Varşava üsyanı (1944)

Avqustun 4-də üsyançıların nəzarəti altında olan şəhərin maksimal ərazisi.

1944-cü ilin iyul və avqust ayının sonunda Varşava yaxınlığında Polşa torpağında olan ən böyük tank döyüşü baş verdi. İyulun 28 və 29-da Aleksey Radzievskinin sovet korpusları Varşava-Siedleç magistral yolunu tutmağa çalışdı, ancaq "German-Göring" diviziyasının müdafiəsini qırmağı bacarmadı. "Franek" qrupunun piyadalarına hücumlar daha uğurlu alındı. Otvotsk rayonunda onun müdafiəsində zəif bir nöqtə vardı. Qrup qərbdən əhatə olunmağa başladı və bunun nəticəsində 73-cü diviziya zərbələr altında nizamsız şəkildə geri çəkilməyə başladı. "Franek" qrupu ayrı-ayrı hissələrə bölündü, ağır itkilər verərək şimala doğru geri çəkildi. Bu zaman tank bölmələri piyada diviziyasının köməyinə gəlməyə başladı. Onların arasına "German-Göring" diviziyasının əsas qüvvələri, 4 və 19 tank diviziyaları, SS-in "Vikinq" və "Ölü baş" diviziyaları daxil idi (iki korpusda: Ditrix fon Zaukenin 39-cu tank və Qillenin rəhbərliyi altındakı 4-cü SS tank korpusu). İyulun 30-da 2-ci tank ordusu bütün korpusları ilə hücumlara başladı. General Aleksey Radzievski tabeliyində ki, birləşmələrə Varşava ətraflarını — Praqanı saat 14.00-a qədər ələ keçirmək vəzifəsini qoymuşdu.[21]

30–31 iyul tarixlərində 2-ci tank ordusunun ön qüvvələri Vislanın şərq sahilində yerləşən Varşavanın Praqa rayonuna yaxınlaşdı. İyulun 31-də sovet tank korpusları yerli əhəmiyyətli döyüşlər aparırdı. 8-ci korpus tərəfindən Okunev (Varşavadan 21 kilometr şərqdə) və Minsk-Mazovieçki (Varşavadan 40 kilometr şərqdə) alındı və 16-cı korpus isə düşməni Varşavadakı Svider bağ qəsəbəsi ərazisindən qovdu. İyulun 30-da almanlar Varşavadan 25 kilometr məsafədə yerləşən Volomin və Radzymin şəhərlərindən qovuldu. Eyni zamanda, kəskin yanacaq çatışmazlığı, canlı qüvvə və ləvazimat köməyi olmaması səbəbindən 2-ci tank ordusunun hücumu tədricən səngidi. Sovet xəbərlərinə görə, avqustun 1-dək ön hissələr Kobılka (Praqadan 8 km şimal-şimal-şərqdə), Medezeşin (Praqadan 5 km cənub-cənub-şərqdə) ərazilərinə çatdı. Alman qoşunları Varşavanın möhkəmlənmiş istehkamlarına güvəndikləri üçün daha yaxşı vəziyyətdə idilər. Praqanı bir hücuma ələ keçirmək cəhdi uğursuz oldu. "German-Göring" diviziyası və 19-cu tank diviziyası Praqa bölgəsindən, şimaldan 4-cü tank diviziyası və şərqdən "Vikinq" və "Ölü Baş" hücuma keçmişdi. Avqustun 1-də 2-ci tank ordusu aktiv hücum əməliyyatları keçirmədi və ələ keçirilən mövqelərdə möhkəmləndi.[21] Praqa tərəfdən Vislanın sağ sahilində Tet-de- Ponda təxminən 30 min alman əsgəri vardı (komandir — tank qüvvələrinin generalı Ditrix fon Zauken).

