Xosrov və Şirin (Xarəzmi)

XIV əsrin ortalarında yaşamış Qızıl Orda şairi Qütb Xarəzmi təxminən 1341–1342-ci ildə Nizaminin "Xosrov və Şirin" əsərini çığatay dilinə çevirən ilk türk şairi olmuşdur.

Qütb orijinaldakı minacat və nətin tərcüməsindən sonra öz müasiri, dövrünün hökmdarı şahzadə Tini bəyi və onun arvadı Məleykə xanımı mədh edib, sonra da, kitabın ana dilinə tərcüməsinin səbəbini bildirir. Qütb bu işi Tini bəy və onun atvadı Məleykənin xahişi ilə yerinə yetirdiyini söyləyir.[1]

Sonra şair Nizami haqqında söz açır. Onun yaradıcılığı əsasında hərəkət etdiyini və tamamilə Nizamiyə tabe olduğunu bildirir.

Qütbütün tərcüməsi haqqında 1921-ci ildə fransız alimi Jan Deni "Grammaire de la lanque turque" adlı əsərində[2] ilk dəfə fikir söyləmişdir. Jan Deni bu poemanın Nizami Gəncəvi tərəfindən fars dilində nəzmə çəkilməsi və Qütb Xarəzmi tərəfindən "şərq türkcəsinə" (cığatay dilinə) çevrilməsindən bəhs etmiş, əsər haqqında yığcam məlumat vermişdir.

1958-ci ildə Polşa alimi prof. A. Zayançkovski 238 səhifədən ibarət həmin Paris nüsxəsinin foto surətini Varşavada nəşr etdirmişdir. Prof. A. Zayançkovski həmin əsəri qiymətləndirərək xüsusilə əsərin dil xüsusiyyətlərinə diqqət çəlb etmişdir.

"Bu abidənin çoxdan mövcud olmasına baxmayaraq, hər dəfə onu oxuyanda Qütb dilinin gözəlliyi insanı heyran edir və əlbəttə bu abidənin uzun müddət naməlum qalması, ancaq əlyazması fondlarını zənginləşdirməsi türkologiyanın inkişafı üçün böyük bir itki idi."[3]

Ancaq bu foto surətin orijinalının özü də avtoqraf olunmamış, 1383-cü ildə, yəni əsərin Qtb tərəfindən tərcümə olunmasından təxminən qırx il sonra Birgə ibn Bəragiz ibn Qandu adlı bir nəfər tərəfindən köçürülmüşdür. Xəttat əsərin axırına yüz misralıq bir hissə əlavə etmişdir ki, orada əsərin köçürülmə səbəbindən, nə vaxt köçürüldüyündən, köçürənin kim olduğundan danışılır.[4]

Qütb Nizaminin əsərini tərcümə edərkən bəzi tərcümələrə yol vermişdir. Lakin, Qütb tərcüməsində əmələ gələn ixtisarlar əsas etibarilə bəzi başlıqlar altında gedən parçaların bütövlükdə tərcümə edilməsindən meydana çıxmışdır. Xüsusən Qütb, əsərin ikinci hissəsindən sonra buna daha artıq yol vermişdir. O, Xosrovla Şirinin məktublarının yalnız bir hissəsini tərcümə etmişdir. Qəsri Şirindəki son görüş əhvalatını çox ixtisarla tərcümə etmiş, sual-cavabların bir neçəsini nəzərdən qaçırmış, əsərin sonunda verilmiş bir çox məsələlərin tərcüməsini lazım bilməmişdir. Qütb, orijinalın poemaya birbaşa aid olmayan parçalarını da tərcümə etməmişdir. Nəticədə, Qütbün tərcüməsində poemanın həcmi ¼ — ə qədərinin ixtisar edilməsinə səbəb olmuşdur.

