Ziya Bünyadovun qətli

Ziya Bünyadov İkinci Dünya müharibəsi illərində.

Yenidənqurma dövründə, 1980-ci illərin ortalarından başlayaraq Azərbaycan cəmiyyətində islama maraq tədricən artmağa başlamışdır. Qara Yanvar hadisələrindən sonra Quran "azərbaycanlı" kimliyinin və sovet rejiminə etirazın yeni simvoluna çevrilmişdir. Türkoloq-tarixçi Altay Göyüşov və Bünyadovun keçmiş həmkarı Nəriman Qasımoğluya görə, Ziya Bünyadov yeni kimliyin və milli kimliyin ən mühüm komponentinin islamın olmasına inanmağa başlamışdı. Göyüşovun fikrincə, Bünyadovun "türkofil" meyli olan tarixçilərə qarşı çıxması onu yeni tədqiqat mövzusu kimi islama sövq edən əsas amil olmuşdur.[3]

Ziya Bünyadovun islamşünas alim kimi şöhrəti onun şərqşünas alim Vasim Məmmədəliyevlə birgə Quranı Azərbaycan dilinə tərcümə etməsinə gətirib çıxarmışdır.[4] Quranın bu tərcüməsi 1991-ci ildə Məmmədəliyevin müəllifi olduğu müqəddimə və Bünyadovun yazdığı şərh ilə nəşr edilmişdir.[5] Həmin il bu nəşr "Hacı Zeynalabdin Tağıyev adına" mükafata layiq görülmüşdür.[4] Zərdüşt Əlizadə və Arif Yunusa görə, 1980-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Quranın Azərbaycan dilinə yeni tərcümələri nəşr olunmağa başlamışdır və onlar bu cərəyanı İran İslam inqilabı ilə əlaqələndirirlər. Xüsusilə, iki ərəbşünas və islamşünas alim Tariyel Həsənov və Nəriman Qasımoğlu hələ 1980-ci illərin sonlarında Quranı tərcümə etmiş, 1988-ci ilin əvvəlindən isə Qasımoğlu Quranın fraqmentlərini nəşr etdirməyə başlamışdır. Qasımoğlunun fikrincə, onun etdiyi tərcümə Quranın poetik xarakterini Bünyadov və Məmmədəliyevin tərcüməsi ilə müqayisədə daha çox saxlamışdır. Buna baxmayaraq, Ziya Bünyadov Azərbaycandakı ən məşhur alim idi və ölkənin mənəvi siması sayılırdı, elə bu səbəbdən onun tərcüməsi indi də Azərbaycanda ən populyar tərcümədir.[6]

Ziya Bünyadov islamşünaslıq fəaliyyətini başqa işlərlə davam etdirmişdir. Onun tərəfindən 1993–1995-ci illər arasında yazılmış və ölümündən sonra 1997-ci ildə nəşr olunmuş Azərbaycan dilində "Dinlər, təriqətlər, məzhəblər" ensiklopedik lüğəti buna nümunədir. Əsərin ön sözündə Bünyadov öz motivlərindən bəhs edərkən Azərbaycan xalqının o dövrdə qədər "din və din xadimləri haqqında bilikləri yalnız ateist yanaşmadan, marksizm–leninizm prizmasından alması"nı əsas gətirərək bu əsərin onun "insanlar qarşısında mənəvi borcu" olduğunu qeyd etmişdir. O əlavə etmişdir ki, "sovet dövründə yazılan bütün kitablar, məqalələr, broşürlər tamamilə bu perspektivə tabe" olmuş, bu da öz növbəsində "o günlərdə yazılan hər şeyi çox subyektiv" hala salmışdır. Onun fikrinə görə, bu, "insanların həqiqəti bilməsinə mane olurdu".[7]

Ensiklopediyanın ən əlamətdar cəhəti Bünyadovun bu əsərdə diqqətini təkcə islama deyil, ümumilikdə dinlərə yönəltməsidir. Niderland alimi Sara Krombaxa görə, ensiklopediyanın yazılmasının motivini postsovet Azərbaycanını islam dünyasına deyil, daha geniş kontekstə inteqrasiya etmək üçün ilk cəhd hesab etmək olar. Krombax əlavə etmişdir ki, postmüstəmləkəçiliyin çağırışları ilə üzləşən Azərbaycan üçün bu, özünü Şərqin, eləcə də Avropanın bir hissəsi kimi yenidən düşünmək üçün zəruri addım hesab etmək olar.[8]

Azərbaycanın Beyləqan rayonunda, İranla həmsərhəd ərazidə yerləşən qaçqınlar üçün düşərgə.