İyulun 31-i axşamı general Tadeuş Komorovski sürgün hökumətinin nümayəndə heyətinin iştirakı ilə, Krayova Ordu dairəsinin komandirinə, avqustun 1-də səhər saat 5-də üsyana başlamağı əmr etdi. KO kəşfiyyat xidməti gecikmədən dərhal rəhbərliyə Varşavanın kənarındakı alman müdafiəsinin gücləndirilməsini və düşmənin tank diviziyalarının olmasını bildirdi. Xidmətin rəhbəri polkovnik K. İranek-Osmetski KO komandanı general Tadeuş Komorovskiyə üsyanı təxirə salmasını təklif etdi.[22] Diviziya generalı Tadeuş Komorovski generallar Leopold Okulitski və Tadeuş Pelçinski ilə məsləhətləşdikdən sonra üsyana başlamaq əmrini verdi. Əmrin verilməsində general Okulitskinin təzyiqi və sovet tanklarının Praqaya girməsi barədə şayiə mühüm rol oynadı.[7][8] Taleyüklü qərar vaxtından əvvəl üsyana başlamağın əleyhinə olan zabitlərin yoxluğunda qəsdən dar bir dairədə qəbul edildi. Varşavadakı təxminən yaxşı silahlanmış iyirmi minlik nasist qarnizonu var idi. Onlar artilleriya, özüyeriyən toplar və tank dəstəyinə mailkdi. By qüvvəyə qarşı Krayova Ordusu rəhbərliyi yalnız qismən silahlanmış və zəif hazırlanmış döyüşçülər çıxardı. KO-nun planına görə eyni anda yüzlərlə obyektə hücum edilməli idi. Taktiki səviyyədə üsyanı A. Xurutsel (Montyor) idarə edirdi. Təyin olunan gündə nahardan sonra (lakin ayrı axtlarda müxtəlif səbəblərdən) KO dəstələri üsyana başladı. Avqustun 1-də saat 5-ə qədər toplanan təxminən 20–25 min insana təxminən 3 min ədəd (təxminən 1.7 min tapança, 1 min tüfəng, 300 avtomat) şəxsi kiçik silah-sursat düşürdü.[7] Bunlardan da əsasən tapança və 67 pulemyotun (60 əl və 7 qurğu)[7] cəmisi 2–3 günlük güllə ehtiyatı var. Hər kəsə təxminən 25 min qumbara var idi ki, bunun da 95%[10] gizli sexlərdə hazırlanmışdı.

Polşalı üsyançı

Üsyançılar qəfil yaxalama effektindən tam istifadə edə bilmədilər, çünki düşmən çıxışın tarixini bilirdi və avqustun 1-də səhər saat 5-ə qədər alman bölmələri əsasən döyüş mövqelərini ələ almağı bacardılar. Alman istehkamları ilk vaxtlar müdafiə olunurdular. Atəş gücündə üstünlüyə malik olan almanlar demək olar ki, bütün strateji nöqtələrə edilən hücumları dəf edə bildilər. Nəticədə ələ keçirmə əməliyyatı iflasa uğradı. Hərbi baxımdan ilk gündən üsyanın uğursuzluğa məruz qalması bəlli idi. Nasistlərin hərbi gücü KO-nun məhdud imkanları ilə sadəcə müqayisə olunmurdu. Üsyançıların faşistlərin hissələrini şəhər döyüşündə məğlub etmək şansı yox idi. Şiddətli küçə döyüşləri başladı. Qətiyyətli qarşıdurma ilə qarşılaşan bəzi üsyançı dəstələrin komandirləri öz dəstələrini ya buraxır, ya da şəhərdən yaxınlıqdakı meşələrə aparırdılar.[7] Üsyançılar demək olar ki, qorunmayan yaşayış məhəllələrinin bir hissəsini işğal etdilər. Varşava və Varşava ətrafında Krayova Ordusunun tərkibində 50 min nəfər var idisə, onlardan yalnız 34 minə yaxını səfərbər edildi. Müəyyən sayda mülki əhali də kortəbii olaraq üsyançılara qoşuldu. Yerdə qalan gizli təşkilatlar isə artıq baş tutmuş aksiya ilə üz-üzə qaldılar və üsyanı dəstəkləmək qərarına gəldilər.

General Bur-Komorovski (soldan ikinci) və polkovnik Yan Mazurkeviç Volyanın kənarındakı Kamler fabrikinin ərazisində.

1944-cü il avqustun 1-dən sonra almanların hücumu Varşavanın iki qərb bölgəsinə — Volya və Oxota istiqamətləndirildi. Almanlar qərbdən Visla üzərindəki körpülərə, Praqaya və daha şərqə kommunikasiya əlaqələrini təhlükəsizlik altına almaq niyyətində idilər. Üsyançıların demək olar ki, odlu silahları yox idi, çünkü onların bəziləri KO tərəfindən başqa yerlərə daşınmışdı. Üsyançılar zəif hazırlanmışdı, müxtəlif hissələr arasında qarşılıqlı əlaqə yox idi, əsgərlərin çoxunun döyüş təcrübəsi mövcud deyildi.[7] İlk gün mülki əhali arasında 3 minə yaxın qurbanı saymadan təxminən 2 min əsgər öldü (avqustun biri və ikisi faşistlər təxminən 500 ölü və yaralanan, o cümlədən almanlardan yüzlərlə əsir düşdü).[10]

1944-cü il avqustun 1-də axşam çağında "W" təyin olunmuş saatda qüvvələrin cəmləşməsi prosesində iştirak edənlərin dörddə biri Varşavanı tərk etdi, hərbi vəziyyət üsyan təşkilatçılarının xeyrinə deyildi. Üsyançılar ələ keçirilməsi planlaşdırılan 406 strateji əhəmiyyətli obyektlərdən yalnız bir hissəsini əldə edə bildilər (əvvəldən prioritet hədəflər müəyyən edilməmişdi). Üsyançılar nə Varşavada nə də Varşava ətrafında almanları tamamilə şəhər mərkəzindən çıxara bilmədi. Həmçinin əsas rabitə, qala və körpüləri də ələ keçirmək mümkün olmadı. İlk günlərdə üsyançılar paytaxtın təxminən 1/3-ni azad etdilər.[23] Tutulan ərazilərin daxilində alman hərbçiləri qalırdı. Üsyançılar Varşavanın hərbi komendantı, general-leytenant Stageli və Varşava qubernatoru Fişeri təcrid etməyə müvəffəq oldular, barrikadalar quruldu.