Bu tərcümədə poemanın həcmi orijinaldan külli miqdarda az olmasına baxmayaraq, başlıqların sayı artıqdır. O, orijinaldakı eyni başlıqları əksərən bir neçə başlıq altında vermiş, eyni epizodu xırdalayıb kiçik-kiçik hissələrə bölmüşdür. Bəzən də bir başlığın misralarını digər başlığın misralarına daxil etmiş, öz zövqünə uyğun olaraq misraların yerini dəyişib, müəyyən başlıqlar altında gedən misraların sayını artıtıb-əksiltmişdir.[5]

Baxmayaraq ki, orta əsrlərdə tərcümə əsasən iqtibas şəklində olurdu, keyfiyyət baxımından Qütb əsasən çalışmışdır ki, orijinala sadiq qalsın. Qütb Nizaminin nəzmə çəkdiyi hər bir misranı olduğu kimi öz dilinə çevirməyə çalışmışdır. Qütb Nizaminin fikirlərini olduğu kimi saxlamışdır, onun tərcümə etdiyi misralar bütün əsər boyu orijinala olduqca yaxındır. Tərcümədə çox az misaya rast gəlinir ki, Qütb orda özündən nəsə artırmış olsun, o, eyniylə orijinalda olanları tərcümə etmişdir.

Qütb tərcümədə mətnə sadiq qalmaq üçün hətta bəzi başlıqları belə öz dili ilə yox, ustadı Nizaminin adı ilə verir: "Xosrov oğlu Şiruyə hekayətin bəyan qılur ustad, səh 218", "Xosrovla Şirin qənində on qız ulturub əfsanə ayıltmışınbəyan qılur ustad, səh. 78", "Şirindən Xosrov murad tilamısın bəyan qılur ustad, səh. 84" və s. Buradan aydın görünür ki, Qütb hətta sərlövhələri belə öz adıyla vermək istəmişdir.[6]

Q. Beqdeli qeyd edir ki, "Qütb tərcüməsi kifayət qədər dəqiq, gözəl və xoşagələndir."[7] Şair, orijinalda olduğu kimi, az sözlə, qısa, konkret ifadə ilə dərin məzmun verməyə müvəffəq olmuşdur. Bu məziyyət bütün əsər boyu gözə çarpır. Əgər bəzi tərcüməçilər orijinalın bir misrasını iki misrada verərək çevirdiyi əsərin həcmini süni surətdə şişirtmiş, yaxud da məzmunu və misranın tərcüməsini tamamilə ifadə edə bilməmişdirsə, Qütb çalışmışdır ki, hər misranı bir misrada, özü də orijinalda olduğu kimi yığcam və bədii şəkildə versin. Çox nadir hallarda o, orijinalın bir misrasını iki misrada tərcümə etmişdir.

Bütün bu müsbət cəhətlərinə baxmayaraq, tərcümə nöqsansız da deyildir. Mürtəcim bəzən bir çox kəlmənin tərcüməsinə göz yumur, bəzi adları tərcümədə yerləşdirə bilmir. Lakin, bacarıqlı bir mertəcim kimi, Qütb məzmunu, mətləbi tərcümədə əks etdirməklə bərabər, forma gözəlliyini, bədii xüsusiyyətləri də saxlaya bilmişdir.

XIV əsrdə əksərən mənzum əsəri tərcümə şəklində yox, iqtibas formasında digər bir dilə çevirirdilər. Qütbün üstünlüyü burasındadır ki, etdiyi tərcüməyə son dərəcə məsuliyyətlə yanaşmış, Nizaminin əsərini çox dəqiq şəkildə çığatay dilinə tərcümə etmişdir. Qütb özünün bu tərcüməsi ilə özbək dilinin leksikasını zənginləşdirib ona Nizami sənətinin ətrini gətirmişdir.

• Q. Beqdeli – Şərq ədəbiyyatında "Xosrov və Şirin" mövzusu, Bakı, 1970

• Xosrov və Şirin
• Özbək ədəbiyyatı
• Nizami Gəncəvinin əsərlərinin tərcümələri və nəşrləri