Züheyr ibn Əbu Sülmə

Züheyr ibn Əbu Sülmə şairlər nəslinə mənsubdur. Onun babası, atası, dayısı və övladları da şair olmuşlar. Şair təxminən 530-cu ildə Nəcddə anadan olmuşdur. O, Mudari tayfasının Muzayna qəbiləsindən idi. Şairin atası Rəbiə öz tayfasını buraxmış və Qatafan tayfasına getmişdir. Burada Umm Amru adlı qızla evləndikdən sonra bu tayfa ilə qohumluq əlaqələri ilə bağlandığından tayfanı tərk etməmişdir. Burada onların Qatafan tayfasında böyüyüb tərbiyə alacağı övladları Züheyr dünyaya gəlmişdir. Tayfa nümayəndələri arasında Züheyrin dayısı olan iflic olmuş müdrik Bəşamə adlı bir qoca da var idi. Züheyr Bəşamədən ayrılmır, ona qulluq edir, ondan həyatın müxtəlif cəhətləri, eyni zamanda şer sənətinin incəliklərini öyrənirdi. Bəşamənin övladı olmamış, vəfat etməzdən öncə sərvətini qohumları arasında paylamış, nə qədər qəribə olsa da, hamıdan çox sevdiyi Züheyrə heç bir sərvət qoymamışdır. İncik düşən Züheyr bunun səbəbini soruşarkən Bəşamə "mən ən qiymətli sərvəti-şairlik sənətini sənə vermişəm"-deyir. Sonralar Züheyrin atası vəfat edir və o, anasının ərə getdiyi Mudari tayfasından olan Aus ibn Həcərdən dərs almağa başlayır. Züheyr öz yaradıcılığında onun davamçısına çevrilir.

Züheyr həmişə Qatafan tayfasında yaşamışdır. Burada o, iki dəfə ailə həyatı qurur. Birinci dəfə Umm Aufa adlı qızla evlənir ki, nəticədə onun uşağının olmadığına görə ondan boşanır. İkinci dəfə isə o, Kəbşə ilə evlənir. Kəbşə ona iki oğul – Kəb və Buceyri dünyaya gətirir. Sonralar onların ikisi də şair olur. Kəb ibn Züheyr məşhur "Bənət Suad" şerinin müəllifidir.

Züheyr poeziyaya ciddi yanaşmış, öz yaradıcılığı ilə sadəcə olaraq insanları əyləndirmək deyil, onlara xeyir vermək, ərəb qəbilələrini narahat edən məsələləri yoluna qoymaq məqsədi güdmüşdür. O, ərəb poeziyasında sülh şairi kimi tanınır. Şair öz əsərlərində xeyirxah, sülhsevər insan olan Harim ibn Sinanı tərif edir, məşhurlaşdırır, ona ən yaxşı şerlərinihəsr edir. Eyni zamanda, əs-Sibak döyüşündə Əbs və Zubyan tayfaları arasında barışıq yaratmaq üçün səy göstərən əl-Haris ibn Aufu təriflədiyi müəlləqəsini də ona həsr etmişdir. Züheyrin şerləri Harisin çox xoşuna gəlirdi. O, buna görə Züheyrə çoxlu hədiyyələr verirdi. Məhz buna görə də, Züheyr öz var-dövləti və xeyirxah işləri ilə islamaqədərki dövrə qədər olan ən məşhur insanlardan olmuşdur.

Züheyr təqribən 627-ci ildə, 97 yaşında vəfat etmişdir. O, sakit həyat tərzi sürmüş, daim sülhə, ədalətə can atmış və ömrünü xeyirxah işlər görməklə keçirmişdir. Onun şerlərində təkallahlılığın izləri aydın şəkildə özünü göstərir. O, həmçinin, axirət dünyasına da inanmışdır.

Züheyrin əsərləri onlara bir neçə dəfə şərh yazılmış divanda toplanmışdır. Əl-Əlyamə əş-Şəntəmirinin şərhləri 1888-ci ildə Leydendə və 1905-ci ildə Misirdə çap olunmuşdur. Züheyrin divanı ilk dəfə 1870-ci ildəVilyam Alvard tərəfindən çap olunmuşdur. Divanda Qatafan tayfasının tanınmış şəxslərini, eyni zamanda, əl-Haris ibn Auf, Haris ibn Sinan və onların ailələrini də tərif etdiyi şerlər vardır. Bu topluda qəzəl, hicə və fəxriyyə də vardır. Lakin digər şerlərə nisbətən, bu növlərdə yazdığı şerlərə az təsadüf olunur. Bunlarla yanaşı, divanda vəsf və hikmə adlı aforizmlər də toplanmışdır. Onun "mimiyyə" qəsidəsi daha çox məşhurluq qazanmışdır.

Züheyr ərəb ədəbiyyatı tarixində حوليات "bir illik" şeirlər müəllifi kimi tanınır. Belə ki, bəzən bir qəsidə üzərində bir il işləyir, onu dönə-dönə təkmilləşdirirdi.

Züheyrin müəlləqəsi 64 beytdən ibarətdir, təvil bəhrində yazılmışdır və "mim" hərfi ilə qafiyələnir. Əz-Zuzani, ət-Təbrizi və başqaları bu müəlləqəyə şərh yazmışlar. Müəlləqə cürbəcür nəşrlərlə müxtəlif yerlərdə nəşr olunmuşdur. Eyni zamanda, bir çox dillərə, o cümlədən, latın, fransız və ingilis dillərinə tərcümə olunmuşdur.

Müəlləqə Əbs və Zubyan tayfaları arasında müharibənin başa çatması münasibətilə yazılmışdır. Müəlləqədə sülh yaradanlar tərif olunur və müharibənin, nahaq yerə qan tökülməsinin dayandırılmasına çağırılır. Şair müharibəni heç də mərdlik, igidlik əlaməti hesab etməyib onun törətdiyi fəlakətlərdən bəhs edir. Əntərə və Tərəfə şeirlərinin cəngavərlik ruhu ilə tərbiyələnmiş ərəb dinləyicisi Züheyrin bu müəlləqəsinə biganə qala bilərdi. Lakin belə bir biganəlik şairi narahat etmir. O, sanki sülhü tərənnüm edən dastan yazır.

Müəlləqə iki böyük hissədən ibarətdir. Birinci hissə lirik hissədir. Tərk edilmiş obanın və köçün təsvirinə həsr olunub (1–15-ci beytlər). İkinci hissə sülh, barışıq hissəsidir. Bu hissənin özü də bir sıra bölmələrdən ibarətdir.

• 1. Sülh yaradanların tərifi və onların bu barışığa hansı yollarla nail olmalarının hekayəsi (16–25-ci beytlər)
• 2. Barışanlara məsləhətlər, müharibənin təsviri və müharibəyə qarşı ehtiyatlı olmaq barəbə Əbs tayfasına müraciət (26–35-ci beytlər)
• 3. Zubyan tayfasının bağışlanması haqqında hekayə (36–48-ci beytlər)
• 4. Hikmətamiz kəlamlar və aforizmlər (49–64-cü beytlər)

Esat Ayyıldız, Klasik Arap Şiirinde Emevî Dönemine Kadar Hiciv. Ankara: Gece Kitaplığı, 2020. s.220–231.