Xalxin-Qol döyüşü

1939-cu ilin 11 may tarixində təxminən 70–90 nəfərlik monqol süvari birliyi öz atları üçün otlaq sahəsi axtarmaq məqsədilə həmin zamanlar tərəflər arasında mübahisəli ərazilər kimi tanınan torpaqlara daxil olmuşdur. Süvarilərin sözügedən otlaqlara səhvən yoxsa məqsədli şəkildə daxil olmaqları məlum deyil. Monqol atlıların mübahisəli ərazilərə daxil olduğunu görən Mançjou-qo əsgərləri monqollara hücum edərək onları Xalxin-Qol çayının ərazisindən kənarlaşdırmışdır. 13 mayda monqollar daha çox qüvvə ilə yenidən çıxarıldıqları əraziyə geri qayıtdılar və bu dəfə Mançjou-qolular onları çıxara bilmədilər.

14 mayda odpolkovnik Yaozo Azuma polkovnik Takemitsu Yamaqatanın rəhbərliyi altında 64-cü Piyada alayı tərəfindən dəstəklənən 23-cü Piyada Diviziyasının kəşfiyyat bölüyünün ərazidəki fəaliyyətləri nəticəsində monqollar geri çəkilmişdir.

SSRİ və Monqolustan qoşunlarının növbəti gün yenidən əraziyə qayıtmasından sonra Azuma rəhbərliyi altındakı birliklər əks-hücum əməliyyatlarına keçdi, ancaq Sovet-Monqolustan qüvvələri 28 may tarixinə qədər Azumanın rəhbərlik etdiyi bütün qüvvələri mühasirəyə alaraq məhv etmişdir.[26]

97 nəfər itki verən yaponlar 8 zabitlərini itirdilər və 33 nəfər isə müxtəlif dərəcəli yaralanmalarla xilas olmağı bacarmışdır. Sovet qoşunlarına həmin zaman Uzaq Şərq Cəbhəsinin komandanı olan Qriqori Ştern rəhbərlik etmişdir.[27]

Qısa toqquşmalarla bir nəticə əldə edilə bilməyəcəyini anlayan tərəflər qısa zamanda ərazidəki hərbi qüvvələrini artırmaq qərarına gəldilər. Yaponlar 30 mindən çox canlı qüvvəni əsas adadan bölgəyə göndərmiş, SSRİ isə İosif Stalinin ən çox güvəndiyi generallardan ola Georgi Jukovu çoxlu sayda hərbi birləşmə ilə birlikdə ərazidə yerləşdirmişdir.[28] Georgi Jukovla birlikdə mərkəzdən göndərilən Sovet ordusunun Aviasiya general-leytenantı Yakov Smuşkeviç aviasiya bölməsindən məsul şəxs kimi sovet təyyarəçilərinin bölgədəki fəaliyyətlərini koordinasiya etməkdə idi.

Georgi Jukovun bir digər müavini vəzifəsinə isə Monqolustan Xalq İnqilabi Ordusunun korpus komissarı J. Lxaqvasuren təyin edilmişdir. 27 iyun tarixində Yaponiya imperiya ordusunun Hərbi Hava Qüvvələrinə mənsub II Hərbi Hava Briqadası Monqolustan ərazisində yerləşən Tamsak-Bulaqdakı sovet aviabazasına zərbələr endirmişdir.

Yaponlar bu döyüşün qalib tərəfi olsalar da, sonradan məlum oldu ki, Kvandunq ordusu həmin avia zərbələr üçün Tokiodan icazə almayıb. Hadisənin daha çox böyüməsinin qarşısını almaq məqsədi[29] ilə rəsmi Tokio Mancuriyadakı qoşunlarına sovet aviabazalarına qarşı bir daha hava zərbələri endirməməyi əmr etmişdir.[30]

İyun ayı boyunca Momonhan yaxınlığındakı çayın hər iki tərəfində sovet-monqol və yapon qüvvələri arasında müxtəlif döyüşlər baş vermişdir. Ayın sonuna yaxın yaponların 23-cü piyada diviziyasının komandiri general-leytenant Michitaro Komatsubaraya mərkəzdən işğalçıları qovmaq barədə yekun əmr gəlir və bu əmr ən qısa zamanda döyüşün yapon ordusunun xeyrinə başa çatdırmağı özündə ehtiva etməkdə idi.

