Zəyzid kilsəsi

Bizim eranın əvvəllərində Qafqaz Albaniyası ərazisində xristianlığın aktiv təbliği və yayılması, IV əsrdən etibarən isə dövlət dininə çevrilməsi çoxlu sayda kilsə və monastırların inşasına vüsət vermişdir.[2] Məbəd və nekropol komplekslərinin tədqiqi, onların aid olduqları dövrlərin müəyyən edilməsi ümümi əsaslarla xristian ideologiyasının Dağlıq Qafqaz, o cümlədən Şima-Qərbi Azərbaycan ərazisində möhkəmlənməsi prosesini izləməyə imkan vermişdir.[2]

Şimal-Qərbi Azərbaycan regionunda qayalıq və təpəlik ərazilərdə, həmçinin meşə ərazilərində 70-ə qədər xristian məbədi və onların qalıqları dövrümüzə çatmışdır.[3] Bunlar əsasən bazilikal memarlıq formasına malik, bir və ya üç nefli tikililərdir.[3]

Regionun xristian məbədləri arazında Şəkinin Orta Zəyzid kəndində yerləşən kilsə, xaçvari plan quruluşu ilə fərqlənir. Arxeoloji tədqiqatlar və tikilinin struktur xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi nəticəsində onun V-VIII əsrlərə aid olması müəyyən edilmişdir.[4] Həmçinin memarlıq-arxeologiya araşdırmaları kilsənin bütün hissələrinin bir dövrdə tikildiyini göstərmişdir.[5] Şurf qazıntısı və kilsənin daxilində bir neçə yerdə aparılan tədqiqatlar da bu nəticəni təsdiqləmişdir.[5] Arxeoloji qazıntılar zamanı kilsə ərazisindən aşkara çıxarılmış müxtəlif keramika qalıqları II-VI və VIII-XIII əsrlərə aid edilmişdir.[5] G. Məmmədova kisənin analoji xüsusiyyətlərə malik Gədəbəy kilsəsi ilə müqayisədə daha incə memarlıq formaları və dekorativ xüsusiyyətlərə malik olmasına istinad edərək bir qədər sonrakı dövrdə, ən geci X əsrdə inşa edilmiş olması ehtimalını irəli sürür.[6]

Planda xaçvari formaya malik olan[6] Zəyzit kilsəsində şərq qolu istisna olmaqla, xaçın digər qolları düzbucaqlı formaya malikdir. Şərq qolunda yarımdairəvi plana malik apsida yerləşir.[6] Xaçın kəsişmə yerinin kencləri düzbucaqlı kapitel plitəsinə malik pilyastrlar (50 sm enə malik) formasında həll edilmişdir.[6] Bir-birinin üstünə asılan yrımdairəvi tağlar yumru kəməri saxlayır. Kəmər üzərində isə kilsənin barabanı və dövrümüzə çatmamış günbəzi yerləşirdi.[6]

Zəyzid kilsəsinin girişi qərb divarında yerləşir.[3] Giriş qapısı 90 sm enə və 1.80 sm hündürlüyə məlaikdir.[3] Kilsənin divarları fasad hissəsi yaxşı yonulmuş əhəngdaşından inşa edilmişdir. Daşıyıcı divarların qalınlığı 80 sm-ə çatır.[3] Künclərin inşasında həm daxildə, həm də xaricdə yaxşı yonulmuş səliqəli daş bloklarından istifadə edilmişdir. Həmin blokların bəziləri böyük ölçüyə (80x60x20; 75x65x22 sm) malikdir.[3] Divarların hörgüsündə üyüdülmüş keramika qarışığına malik möhkəm əhəng məhlulundan istifadə edilmişdir.[3]

Kilsənin altar hissəsi xaricdən beşbucaqlı formasında həll edilmiş və üç pəncərəyə malikdir. Həmçinin qolların hər birində bir pəncərə vardır.[6] Pəncərə yerlərinin hündürlüyü 1.5 metrə malikdir.[3]

Kilsənin baraban və günbəzinin inşasında künc yerlərinin hörgüsündə istifadə edilmiş yaxşı yonulmuş əhəng daşından istifadə olunmuşdur.[7] Divarların bəzi yerlərində sonrakı dövrlərdə həyata keçirilmiş təmir işləri və üzləmələrin izlərini müşahidə etmək olur.[7] Kilsənin barabanında yalnız bir ədəd 40 sm enə malik pəncərə yeri vardır.[7]

Kilsənin günbəzi dövrümüzə çatmadığından tədqiqatçıların onun forması haqqında yalnız fərziyyələr irəli sürürlər. Lakin, inşa edildiyi ilk növrlərdən kilsənin günbəzə malik olması şübhə doğurmur.[4] V. Kərimov Zəyzid kilsəsindən daha əvvəlki dövrlərə (II-V əsrlər) aid olan Kilsədağ, Ləkit və Mamrux kilsələrində günbəzli qüllə formasının tətbiqinə əsaslanaraq region memarları üçün bunun yenilik olmadığını bildirir.[4]

Zəyzit kilsəsinin damında örtük materialı kimi kifayət qədər böyük ölçülərə (34-36x4749 sm) malik su axtırma yerli və bu cür dərinliyə malik olmayan kirəmit lövhələrdən istifadə edilmişdir.[4]

Kilsənin daxilində, şimal divarının altında aparılan arxeoloji qazıntı işləri zamanı müəyyən edilmişdir ki, tikilinin təməli 30 sm dərinlikdə yerləşməklə 1.20 m qalınlığa malikdir.[7] Təməlin inşasında tünd boz rəngli qaya daşlarından istifadə olunmuşdur.[7]

Kilsənin daxilində qazıntılar zamanı sıfır nöqtəsindən 60 sm dərinlikdə heç bir mədəni təbəqə aşkar edilməmişdir.[7] Kilsənin daxilinin təmizlənməsindən sonra sıfır nöqtəsindən 22 sm dərinlikdə mədəni təbəqə və artefaktlar üzə çıxarılmışdır.[7]

• Керимов, В. Храм 3ейзит Кавказской Албании. Баку: Элм. 2008.
• Мамедова, Гюльчохра, Зодчество Кавказской Албании, Баку: Чашыоглу, 2004
• Карахмедова, А. А. Христианские памятники Кавказской Албании. Баку: Элм. 1985.