چکدی امینه خاتون غازان خانین قیزی و تاج الدین شاهین ائشی "کهنه شهر ده " قویلانیب و مینار دیکجی 20 متیر اوجالیق ایله قبیرینین اوستونده تیکیله رک سلماسین بیر سیمگه سی تانیلا بیلر.بو دیکج 1309 دا زلزله اثرینده داغیلدی. ١٠١٢ ه.ق ده صفویه و عثمانی نین ساواشندا یئنه ده سلماس اۆچونجو دفعه یه داغیلدی.آذربایجان ٢٧ ایل عثمانلی لارین الینده ایدی .سوْنرالار ایکینجی شاه عاباس کهنه شهر ده اولارایله ساواشا گیریب آذربایجاندان چیخارتدی. قاجار زامانیندا "احمد قلی خان دومبلی" سلماس، خوی و اورمیه حاکمی اولاراق دیلمانین دؤره سینه حاصار چکیب، بۇ شهر ده حامام و کاروانسارا تیکدی.سلماس ١٣٠٩ ایلینده زلزله اثرینده تماما داغیلیب یئنی شهر او ایلین خرداد آیینین ٤ اینجی گونونده یئنی دن تیکیلمه یه باشلادی. پوریای ولی سلماسین تانینمیش پهلوان لاریندان ایدی.او عاریف و الله آدامی ایدی و حاکم طرفیندن پهلوانلیق نیشانی اونا وئریلمیشدی.[4]
اصلی یازی: جیلولوق
جیلولار سیمیتقونو شیکست وئرندن سوْنرا، سلماسا حمله گتیردیلر. سلماس اهالیسی اوّلده یاخشی دایانیردیلار، آنجاق بیر یئردن کؤمک چاتمادی. بئله‌جه پتروس قوْشونو سلماسا حمله گتیرنده، وثوق‌الدوله، خوی و سلماس حاکیمی، بعضی اهالی ایله خویا گئتدی. جیلولار ۱۳ فروردین ۱۲۹۷ده ساده‌جه سلماسی توُتوب خالقی تالادی‌لار. پتروس سلماسی توُتاندان سوْنرا، بیر دسته مسیحیلردن سلماسدا قوْیوب، قوْشونون قالانین سلماسین اطراف کندلرینه آپاردی. مۆسلمانلار بوُ فۆرصت‌ده ۲۹ فروردین ۱۲۹۷ده سلماسی جیلولار الیندن چیخارتدیلار. اوْن گۆنده خوی و تبریزدن ایکی مین نفر کؤمک چاتدی. جیلولار دا اؤز قوْشونلارینا آرتیریب، گۆنده شهره حمله گتیریردیلر. بوُ حالدا پتروس قوْشونو سلماسا حمله گتیردی. ۳ اوردیبهشت ۱۲۹۷ده، جیلولار اهرنجان دروازاسیندان شهره گیریب، خالقی اؤلدورمگه باشلادیلار. خالقین ۳ده بیری شهردن قاچدیلار. قالانی ائولرده و شهرین مسجیدینده قالدیلار. جیلولار ائولرین قاپیلارینی سیندیریب خالقی اؤلدوروردولر؛ مسجیدده قالانلاری دا مۆسلسله باغلاییب اؤلدوردولر. ۵ اوردیبهشت‌ده، جیلولار ۴۰ مین اسیری هر یاندان ییغیب، بیر هفته ساخلایاندان سوْنرا باشقا یئرلره گؤندردیلر. اسیرلرین چوْخو یوْل‌دا اؤلدولر. سیمیتقو ایله آداملاری دا خوی یوْلوندا خالقی سوْیوب گاهدان اؤلدوروردولر. ۲۸ خورداددا، عثمانلی قوْشونو سلماسی جیلولار الیندن چیخارتدی.[18]
خالق
رزم‌آرا'نین «فرهنگ جوغرافیایی» کیتابی‌نین اساسیندا سلماس ۱۳۳۰–جی هیجری گونشلی ایلده ۱۱٬۰۰۰ نفر جمعیتی اولاراق خالقی عومومیت‌ده شیعه مذهب تورک دورلر و آذربایجان تورکجه‌سینده دانیشیرلار، هابئله نئچه ائو عائیله کلدانی مسیحی‌سی ده اولاراق آشور دیلینده دانیشیرلار.[19]
ایندیلیکده سالماس شهری‌نین اصلی ترکیبین تورکلر تشکیل ائدیرلر و مذهب‌لری ده شیعه دیر.[20]
طبیعی دوُروم
جغرافیا
سلماس شهری دنیز سویه‌سیندن 1396 متیر یوخاری‌دا یئرلشیبدیر.[21]
جغرافیایی یئری
سلماس آذربایجان فلاتین باتیسیندا مثلث شکیلینده بین النهرین ، خزر دنیزی و قفقاز داغلارین آراسیندا یئرلشیب آذربایجان داغلاری اوزوناسی دورموندا دووار کیمی تورکیه مرزینده یئرلشیب و مدیترانه دنیزین و هابئله اقیانوس آرامین یاغیشلی بولودلارین قاباغیندا دایانیب و اونلارین آذربایجانا گیرمه سینین قاباغین آلیب لار سانکی اونون یئرینه چوخلو یاغینتی‌لاری قار شکیلینده ذخیره ائدیب لر.