Xalxin-Qol çayını keçməyə çalışan yapon əsgərlər

Xalxin-Qol döyüşü zamanı yapon əsgərlərin ələ keçirilən sovet silah-sursatı və əleyhqazı ilə poz verməsi.

Yaponlar iki ayrı cinahdan hücum planlaşdırmışdılar. Birinci hücum xətti üç ayrı alay və əlavə olaraq dördüncü birləşmədən təşkil edilmişdi. Bunlar 71-ci və 72-ci Piyada alayı (23-cü diviziya) 64-cü piyada alayının bir batalyonu və polkovnik Şiniçiro Suminin rəhbərlik etdiyi 26-cı piyada alayından ibarət birləşmələr idi. Yuxarıda adı qeyd olunan hərbi birləşmələrin qarşısına Xalxin-Qol çayını qarşı tərəfə keçib, qərb sahilləri boyunca irəliləmək və düşmən nəzarətində olan Baytsaqan təpəsini ələ keçirmək vəzifəsi qoyulmuşdu. Həmin təpəni ələ keçirdikdən sonra birləşmələr cənuba dönərək, Kavatama körpüsü üzərində nəzarəti ələ keçirməli idilər.

Hücumun ikinci cinahına general-leytenant Yasouka Masaomini rəhbərlik edirdi. General-leytenantın tabeliyində III və IV tank alayları, 64-cü piyada alayının bir hissəsi, 28-ci piyada alayının bir batalyonundan ibarət İJA-nın I dərəcəli tank korpusu, 7-ci piyada alayı, 24-cü mühəndis korpusu və 13-cü sahə-artilleriya alayı kimi müxtəlif təyinatlı hərbi birləşmələr çəmləşmişdi.[31] Masaomini birinci cinahdan fərqli olaraq aktiv döyüş əməliyyatlarından nisbətən arxada mövqe tutmuşdu və onu əsas vəzifəsi birinci cinahdan hücuma keçən birləşmələrə dəstək olmaq və onları mümkün mühasirəyə düşmək təhlükəsindən xilas etməkdən ibarət idi.

Birinci cinahın qarşısına qoyulan vəzifələr icra edildikdən sonra ikinci cinah Xalxin-Qol çayının şərq sahilində yerləşən sovet qoşunlarına hücum etməli və bütün sovet hərbi birləşmələri məhv edilikdən sonra cinahlar qanadlarda birləşməli idilər. Cinahlar şərti olaraq şimal və cənub əməliyyat qruplarına bölünmüşdülər. General-leytenant Yasouka Masaomini cənub əməliyyat qrupuna rəhbərlik edirdi, əsas hücum əməliyyatını həyata keçirməli olan birləşmələr isə şimal əməliyyat qrupuna daxil idilər.

Şimal əməliyyat qrupu Xalxin-Qol çayını keçməyə, sovetləri Baytsaqan təpəsindən sıxışdırıb çıxarmağa və cənuba doğru irəliləməyə müvəffəq oldular. Təhlükəni başa düşən Georgi Jukov 450 tankla birlikdə əks hücuma keçir. SSRİ müharibədə T-26 kimi nisbətən yüngül çəkili tanklardan istifadə edirdi. 6 ton çəkisi həmin tanklar əlavə pulemyot silahlarla da təchiz edilmişdi.[32] и вопреки мнению командарма Штерна[33]

Sovet qoşunları piyadalar tərəfindən dəstəklənməməsinə baxmayaraq, yaponlara üç fərqli cinahdan hücum edərək onları az qala mühasirəyə salmağa nail oldular. Yaponların çayın qarşı tərəfinə təchizat çatdırmaq üçün salınmış yeganə panton körpüləri də yaponları xilas edə bilmədi və yapon qüvvələri 5 iyul tarixində geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.

İyul döyüşlərindən sonra sovetlərə əsir düşmüş yapon zabit və əsgərlər

Sovet əsgərləri ələ keçirilmiş Kuroqan 95 model yapon kəşfiyyat avtomobilinin önündə. Sözügedən model Tokyu Kogyo Kurogane sənayesi tərəfindən yapon ordusunun İkinci Çin–Yaponiya müharibəsi və yaponiyanın sakit okean cəbhəsindəki hərbi əməliyyatları üçün istehsal edilmişdir. 1936-1944-cü illərdə təxminən 4.700 avtomobil orduya təhvil verilib.

