Xoşhal xan Xəttak

Xoşhal xan Xəttak 1613-cü ildə ulu babası Məlik Akuray tərəfindən Pəncab bölgəsində qurulan Akurə şəhərində doğuldu. Baburlu dövlətinin xidmətində olan Məlik Akuray Pəştu qəbilələrindən Xəttakin rəisiydi. Əkbər şah (1556-1605) tərəfindən Attoktan Peşavərə gedən yolun vergisini toplamaqla vəzifədar olaraq göndərilmişti. Xoşhalin atası Şahbaz xan və babası Yəhya xan, Sultan Cahangir şah və Sultan Şahcahanın xidmətində idilər. Xoşhal, gəncliğində atasıyla birlikdə asi qəbilələrə qarşı girişilən savaşlara qatıldı. Atası bir savaşda öldürülüncə “xan” ünvanı ilə onun yerinə keçdi, 1641-ci ildə Xəttak qəbiləsinin rəisi oldu. 1645-ci ildə zabit olaraq qatıldığı Bəlx və Bədəxşan savaşlarında göstərdiyi yararlılıklardan ötürü Şahcahan tərəfindən mükafatlandırıldı.

Əkbər şah zamanından Övrəngzeyb dönəminə (1658-1707) qədər Baburlu hökmdarlarına xidmət edən və bu xidmətləri qarşılığında böyük ödüllərə nail olan Xəttak qəbiləsinin taleyi bu son hükümdar dönəmində tərsinə döndü. Xoşhal xanın, Baburlu hökmdarları ilə araları yaxşı olmayan qəbilələrlə uzlaşma yoluna getməsi, ayrıca sarayda onun haqqında çıxan dedi-kodular Övrəngzeybi qızdırdı. Övrəngzeyb, öncə ailənin Əkbər şah zamanından bəri yığdıqları yol vergisindən onu məhrum etdi. Ardından Kabil valisi və onun Peşavərdəki təmsilçisinin düzənlədiyi bir planla tutuklanaraq Dehliyə göndərildi (1664).

İki l sonra Baburlu hökmdarlarına sadiq qalması şərtiylə məmləkətinə dönməsinə izin verilən Xoşhal burada bölgə valisi II Məhəbbət xanla yaxşı ilişkilər qurdu. Onun başqa bir bölgəyə təyin edilməsini fürsət bilərək Baburlu hakimiyətinə qarşı olan qəbilələri birləşdirmək üzərə fəaliyət göstərməyə başladı. Patanların ən güclü qəbiləsi Afridilərlə anlaşaraq Övrəngzibə bağlı qəbilələrdən Benqeşlərə qarşı hərəkətə keçdi və onları yendi. Ancaq 1674-cü ildə Övrəngzibin bu gün Pakistan sınırları içində olan Həsənabdal qəsəbəsinə gələrək başlatdığı əsgəri hərəkat sonucu müxalif qəbilələrin müqaviməti qırıldı. Xoşhal xan bunun üzərinə oğlu Əşrəf xan lehinə qəbilə rəisliyindən çəkildi. Övrəngzibin yanında yər alan digər oğlu Bəhram xan onunla savaşa girişincə dağlıq bölgələrə sığınmaq məcburiyyətində qaldı. Xoşhal xan son günlərini Afridilər arasında keçirdi.

Xoşhal xan Xəttak 1689-cu ildə ölüncə vəsiyəti üzərinə Akurənin təxminən 6 km. qərbində ıssız dağlıq bir yerə dəfn edildi. Onun bu son istəyi Pakistanın milli şairi Məhəmməd İqbalin şeirlərində əks olunmuşdur.

Xoşhalin şiirləri Əvrəngzibə karşı savaşan Patanların güç kaynağı olmuştur. Pəştuca və Farsça yazan Xoşhalin şiirləri kahramanlık, dindarlık, tasavvuf, vatan səvərlik, ahlak və aşk konusundadır. Ruhi mahlasıyla yazdığı Farsça şiirləri İran ədəbiyatının səbk-i Hindi üslubunda yazılmış ən iyi örnəkləridir. Pəştu ədəbiyatının öndə gələn simalarından sayılan Xoşhalə atfədilən 100ü aşkın əsərdən başlıcaları şunlardır: 1. Divan. 16.000 bəyittən ibarət olup Pəştuca və Farsça şiirlərini içərir (Pəşavər 1869; Huti 1928). Bu şiirlər Külliyyat adıyla Abdülhay Habibi-i Kandəhari (Kandəhar 1938) və Dost Muhamməd Kamil tarafından da nəşrədilmiştir (Pəşavər 1952). 2. Fažlnamə. Pəştuca dini bir məsnəvidir (Kabil 1952). 3. Baznamə. Pəştuca yazılan bu əsərdə doğanla yapılan avcılık anlatılmaktadır (Kabil 1953). 4. Dəstarnamə. Şairin içtimai, siyasi və ahlaki konularla ilgili düşüncələrini içərir (Kabil 1966). 5. Ŧıbnamə. Halk sağlığına dair bir əsərdir (Pəşavər 1985). Kaynaklarda Sivatnamə, Ĥabsnamə (Fıraķnamə), Fərruħnamə adlı manzum; Bəyaž və Hidayə (Ayinə) adlı mənsur əsərlər də Xoşhalə nisbət ədilmiştir (UDMİ, IX, 52).

Xoşhal Xanın bazı şiirləri Əvəlyn Howəll və Olaf Caroə (Thə Poəms of Khushal Kxan Khutak with Ənglish Vərsion a Sələction, Pəshāwar 1963) ilə D. N. Mac Kənziə (Poəms from thə Divān of Khūshāl Khān Khattak, London 1965) tarafından İngilizcəyə çəvrilmiştir.