سلماسین اؤنملی داغی اره‌ویلƏrəvil آدلانیر و 3409 متیر ایرتفاسی اولاراق سلماس دامی آدلانیر اوبیری داغلار قیزیل داغ Qızıl dağ ساری چیچک ، هؤدر Hödər ، عیان ، انبت ، چیمن‌لر ، قارنی‌یاریق ، پالان تؤکن ، قاباق‌تپه ، کئچل‌داغ ، آوقان‌داغ ، پیرچاوش و ... سلماس جلگه‌سی بۇ داغلارین اراسیندا یئرلشیب و سولارین آخاری باتی‌دان دوغویا ساری‌دیر.[22]
| جغرافیایی دوروم و قونشو شهرلر | ||
|---|---|---|
| قوزئی: خوی شهری | ||
| دوغو: شبستر شهری |  |
باتی: تورکیه مرزی |
| گونئی: اورمیه شهری | ||
چای‌لار
هاوا دوُرومو
سلماسین هوا دورمو اوجا داغلار و اورمو گؤلون اوْلونماسی و هابئله اویغون یاغینتی‌لار اۆچون اعتدالی و مطبوع هاواسی وار.ایلده 400-350 میلیمتیر یاغنتی وار و دونموش گونلرین سایی 100 گوندن آرتیق دیر ایلین کوک فصل لرینده اوزلیکده یای فصلینده قوزئی دن سرین یئل اسیر بۇ یئل سلماس دا خوی یئلی آدلانیر و اورمیه ده سلماس یئلی آدلانیر.[22]
دپریم
سالماس بؤلگه‌سی دپریم‌لی منطقه‌ده یئرلشیبدیر، ائله کی هر واخت‌دان بیر منطقه دپریم‌لرله تیتیریر. بونلاردان ان شیدتلی دپریم 1309 جی ایلین سلماس دپریمی 7 درجه ریشتر میقایسی ایله اوْلدو کی بویوک خسارتلر ووروب ائله کی بوتون بؤلگه هابئله دیلمقان شهری توْرپاقلا بیر اولدو.[23]
کولتور
سینما
شهرین تکجه بیر سینماسی اولاراق سعدی سینماسی آدیلا تانینیر. بۇ سینما 1388 جی هیجری شمسی ایلیندن باغلانیلیب و ایندیه قدر هله آچیلمایبدیر، ائله کی بوگونه‌دک شهرین فرهنگی یئرلرین آز اولماسی فرهنگ ساحه‌سینده چالیشانلاری الی باغلی قویوبدور.[24][25]
کیتاب‌ائوی
سلماس بولگه سینده 6 باب عمومی کیتاب‌ائوی هابئله 2 باب دا مشارکتی کیتاب‌ائوی 3 مین 122 مربع متیر ساحه‌ایله خالقا خدمات گؤسترمک اۆچون فعالیت گؤستریرلر آنجاق شهرین یئکلمه سی و اهالینیپ چوخالماسی شهرده 2 باب یئنی کیتاب‌ائوینین تیکلیلمگی اۆچون احتیاج گورونور.[26][27][28][29]
سیاست
1309 جی ایلین دپریمی سلماس شهرینده 2500 الی 4000 نفرین اولومونه سبب اوْلدو بۇ دپریمین بویوکلوغون مانوئل بربریان (۱۹۷۴) ۷/۴=M هابئله ژئوفیزیک موسسه‌سی ۷/۲=M دئمیشکن ائله کی بۇ دپریم آذربایجانین و بلکه ده اورتا‌شرقین شیدتلی و ییخیملی دپریملریندن دیر ائله کی 1930 جی ایل دپریم تانیماق تاریخینده 1930 سلماس قئید اوْلونموش دور. سلماس آرام اوْلاندان سوْنرا یئنی بیر شهر دیلمقان شهرین 1 کیلومتیرلیغینده ایندیکی سلماس شهرین یئرینده دوزگون شهر تیکمه و مهندسلیق نقشه سی ایله شطرنجی شکیلینده مهندس اسدالله خاورزمین الیله تیکیلدی سلماس شهرین اهالی سینین هر بیرینه یاشایش و یئرلشمک اۆچون اویغون بیر قطعه یئر وئریلدی قدیم دیلمقان شهرین خارابالاریندان آدلانان آقا مسجیدین پایا و ستون لاریندان سوْنرا بیر شئی قالمییب بۇ یئرده ایندیلیکده باتی آذربایجان میراث فرهنگی طریقه ایله حصارلانیب ائله کی سوْنرا دان گلن لره اۆچون و هابئله 1930 م سلماس دپریمی اۆچون بیر سیمگه اولسوب و سوْنراکیلار اۆچون عیبرت اولسون و دپریم تانیماق ، دپریم مهندیسلیق اۆچون اوصلو برنامه توکولوب ایستفاده اوْلونسون.[30][31].