Varşava üsyanı vaxtı Napoleon meydanın da barrikada, 1944

Şəhər mərkəzinin çox hissəsi üsyançıların əlinə keçdi, lakin hətta burada da onlar artıq hücumu davam etdirə bilmədilər və hökumət rayonu, dəmiryol stansiyaları (bir dənəsi istisna olmaqla), kazarmalar, Varşava qalası, bütün körpülər, qərargah, silah anbarları və hər iki hava limanı almanların əlində qaldı. Almanlar üsyançıları ayrı-ayrı mərkəzlərdə təcrid etdilər, buna görə də üsyançılar birdənə də olsun ümumi azad ərazi yarada bilmədilər. Onların vəziyyəti getdikcə ağırlaşırdı. Avqustun 1-də axşam Bur-Komorovski mühacirətdə olan hökumətin deleqatının iştirakı ilə Londona sovet qoşunlarının təcili olaraq Varşavaya hücum etməsini tələb edən bir radioqram göndərdi:[24]

Varşava üçün açıq döyüşlərə başladığımız üçün [37] tələb edirik ki, Sovetlər kənardan təcili hücumla bizə kömək etsinlər.

Avqustun 2-də Krayova Ordusunun komandanlığı, Qərbdə Polşanın Silahlı Qüvvələrinə daxil olan general Stanislav Sosabovskinin 1-ci polyak ayrıca paraşüt briqadasının[10][25] Varşava ətrafına, Volaya enməsini tələb etdi ki, həm də təyyarələrdəndə döyüş sursatları və silahlar atılsın. Avqustun 3-də Praqa bölgəsindəki üsyan təmamilə yatırıldı.

Avqustun 5-də üsyançılar Qensiuvka konslagerini ələ keçirdilər. Oradan 348 yəhudi də daxil olmaqla 383 məhbus azad edildi. Bununla belə, alman qüvvələri ciddi itki vermədilər. Onlar şəhərdə əsas mövqeləri tutdular və üsyançıları müdafiəyə keçməyə məcbur etdilər.[7][11]

Avqustun 6-da Bur-Komorovski 1942-ci ildə almanlar tərəfindən əsir alınan, sonra Rusiya Azadlıq Ordusuna qatılan sovet zabiti K. A. Kaluqinin adından Londona radioqram göndərdi. 1943-cü ildə Konstantin Kaluqin Vlasov bölmələri ilə iş aparan Polşa kommunistlərinin Lyadov Qvardiyası adlı gizli təşkilatı ilə əlaqə qurdu. 1944-cü il iyulun sonunda Konstantin Kaluqin Varşavaya gəldi və avqustun 2-də Krayeva Ordusunun patrulu tərəfindən tutuldu. O, bundan sonra Polşa üsyançılarına qoşuldu. Radioqramda Konstantin Kaluqinin SSRİ rəhbərliyinə üsyançılara "avtomat silah, sursat, qumbara və tank əleyhinə tüfənglərlə … təmin edilməsi" xahişi daxil edilmişdir.'[26] KO qərargahı keçmiş vlasovçu kapitan Konstantin Kaluqini Konstantin Rokossovskinin və ya İosif Stalinin hərəkətləri koordinasiya etmək üçün Varşavaya paraşütlə atılmış kəşfiyyat zabiti olaraq təqdim etdi.

Varşava üsyanının yatırılması zamanı istifadə edilən SS "Dirlevanger" Zonder cərimə alayının əsgərləri

Almanlar tərəfindən Varşavanı general Nikolas fon Foremanin 9-cu ordusu müdafiə edirdi. Əsas rabitə və kommunikasiya mərkəzi olan Varşavanın saxlanmasına mühüm rol verilirdi. Polşa paytaxtı ərazisində və daxilində nasistlərin böyük qüvvələri cəmləşmişdi. Bu qüvvələrin tərkibində xeyli sayda tank, artilleriya və aviasiya var idi. Varşavanın hərbi komendantı general-leytenant Rayner Ştael təyin edilmişdi. Şəhərdə beş müdafiə sektoru yaradılmışdı. Körpülər minalanmış, güclü şəkildə möhkəmləndirilmiş və hər an dağıdılmağa hazır vəziyyətə gətirilmişdi. Varşava güclü hava müdafiəsinə sahib idi(14 zenit silahı 8.8 sm FlaK 18/36/37, 18 zenit silahı 3.7 sm, 132 zenit silah 2 sm FlaK 30). Polis təhlükəsizliyi və Təhlükəsizlik Xidməti (SD) agentləri iyul ayında yaxınlaşan silahlı üsyan haqqında məlumat vermişdilər. