Vaveyla (pyes)

Hadisələr Fazil Dərbəndinin insanları şəhər meydanına toplayaraq nitq söyləməsi ilə başlayır. Özünü xalqa mömin kimi göstərməyə çalışır. Ona inanmayanların cəhənnəmdə yanacağına and içir. Məhərrəm ayından əvvəl günahlarını silmək üçün ağlamağı tövsiyə edir. Bu çıxış xalqa təsir edir və hamı ona inanmağa başlayır.

Fazil Dərbəndi ətrafındakı insanlarla birlikdə hadisə yerini tərk etdikdən sonra Molla Kazım ətrafındakı bir neçə nəfərlə hadisə yerinə gəlir. Yaşlı qadın Molla Kazıma yaxınlaşır və dərdinə çarə tapmağı xahiş edir. Bildirir ki, gəlini iki il evli olsa da, hələ də övlad sahibi deyil. Molla Kazım qadından bu axşam gəlinini onun evinə gətirməsini xahiş edir və dualar oxuyaraq ona kömək edəcəyini vəd edir. Qadının ardınca yaşlı bir kişi gəlir və o, Molla Kazıma yeni evləndiyi 14 yaşlı arvadının onun üzünə baxmadığından şikayətlənir. Molla Kazım ona bir dua yazır və onu dilinin altında saxlamağı məsləhət görür.

Yaşlı adamdan sonra cavan oğlan Molla Kazımın yanına gəlir və dərdini danışır. Evli bir qadına aşiq olduğunu və qadının ərindən ayrılması üçün bir dua yazmasını xahiş edir. Molla Kazım pul qarşılığında dua yazır. Gənc gedəndən sonra Molla Cabbar gəlir və Molla Kazıma Məhərrəm ayı xaricində meymun oynatmaqla çörək pulunu qazandığını söyləyir. Sonradan Molla Qurban da gəlir və öz aralarında Məhərrəm ayı hara getməyi planlaşdırırlar. Bu baxımdan, Azərbaycanda insanların onların yalanlarına daha çox inandıqlarını danışaraq ən qısa müddətdə ora getməyə qərar verdilər.

İkinci pərdədə hadisələr Qafqazın böyük şəhərlərindən birində baş verir. Məhərrəm ay olduğu üçün hamı ağlayır, üz-gözlərini cırırdı. Xüsusilə gənc kişilər kəfən geyərək “Ehli Beyit”ə olan sevgilərini sübut etməyə çalışırlar. Gənclər arasında yalnız Rəsul onları bu yoldan çəkindirməyə çalışırdı. Ancaq Molla Kazımın yalanları ilə beyinləri doldurulmuş kütlə onu dinləmir. Molla Kazım kütlə üzərində nüfuzunu artırmaq üçün əvvəlcədən bir erməni qadınla anlaşma qurur. O, erməni qadının sağlam oğlunu cəmiyyətə, kor kimi tanıtdırır. Sonra onu məscidə gətirir və camaatı uşağın gözlərini şəxsən açdığına inandırır.

O gündən sonra hamı Molla Kazımın nə qədər ağıllı olduğunu danışır. Bu vaxt kənardan qışqırıq səsi eşidilir və bir neçə gəncin "Ehli Beyit" uğrunda özlərinə vurduqları zəncirdən öldüyü aydın olur. Molla Kazım camaata ölən gənclərin şəhid olduğunu və cənnətə getdiyini söyləyir. Elə bu vaxt bir iranlı gəlir və Molla Kazımın əsl yalançı olduğunu sübut edir və ortalıq qarışır. İranlı boynundan yapışaraq onu döyməyə aparır. Camaat Molla Kazıma inandığı üçün peşman olur[1].

Molla Kazım İranda fala baxan, Qafqazda isə mərsiyəxanlıq edən saxtakar bir insandır.

Haqvеrdiyеv mövhumat əlеyhinə “Vavеyla” adlı pyеs yazmışdır. Yazıçı “Vavеyla”da (1926) fazil dərbəndlilərin, mоlla kazımların, mоlla cabbarların – İrandan gələn bu hiyləgərlərin din adından düzəltdikləri qanlı səhnələri göstərir və ifşa еdir. İnsanları aldadaraq pullarını əlindən alan Molla Kazım, öz məsləyini belə izah edir:

Niyə, mən də döy-sındır dolanıram. Duadan, filandan yazıb camaatın karına gəlirəm, camaat da mənim karıma gəlir. Allahın dövlətindən nə çoxdur dünyada baş-qulaq, nə qədər istəyirsən qırx. Doğrudur, camaat bir qədər ayılana oxşayır, caduya, filana inanmırlar, amma yenədə bizə kifayət eləyən qədər tapılır.

Bu oyunda da, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin Mirzə Fətəli Axundzadənin ədəbi fəaliyyətindən təsirləndiyi görülür. Əsərin baş qəhrəmanı Molla Kazım, Mirzə Fətəli Axundzadənin komediyalarındakı "Molla İbrahim Xəlil", "Dərviş Məstəli Şah" və digər personajlarla eyni xüsusiyyətlərə malikdir. O da, Mirzə Fəthəlinin komediyalarındakı personajlar kimi, savadsız insanları din adı altında min cür oyuna, hiyləyə gətirir[1].