سلماس سیاسی باخیمدان آذربایجانین اؤنملى شهرلریندن بیری ساییلیر.بو شهر تاریخ بؤیو ٤ سئری تماما داغیلیب و سوْنرا یئنی دن تیکیلیب.حیدر خان عمواوغلو و سعید سلماسی بۇ شهردن قالخان مشروطه شهیدلری دیر لر.
مکتب‌لر
عمومی مکتب‌لر
قدیم سلماس ولایتین اوْرتا سی دیلمقان شهرینده اوْلان مکتب خانا لار عیبارتی دیر:امین العلما مکتبی ، ملا غفار مکتبی ، حاجی بابا مکتبی ، ملا اسماعیل مکتبی ، ملا عباسعلی مکتبی ، میرزا رضای سلماسی مکتبی ، میرزا حسن شمس الدینی مکتبی ، میرزا حبیب مکتبی ، ملا اسماعیل نجفی مکتبی ، ملا مجید تمری مکتبی هابئله 1285 جی قمری ایلده مشروطه اینقلابی ایله بیرلیکده میرزا سعید سلماسی الیله دیلمقان دا بیرینجی یئنی مکتب قورولدو بۇ مکتب سعیدیه مکتبی آدلانیردی[32]
بیلیم‌یوردلار
بؤلگه ده آزاد اسلامی ، پیام نور ، فرهنگیان (تربیت معلم ) بیلیم یوردلاریندان باشقا معراج آدلا غئیر انتفاعی بیلیم یوردو دا چالیشماق دا دیر.[33]
شهر سوْرون‌لاری (موشکول‌لر)
سلماس شهرین اؤنملی سوْرون‌لاریندان شهرین حاشیه منطقه‌لری و زورآبادلار اولماسی دیر.[36] هابئله سلماس شهری باتی آذربایجان اوستانین یاندیرجی ماده نین قاچاق معبری اوْلوب بونا گوره بۇ شهرین بۇ دورومونا گوره اساسی فیکیر قیلینمالی دیر.[37]
یول‌لار[38]
| سلماس | سلماس | سلماس |
|---|---|---|
| اورمیه - 94 کیلومتیر | تهران - 797 کیلومتیر | همدان - 760 کیلومتیر |
| سنندج - 518 کیلومتیر | تبریز - 164 کیلومتیر | اردبیل - 380 کیلومتیر |
| ایصفهان - 1096 کیلومتیر | کرج - 755 کیلومتیر | ایلام - 822 کیلومتیر |
| بوشهر - 1710 کیلومتیر | شهرکرد - 1195 کیلومتیر | بیرجند - 1657 کیلومتیر |
| مشهد - 1785 کیلومتیر | بجنورد - 1500 کیلومتیر | اهواز - 1125 کیلومتیر |
| زنگان - 461 کیلومتیر | سمنان - 1010 کیلومتیر | زاهدان - 2258 کیلومتیر |
| شیراز - 1580 کیلومتیر | قزوین - 632 کیلومتیر | قوم - 923 کیلومتیر |
| کرمان - 1763 کیلومتیر | کرمانشاه - 648 کیلومتیر | یاسوج - 1428 کیلومتیر |
| گرگان - 1194 کیلومتیر | رشت - 656 کیلومتیر | خرم‌آباد - 814 کیلومتیر |
| ساری - 1060 کیلومتیر | اراک - 887 کیلومتیر | بندرعباس - 2056 کیلومتیر |
| یزد - 1414 کیلومتیر |
ایدمان
سلماس شهرینده کلیتده 12 ایدمان سالونو وار کی اونلاردان اؤنملی‌لری عیبارت دیر:سالن ورزشی 2000 نفری،جایگاه فوتبال شهدا سلماس، سالن رزمی شهدا سلماس ،سالن ورزشی شهدا سلماس،سالن ورزشی بانوان سلماس و ... هابئله ایندیلیکده سلماس شهرینده 4 مین ایدمانچی اولاراق 35 ریشته ده چالیشماق دادیلار.[39][40]