Vəziyyətin çıxılmaz olduğunu anlayan general-leytenant Yasouka Masaomini 2 iyul gecəsi I tank korpusu ilə birlikdə sovet artilleriyasından yayınmaq məqsədi ilə çayın qərb sahili boyunca şiddətli hücuma keçmişdir. General-leytenantın məqsədi gecə qaranlığından istifadə etməklə sovetlərin müqavimətini qırmaq və döyüşün taleyini həll etmək idi, ancaq Yasuoka qüvvəsinin yarısından çoxunu itirdi və qarşıya qoyulmuş hədəf - Kavatama körpüsünə çatmaq mümkün olmadı.[34] 9 iyul tarixində yaponların Xalxin-Qol çayı boyunca ən çox güvəndikləri hərbi birləşmə və rəhbəri Yasouka Masaomini əks-hücumlara daha çox tab gətirə bilməyərək, tamamilə tükənmiş vəziyyətdə geri çəkilmək məcburiyyətində qaldılar.[35]

General-leytenant Yasouka Masaomininin 2 iyul tarixindəki uğursuz gecə əks-hücum əməliyyatı və 9 iyuldakı bütün qüvvələri ilə birlikdə geri çəkilməsi əslində Xalxin-Qol döyüşü nün müqəddəratını əhəmiyyətli dərəcədə həll etmişdi. Yaponlar məğlub olacaqlarını təxmin edirdilər, ancaq ərazidə kifayət qədər hərbi birləşmə və canlı qüvvələrinin qalması onları döyüşməyə və mübarizə aparmağa sövq edirdi. Hər iki düşmən ordu növbəti iki həftə ərzində Xalxin-Qol çayının şərq sahili və Holsten çayının mənsəbinə qədər uzanan dörd kilometrlik cəbhə boyu döyüşməyə davam etdilər. Həmin döyüşlər əsasən qarşılıqlı hücumlarla yox, əldə olan mövqeyləri qorumağa hesablanmış səngər döyüşlərindən ibarət idi.

Hər iki ordu əsas təchizat bazalarından kənarda idilər və xüsusi ilə yaponların silah-sursat və ərzaq təminatı tükənməyə başlamışdı. Georgi Jukov mərkəzdən 748 km məsafədə yerləşməklərinə baxmayaraq, düşmən üzərində qəti qələbə qazana bilmək üçün küllü miqdarda yardım tələb etmiş və bir həftədən sonra 2.600 yük maşınından ibarət yardım karvanı Xalxin-Qol çayı istiqamətində səfərbər edilmişdir.[30] Sovetlər qədər şanslı olmayan yaponlara heç bir yardım göndərmək mümkün olmadı və Tokiodan gələn göstərişlərə görə yaponlar əllərində olan silah-sursatla sona qədər döyüşməli idilər.

23 iyul tarixində yaponlar tərəfindən Kavatama körpüsünü müdafiə edən sovet birləşmələrinə qarşı 64-cü və 72-ci piyada alaylarının rəhbərliyi ilə növbəti genişmiqyaslı hücum həyata keçirilir. Yapon artilleriyası iki gün ərzində əlində olan silah-sursat ehtiyatının yarıdan çoxunu həmin piyadaların önünü açmaq üçün sovet hədəflərinə doğru sərf edir. Hücum müəyyən irəliləyiş əldə etsə də, Kavatama körpüsünə çatmaq mümkün olmur və tükənmiş yapon ordusu 25 iyulda növbəti dəfə geri çəkilməyə məcbur olur.[36] Müharibənin başladığı tarixdən etibarən 25 iyula qədər olan dövr ərzində yaponlar 5.000-dən çox şəxsi heyəti və bir çox gələcəyi parlaq ola biləcək zabitlərini itirmişdilər, ancaq demək olar ki, ortada tükənmiş ordudan başqa heç bir nəticə yox idi.[30][37]

Buradakı önəmli məqamlardan biri yaponların itirilən hərbi təchizat və canlı qüvvəni sovetlər qədər sürətli və tez bərpa edə bilməməkləri ilə bağlı idi. Belə ki, sovetlər döyüş meydanında itirlən hərbi və canlı qüvvələrini əsas təchizat bazalarından yüzlərlə kilometr kənarda olmaqlarına baxmayaraq bir həftə kimi qısa bir müddətdə bərpa edə bilirdirlərsə, yaponlar demək olar ki, müharibənin əvvəlindən sonuna kimi əllərində olanlarla döyüşməyə məcbur oldular.[38]