• Fazil Dərbəndinin hеykəli
• Mоlla Kazım – İranda falabaxan, Qafqazda mərsiyəxan.
• Qоca arvad
• Cavan оğlan
• Qоca kişi
• Mоlla Cabbar – İranda mеymun оynadan, Qafqazda şəbihgərdan.
• Kərbəlayi Xudavеrdi
• Əkbər – оnun оğlu
• Əkbərin arvadı
• Əkbərin anası
• Rəsul – arif bir оğlan
• Kərbəlayi Qədim
• Bir nəfər еrməni arvadı
• İranlı bir оğlan
• Mоlla Qurban – İranda Dərviş, Qafqazda şəbihgərdan
• Şəhər əhalisi, arvad-uşaqlar[2].

Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev "Vaveyla" pyesində tənqidi üslubdan istifadə edir. Bu yolla yazıçı, insanları cəhalətdən qurtulmağa və təhsil almağa dəvət edir. Tragikomediya üslubunda yazılmış əsərdə saxta ruhanilər müəllif tərəfindən tənqid olunur.

Oyunun dili hadisələrin baş verdiyi yerlərdən təsirlənir. "Ağa Məhəmməd Şah Qaçar" dramında olduğu kimi, İrandakı bəzi hadisələr müəllifin əsərdə daha çox ərəb və fars sözlərindən istifadə etməsinə səbəb olur. Bu yazar, əsəri daha orijinal etməyə çalışır. Əsərdə Fazıl Derbendi, Molla Kazım, Molla Cabbar və Kerbelayi Kadim dilindən bugünkü Azərbaycan türkcəsində istifadə olunmayan sözlər var:

“İsməu-ifhəmu-ya əyyühəl-qafilun”, “coşən-k əbir”, “mürəxxəs”, “əyal”, “təəşşüq”... Digər sözləri nümunə kimi göstərmək olar.

Yazıçı, uzun müddət keçdikdən sonra ilk dəfə "Vaveyla" pyesində nəzm nümunələri göstərir. Bu dəfə "Vaveyla" pyesində ədəbi fəaliyyətinin ilk dövrlərində daha çox istifadə etdiyi nəzm nümunələrindən istifadə edir. Buna nümunə olaraq meymun oynayan Molla Cabbarın şerini göstərmək olar:

Ay şələküm, məəlləküm, Yeri-yeri, çoban yeri, Dağları dolan, yeri, Mərhaba, oğlan, yeri, A bərəkallah, a bərəkəllah.

Həmişə folklora bağlı olan Haqverdiyev əksər pyeslərində olduğu kimi bu pyesdə də atalar sözləri və deyimlərə yer vermişdir. Müəllif atalar sözləri və deyimlərdən yerində istifadə etməyi bacarır. Atalar sözləri və deyimlər əsasən Molla Kazımın dilindən deyilir:

“Əl mənim, ətək sənin. Ya əlimi kəs, ya ətəyimi”, “Ətəyindən yapışmaq”, “Döy-sındır dolanıram”, “Kor leyləyin yuvasını Allah öz əli ilə tikər”, “Gözləri qanla dolub”…

Əsərdə diqqət çəkən məqamlardan biri də yad bir qadının Azərbaycan Türkcəsində danışmasıdır. Müəllif bunu əsərdəki bir erməni qadın simasında göstərir. Qarabağda doğulub böyüyən və oranın sosioloji vəziyyətinə bələd olanə Haqverdiyev, ətrafında çox sayda erməninin Azərbaycan türkcəsində danışdığının şahidi olmuşdur. Buna görə də, yazıçı erməni xarakterini uğurla yaratmağı bacarmışdı. Müəllif bir erməni qadının Azərbaycan türkcəsində şivə ilə necə danışdığını belə göstərir:

Belə musrumanların Allahına ğurban olum. Musruman dininə, məzhəbinə ğurban olum. On beş ildir bu pağır uşaq kor idi, elə anadan kor gəlib. Dedim: aparıb bu şaxsey-vaxsey günü musrumanların Allahının ayağına yıxacağam, oğlumun gözlərinə şapaq versin. Budur, kor gözü gedib, yerinə şapaqlı göz gəlib[1].

• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev
• Yeyərsən qaz ətini, görərsən ləzzətini
• Ağa Məhəmməd Şah Qacar (pyes)
• Şeyx Şaban (hekayə)
• Bəxtsiz cavan
• Marallarım (hekayələr toplusu)
• Xəyalat (pyes)
• Səhnə Qurbanı (dram)
• Xortdanın cəhənnəm məktubları
• Mirzə Səfər (hekayə)

• Dramaturq, nasir, teatr xadimi, alim və mütərcim.
• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev - 150.
• Sözün qüdrətli ustadı.
• Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin həyatı və yaradıcılıq yolu-Əbülfəz Quliyev yazır...