بهداشت و درمان
خسته خانالار
سلماسین خسته خاناسی «خاتم‌الانبیا» بیماریستانی دیر. بوُ خسته خانا ۱۳۷۴ده ۱۲۸ ثابیت تخت ظرفیتی ایله قوُرولوب‌دور. ایندیلیکده ۱۲۶ تخت ایله ایشله‌ییر. خسته خانادا اوْلان تخصّوصلار بوُنلار دیر: داخلی، جرّاحلیق، قادینلار، اوُشاقلار، گؤز طبیب‌لیگی، قوُلاق-بوغاز-بوُرون.[41]
مدیا و درگی‌لر
رادیو لا تلویزیون
سلماسین دیجیتال رادیو و تلویزیون ایشین باشلایاراق بؤلگهنین بیر چوخ یئرلرینده دیجیتال موج لارین آلماغینا ایمکان واردیر سلماسین اوز دیجیتال گوندرن سیستمی 1392/9/3 جی ایلدن اوز ایشین باشلییب دیر.[42][43]
درگی‌لر
سلماس بولگه سینده بیر نئچه درگی چالیشماقدادیر [44][45][46]
مَحله‌لر
| سلماس محله لری |
|---|
|
باش کسن لر | کوی قائم | کوی آیت الهی | کوی یک | مغانجوق| بازار | استادیوم | منطقه نظامی محمد لطیفی | پادگان| اهرنجان | سپاه | یادبود| علامه طباطبایی| پژوهش | ابوریحان| باهنر| کوی عکاسان | کوی امام رضا |
گؤرملی و تاریخی یئرلر
سلماس بولگه سینده اوْلان بیر چوخلو تاریخی بینالار و گورملی یئرلر 1309 جی ایلین دپریمینده بئیندن گئتمیشدیر اوو جومله تاریخی یئرلر دن قدیم مسجیدلر ، مقبره لر ، میر خاتونون قدیمی بورجو و هابئله قدیم کورپولر داغیلیب بئیندن گئتدیلر.[47] آنجاق بیر نئچه تاریخی بینا ایندیکی سلماس دا وار بۇ جومله شیخ حمامی و آقا مسجیدی شهرین تاریخی و گورملی بینالاریندان دیر.
- شیخ حمامی
- آقا مسجیدی
سوغات و ال ایشلری
سلماس شهرین سوغات لاریندان سؤوۆد عرقی و هابئله منطقه‌نین آلمالاری آدلیم دیر.[48][49] بو منطقه ده 1000 ائو هر ائو آزی 5 نفر ال ایشلرینه باخیرلار ائله کی بؤلگهنین یوزده 40 یاشایش هزینه لری و گلیرلری بۇ ایش لردن دیر بؤلگهنین چوخلو ال ایش لری عیبارت دیر:فرش توخوماق دان ، خالچا توخوماق دان،سوفال ، مجسمه دوزتمک دن ، سله و حصیر توخوماق و ...[50]
آدلیملار
- میرزاسعید سلماسی
- نیمتاج سلماسی
- میرزا محمود غنی‌زاده
- جعفر سلماسی
- نیمتاج سلماسی
- حسین صدقیانی
- محمدحسین صدقیانی
- حاجی پیشنماز سلماسی
- اسدالله احمدزاده دهقان
- پرویزخان صدقیانی
- آغا ابراهیم امین السلطان
- میرزا رسول صدقیانی
- هادی اصغری
- تئیمور لکستانی
- شهرام اسدی
- نصرالله مسلمیان
- جاوید مقدس صدقیانی
- توحید ملک زاده دیلمقانی
- علی اصغر غفوری‌نیا
- محمدرضا مهرزاد صدقیانی
- واصف سلماسی
قایناقلار
- Statistical Center of Iran > Home.