Üçüncü Reyxin artan gücü qarşısında Avropada yeni bir müharibənin başlama ehtimalı günü gündən artırdı və sovetlər bir-birindən uzaq iki ayrı cəbhədə döyüşməmək üçün 1939-cu ilin 20 avqust tarixində Xalxin-Qol döyüşünün müqəddəratını həll edəcək misli görülməmiş əks-hücum əməliyyatına başladılar.[39] Georgi Jukov 4.000 yük maşınından ibarət böyük bir yardım karvanını səfərbər etməklə döyüşün sovetlərin lehinə həll etməyə çalışırdı. 4.000 yük maşınından ibarət silah-sursat, təchizat, geyim və ərzaq yardımı döyüş meydanına 600 km məsafədə yerləşən Çita şəhərində yerləşən hərbi təyinatlı bazadan göndərilmişdi və onların cərgəsinə IV, VI, XI tank briqdaları və iki mexanikləşdirilmiş briqadalar da qoşulmuşdu.

Çitadan göndərilən yardımlarla birlikdə sovetlərin ərazidə olan birləşmələri sol və sağ qanadlarına ayrıldılar. 1939-cu ildə müharibəni SSRİ-nin xeyrinə yekunlaşdırmağa hazır vəziyyətdə üç atıcı divizion, iki tank diviziyası, Çitadan göndərilmiş əlavə iki tank briqadası, iki motoatıcı diviziya və 550-dən çox qırıcı və bombardımançı təyyarələr səfərbər edilmişdilər.[40] Xorqoliyn Çoybalsan rəhbərliyindəki Monqolustan Xalq Respublikasının iki süvari diviziyası da SSRİ tərəfdən avqustdakı əks hücum üçün hazır vəziyyətə gətirilmişdir.[41][42][43]

Yaponların Kvantunq ordusunun döyüş meydanında yalnız 23-cü Piyada Diviziyası mövcud idi həmin diviziya müharibə dövründə həcmi kiçilmiş iki ayrı yüngül piyada diviziyasının birləşməsindən təşkil edilmişdi. Yaponlar əsas qərargahlarını bugünkü Çinin Daxili Monqolustan Muxtar Rayonuna tabe olan Hulunbuir şəhərinin Hailar rayonunun ərazisində təşkil etmişdilər və sözügedən rayon döyüşün baş verdiyi ərazidən 150 km məsafədə yerləşirdi. Yapon kəşfiyyatı sovetlərin əraziyə küllü miqdarda silah-sursat, canlı qüvvə topladığını müşahidə edirdilər və başa düşürdülər ki, SSRİ-nin məqsədi döyüşü qısa zamanda bitirməkdir.[44]

Xalxin-Qol döyüşünə kiçik komandir kimi qatılmış İvan Bronets idarə etdiyi tankı ilə döyüş müddətində göstərdiyi xidmətlərə görə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdür. 1939-cu ilin 24 avqust tarixində sovetlərin əsas əks-hücum əməliyyatları zamanı həlak olub. Bronets ölümündən əvvəl atıldığı sonuncu döyüşü zamanı 50 dən çox yapon əsgərinin cəmləşdiyi mövqeyi tək başına məhv edib.

Yapon ordusunun ən məşhur döyüş pilotu Hiromiçi Şinohara. O, Yaponiya İmperator Ordusu Hava Xidmətinin (IJAAF) ən çox düşmən təyyarəsini vuran pilotu kimi tarixə keçmişdir. 1939-cu ilin 27 iyul tarixində Xalxin-Qol döyüşünün gedişatı zamanı təkcə 11 sovet təyyarəsini vurduğu məlumdur. Cəmisi 3 ay davam etmiş karyerası ərzində 58 dəfə hava döyüşlərindən qalib çıxıb. 1939-cu ilin 27 avqust tarixində təyyarəsi vurulub, pilot həlak olub.