İran Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən az sonra islam inqilabı və dövlətçilik ideyalarının Azərbaycanda yayılmasını fəal şəkildə təşviq etməyə başlamışdır. Qaçqın düşərgələri nüfuz aşılamaq üçün İranın əsas hədəfi olmuşdu. Bəzi azərbaycanlı gənclər İrandakı dini məktəblərdə və İranın dəstəyi ilə yaradılmış "Hizbullah" düşərgələrində təhsil almağa cəlb edilmişdi. Onlar Azərbaycana qayıtdıqdan sonra "Hizbullah"ın siyasi ideyalarını yaymaqla məşğul olmuşdular.[9]

1993-cü ilin axırlarında Birinci Qarabağ müharibəsi səbəbilə evlərindən didərgin düşən qaçqınların əhəmiyyətli hissəsi Azərbaycanın cənub rayonlarında, İranla sərhəddə, eləcə də ölkənin mərkəzi hissəsində toplanmışdı. Məcburi köçkünlərin paytaxt Bakıya axın etməməsi üçün 1993-cü ilin avqustunda Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyevin göstərişi ilə Bakıya və ölkənin digər iri şəhərlərinə gedən bütün yollar bağlanmışdır. Hər halda, hakimiyyət bunun kifayət etməyəcəyi qənaətinə gəlmiş və tezliklə dəstək üçün İrana üz tutmuşdur. 1993–1994-cü illərdə İran hökuməti Azərbaycanın cənub rayonlarında 7 qaçqın düşərgəsi salmışdır. Buraya 100 min nəfərə yaxın qaçqın yerləşdirilmişdir. Bunlar Azərbaycanda ilk qaçqın düşərgələri idi. Çox keçməmiş öyrənilmişdir ki, İran hökuməti bu düşərgələrdən qaçqınlar arasında şiə ehkamını təbliğ etmək üçün onlardan istifadə edir. Sonrakı araşdırmalarda məlum olmuşdur ki, İran eyni vaxtda Azərbaycanda açıq şəkildə radikal və silahlı islamçı təşkilatlar yaratmağa başlamışdı. Onların arasında "Hizbullah" dini-siyasi strukturu sonradan daha fəallaşmış və populyarlaşmışdır.[10] "Hizbullah"ın qurucuları Ayətullah Ruhullah Xomeyni tərəfindən yaradılmış "Vilayəti-Fəqih" anlayışına arxalanırdılar. Bu anlayışa görə, ümmətin qanuni rəhbəri hesab etdikləri İmam Mehdinin olmadığı halda rəhbərlik Quranı düzgün təfsir edəcək ilahiyyatçılara həvalə olunmalı idi.[11]

1993-cü ildə "Vilayəti-Fəqih" konsepsiyasının iranlı təbliğatçıları Bakıda azərbaycanlı gəncləri öz sıralarına cəlb edərək "Hizbullah"ın Azərbaycan qolu olan "Vilayəti əl-Fəqih Hizbullah" adlı yerli təşkilat yaratmışdılar. Hüquq-mühafizə orqanlarının məlumatına görə, "Hizbullah"ın Azərbaycan qolu özlərini İran vətəndaşı kimi təqdim edən Məhəmməd və Nəsrullah adlı şəxslər tərəfindən təsis edilmişdir. 2000-ci ilə qədər təşkilatın rəhbəri Tariyel Ramazanov olmuşdur. Təşkilat bir neçə on nəfərdən ibarət idi. Bundan bir müddət sonra Azərbaycanın cənubunda, Lənkəran şəhərində "Hizbullah"ın daha kiçik başqa bir qolu yaradılmışdır.[11]

Ziya Bünyadov qətlindən əvvəl Milli Ordunu, hökuməti, hətta prezident Heydər Əliyevi onlarla əlaqədar korrupsiya hallarını ifşa edəcək sənədləri yayımlamaqla hədələmişdir. O, 1995-ci ildən Milli Ordunu və Müdafiə Nazirliyini dəfələrlə korrupsiyada ittiham etmişdir. Bünyadov radio və televiziyada dəfələrlə Yeni Azərbaycan Partiyasının bəzi üzvlərini onları ifşa edəcək materiallar dərc etməklə hədələmişdir. Həyat yoldaşı Tahirə Bünyadovanın sözlərinə görə, ölümündən bir müddət əvvəl naməlum şəxslər sənəd axtarmaq üçün onların mənzilinə daxil olmuşdur.[12]