- رسائل اعتماد السلطنه - میر هاشم محدث - قیراط الماس فی ترجمه سلماس - انتشارات اطلاعات -1391 تهران - صفحه:185
- Z.Bayramli, B.Əzizli, Övliya Çələbinin 1654-cü il Siyahətnaməsi, Bakı, 2000, s.91
- تاریخ ده هزار ساله سلماس-دکتر توحید ملک زاده دیلمقانی
- پیشینه تاریخی شهر Archived 2014-09-23 at the Wayback Machine., شهرداری سلماس
- http://www.irna.ir/wazarbaijan/fa/News/82927880
- Kramer (1963) p. 275.
- "Lugalbanda in the mountain cave". Etcsl.orinst.ox.ac.uk. İstifadə tarixi: 30 December 2018.
- Samuel Noah Kramer, Sümerler, Kabalcı yayımevi, 2002, s. 363
- رحیم رئیس نیا، آذربایجان در سیر تاریخ ایران ص.169
- دایرة المعارف، مصاحب ج1، ص 1327
- ARAB, I, 414
- И. Алиев. История Мидии, стр. 172
- Э. А. Грантовский. Ранняя история иранских племен Передней Азии. Səh. 130
- И. М. Дьяконов. История Мидии, səh. 164
- سنگ نگاره سلماس"
- Əbul-Həsən Əhməd bin Yəhya bin Cabir bin Davud əl-Bəlazuri, Fütuhul Büldan (Türkcə) (Nşr. Siyer Yayınları) Tercüme: Prof.Dr.Mustafa Fayda s. 225
- «قتل عام مسلمانان در دو سوی ارس»، صمد سرداری نیا، نشر اختر، ۱۳۸۳، ص ۸۳-۸۹
- فرهنگ جغرافیایی ایران - حسینعلی رزم آرا - جلد 4 آذربایجان - انتشارات دائره جغرافیایی ستاد ارتش - شاپور صفحه 292
- بناهای باستانی سلماس - مهرداد رحمانی اهرنجانی - 1388 - انتشارات پرواز قلم - صفحه 12
- Global Gazetteer Version 2.2
- شهرداری سلماس. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-09-23. یوْخلانیلیب2014-09-29.
- فرمانداری سلماس
- ایسنا
- خبرگزاری پانا
- خبرگزاری جمهوری اسلامی
- خبرگزاری فارس. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-02-11. یوْخلانیلیب2014-09-28.
- فرمانداری سلماس
- خبرگزاری تسنیم
- ندای اورمیه. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-05-11. یوْخلانیلیب2014-09-29.
- آفتاب
- دورنا نیوز. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-06-02. یوْخلانیلیب2014-10-01.
- موسسه آموزش عالی معراج. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-08-02. یوْخلانیلیب2014-09-28.
- مدیریت حوزه های علمیه استان آذربایجان غربی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-08-11. یوْخلانیلیب2014-09-28.
- مدرسه فاطمه الزهرا سلماس. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-11-14. یوْخلانیلیب2014-09-28.
- خبرگزاری آنلاین مفید میاندوآب. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-08-19. یوْخلانیلیب2014-09-29.
- اورمیه سیتی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-03-09. یوْخلانیلیب2014-09-29.
- فاصله سلماس با مراکز استانها
- اداره ورزش و جوانان آذربایجان غربی
- خبرگزاری فارس. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2013-06-27. یوْخلانیلیب2014-09-29.
- مشخصات بیمارستانهای استان آذربایجان غربی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2017-04-30. یوْخلانیلیب2014-09-05.
- گستره ارتعاش هماهنگ. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2014-09-29. یوْخلانیلیب2014-10-13.
- پایگاه خبری ءامنون. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2016-03-05. یوْخلانیلیب2021-05-14.
- خانه مطبوعات استانی. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2017-09-19. یوْخلانیلیب2021-07-04.
- وبلاگ خبری سلماس. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2015-03-30. یوْخلانیلیب2014-10-13.
- جنبش راه سبز. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2013-06-01. یوْخلانیلیب2014-10-13.
- شبکه اینترنتی آفتاب
- تیشینه
- صدا و سیمای مرکز آذربایجان غربی
- فرمانداری سلماس
- پایگاه خبری آذرپیام
- پردازان سفر پارسه. آرشیولنیب اصلی نۆسخه‌دن on 2021-05-12. یوْخلانیلیب2022-01-29.
خاریجی لینکلر
- Salmas famous people
- Salmas, By C.E. Bosworth, Encyclopaedia of Islam.
- "Salmas Map – Satellite Images of Salmas", Maplandia
| مرکزی |  | |
|---|---|---|
| بؤلگه‌لر و شهرلر | ||
| توریسم |
| |
| یئرلر | ||
| باشکند | |||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| بؤلوم |
| ||||||||||||||||||||||||||