Sovetlər əks-hücuma başladığı gün yapon general Michitaro Komatsubara əsir düşür. Generalın ehtiyatsızlıqdan sovetlərin nəzarətində olan əraziyə keçdiyi ehtimal edilmişdir.[44][45] 1939-cu ilin 20 avqust tarixində baş verəcək əsas əks-hücumdan əvvəl sovetlər yapon müdafiəsini yoxlamaq məqsədi ilə 3, 7 və 8 avqust tarixlərində üç dəfə olmaqla kəşfiyyat xarakterli hücumları icra etmişdilər. Kəşfiyyat xarakterli hücumlarda yaponlar cəmi 85 nəfər itki vermiş, Sovet ordusu isə min nəfərə yaxın şəxsi heyətini itirmişdir.[46] 20 avqusta qədərki dövrdə yaponların Monqolustan Xalq Respublikasına mənsub birləşmələrə qarşı keçirdiyi kiçik döyüşlərdə monqol birləşmələr asanlıqla sıradan çıxarılmışdır.[47][48]

23-cü Diviziya sovetlərlə tək başına mübarizə aparacaq vəziyyətdə deyildilər və rəsmi Tokionu müharibəni ən qısa zamanda bitirmək istəyi SSRİ-ni final döyüşü üçün daha da ruhlandırmaqda idi. Yaponlar mərkəzdən heç bir yardım almayacaqlarını anladıqları an, əllərində yarımcan vəziyyətdə qalmış 23-cü diviziya və bəzi kiçik hərbi birləşmələr qalmışdı.[48][49]

1939-cu ilin 20 avqust tarixində yerli vaxtla səhər saat 05:45-də Georgi Jukov sovet ordusuna bütün qüvvəsi ilə hücum etmək əmrini verir.[50] Qırıcıların və bombardımançıların hücumunu Yakov Smuşkeviç koordinasiya edirdi və onun rəhbərliyi altında həmin gün 557 sovet təyyarəsi döyüşə atılmışdı. SSRİ bu tarixə qədər bu kütləvi hava hücumu təşkil etməmişdilər və bu hücum Sovet Hərbi Hava Qüvvələrinin ən kütləvi qırıcı-bombardımançı hücumu kimi tarixə keçmişdir.[50]

57-ci Xüsusi Korpusun təxminən 50.000 sovet və monqol əsgəri Xalxin-Qol çayını keçərək qurudan hücumu başlatdılar. Şiddətli artilleriya hücumu, Sovet Hərbi Hava Qüvvələrinin mükəmməl dəstəyi ilə yaponlar sıxışdırılmağa başlandı. Üç piyada diviziyası və bir tank briqadası çayı keçərək yaponların üzərinə hücum etmiş, qısa zamanda yapon birləşmələrini klassik hilal taktikası əsasında mühasirəyə almağı bacarmışdılar. Qanadlardan hücum edən sovet birləşmələri Nomonhan kəndində birləşəndə, yaponların 23-cü Piyada Diviziyanı tam mühasirəyə saldılar.[30][51][52]

26 avqust tarixində 23-cü Piyada Diviziyasını mühasirədən çıxarmaq üçün yaponların əks hücumu uğursuzluqla nəticələnir. 27 avqustda isə 23-cü PD özü mühasirəni yarmaq istəsə də, bu dəfə də bir nəticə əldə olunmur. Yaponlar təslim olmaqla bağlı sovetlərin tələblərini rədd etdikdən sonra Sovet ordusu artilleriya və hava hücumlarının şiddətini yüksəltmişdir. 31 avqust tarixində Monqolustan sərhəddinə yaxın ərazilərdə möhkəmləndirilmiş yapon birləşmələrin demək olar ki, hamısı məhv edildi.

23-cü PD-nin qalıqları Mancuriya ərazisinə sıxışdırılıb atılmışdı və demək olar ki, ayın sonuncu günü başlayanda sovetlər öz məqsədlərinə çatmışdılar.[53] Həlledici döyüşün baş verdiyi avqustun sonuncu həftəsində sovetlərin mühasirəsidə olan 100-dən artıq yapon əsgər və zabiti əsir düşməmək üçün özünü öldürmüşdür. 1939-cu ilin 15 sentyabr tarixində Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı və Yaponiya imperiyası arasında : Xalxin-Qol döyüşünü rəsmən bitirəcək atəşkas haqqında razılıq əldə olundu və həmin atəşkas ertəsi gün saat 13:10-dan etibarən qüvvəyə minmişdir.[30][54][55]