Ziya Bünyadov mütəmadi olaraq televiziyada Heydər Əliyevlə Azərbaycanda özəlləşdirmə prosesi ilə mübahisə etmişdir. O, bu prosesi çox qəfil və ifrat hesab etmişdir.[13] Ziya Bünyadovun qətlindən bir qədər əvvəl Milli Məclisin keçmiş spikeri Rəsul Quliyevin istefasından sonra bu posta Murtuz Ələsgərov gətirilmişdir. Bu ərəfədə Ziya Bünyadov demişdi ki, "Murtuz Ələsgərov parlament sədri olsa, kül mənim başıma".[14]

Ziya Bünyadovun qətli haqqında ilk versiyanı Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev ictimaiyyətə təqdim etmişdir. Bünyadovun vidalaşma mərasimində o, bildirmişdir ki, "Bünyadov ölkədə sabitliyi pozmaq məqsədilə qətlə yetirilmişdir".[18] Azərbaycan hökuməti cinayətə görə şiə "Hizbullah" təşkilatının Azərbaycan qolunun məsuliyyət daşığıdığını elan etmişdir.[22] Hər halda, "Hizbullah" təşkilatının fəaliyyəti hakimiyyətin təzyiqindən sonra dayandırılmışdır.[22] Dövlət mənbələri Ziya Bünyadovun qətlində "Ceyşaullah" hərəkatının üzvlərinin iştirak etdiyini də elan etmişdir.[23] "Ceyşaullah" 1990-cı illərin axırlarından Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş sələfi qruplaşması idi. Rəsmi mənbələrdə qruplaşmanın "Hare Krişna" cəmiyyətinin Bakıdakı qərargahına hücuma görə məsuliyyət daşıdığı və ABŞ-nin Bakıdakı səfirliyini partlatmağı planlaşdırdığı qeyd olunmuşdur.[24] Hərəkat ABŞ Dövlət Departamentinin "terror təşkilatları siyahısı"na salınmışdır.[25] Azərbaycan rəsmilərinə görə, hərəkat İrandan dəstək almış və "Hizbullah"la əlaqəsi var idi.[26] Odur ki, ABŞ Dövlət Departamentinin Qafqaz və Mərkəzi Asiya şöbəsinin rəhbəri Con Parkerin sözlərinə görə, Bünyadovun qatilləri İranda təlim keçmişdir.[27] Azərbaycan hüquq-mühafizə orqanları 2002-ci ildə qruplaşmaya qarşı kampaniyanı intensivləşmişdir.[28]

21 fevral 2001-ci ildə bu ölüm işi üzrə hökm elan olunmuşdur. Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsində hakimlər Ənvər Seyidov, Sədrəddin Hacıyev və Tofiq Paşayevdən ibarət tərkibin imzaladığı hökmə əsasən, iki nəfər ömürlük, daha beşi isə 10–14 il arası azadlıqdan məhrum edilmişdir. Ömürlük həbs cəzası alanlardan biri Nizami Nağıyev Abşeron rayonunun keçmiş icra başçısı Adil Nağıyevin oğludur. O, oğlunun həbsindən bir həftə sonra vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdır. Bu cinayət işi üzrə Cavanşir Aslanov və Tariyel Ramazanov hələ də axtarışda hesab olunur. Qətlin əsas icraçısı kimi təqdim olunan, Daxili İşlər Nazirliyinin (DİN) 7-ci idarəsinin əməkdaşı Qalib Babayev isə Azərbaycan–İran sərhədində öldürülmüşdür. İstintaqın qeydlərinə görə, Ziya Bünyadova bıçaq zərbələrini Nizami Nağıyev endirmişdir, atəşi açan isə Qalib Babayev olmuşdur.[14]

Niderland alimi Sara Krombax Rüstəm İbrahimbəyovun 2008-ci ildə yazdığı "Dalğaların düzümü" romanının Ziya Bünyadovun qətli haqqında olduğuna inanır.[13]

Dövlət mənbələrinin irəli sürdüyü versiyaya baxmayaraq, əhali arasında Ziya Bünyadovun qətli ilə bağlı çoxlu şayiələr və fərziyyələr yayılmışdır. Bu iddialara görə, Bünyadov Azərbaycan hökuməti üçün təhlükə hesab olunduğundan öldürülmüş və "Hizbullah" amilindən sadəcə İranın Azərbaycandakı təsirini aradan qaldırmaq üçün bəhanə məqsədilə istifadə edilmişdir.[12] Bu versiyanı Arif Yunusov və Zərdüşt Əlizadə də təsdiqləmişdir. Azərbaycanlı ssenarist, kinoprodüser və romançı Rüstəm İbrahimbəyov 2008-ci ildə yazdığı "Dalğaların düzümü" (rus. Сложение волн) romanında özəlləşdirmə qarşı açıq mübarizə apardığına görə öldürülən "məşhur sovet qəhrəmanı və şərqşünası"nın hekayəsindən bəhs edir. Bu personajın adı çəkilmir, lakin Sara Krombax bu personajın Ziya Bünyadov olduğuna inanır.[13]

2011-ci ildə sabiq polis zabiti Salman Əliyev Ziya Bünyadovun DİN-in əməkdaşları tərəfindən qətlə yetirildiyini iddia etmişdir. Salman Əliyevin sözlərinə görə, o, 1997-ci ildə Ziya Bünyadovun bir qrup DİN əməkdaşı tərəfindən qətlə yetirildiyini bildirmiş və ardınca sabiq baş prokuror Eldar Həsənovun məktubu əsasında Ziya Bünyadovun qətl edilməsi ilə bağlı yaradılan əməliyyat-istintaq qrupuna daxil edilmişdir. O, əlavə etmişdir ki, aparılan istintaq işləri nəticəsində Ziya Bünyadovun DİN əməkdaşları tərəfindən qətlə yetirildiyi sübut edilsə də, işin sona çatdırılmasına imkan verilməmişdir. İki müstəntiq guya istintaqı başqa səmtə yönəltdiklərinə görə cinayət məsuliyyətinə cəlb olunmuşdur. Salman Əliyev demişdir ki, həmin əməliyyat-istintaq qrupu cinayətin məsuliyyətini "Hizbullah" təşkilatına yönəltməsi üçün yenisi ilə əvəzlənmişdir. O özü sonrakı illərdə həbs edilmiş, burada işgəncələrə məruz qalmışdır. Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin (MTN) "Qara kəmər" əməliyyatından sonra yaydığı açıqlamada Ziya Bünyadovun qətlindən də bəhs edilmiş, lakin sonradan bu məsələyə toxunulmamışdır. Salman Əliyev iddia etmişdir ki, keçmiş polis polkovnik-leytenantı Hacı Məmmədovun dəstəsi zərərsizləşdiriləndə onların üzərindən Ziya Bünyadovun qətlə yetirildiyi silah tapılmış, lakin Məmmədovun potensial açıqlamalarından çəkinildiyindən bu məsələ aydınlaşdırılmamışdır.[29] Onun sözlərinə görə, Milli Məclisin keçmiş sədri Murtuz Ələsgərov onu dəfələrlə Daxili İşlər naziri Ramil Usubova "tapşırmışdır". Salman Əliyev demişdir ki, Ziya Bünyadov qətlə yetirilən zaman Murtuz Ələsgərova yaxın olan bir polis məmuru ona zəng edərək hadisə ilə bağlı məlumat vermişdi.[30] Salman Əliyev, eləcə də Eynulla Fətullayev qətlə görə həbs edilənlərin günahsız olduğunu bildirmişdir. Həbs olunanların ifadələrinə görə, 2005-ci ildə Hacı Məmmədovun dəstəsi ilə bağlı məlumatlar dərc olunan dövrdə məhkumların yerləşdirildiyi həbsxananın rəis müavini həbs olunanlara onların işlərinə yenidən baxılacağı və azad ediləcəklərini demişdir. Eynulla Fətullayev Ziya Bünyadovun qətli ilə bağlı təfərrüatları sadəcə Eldar Həsənov, Azər Vahabzadə və vəkil Aslan İsmayılovun bildiyini iddia etmişdir. Aslan İsmayılov özü bunu təkzib etmişdir.[31]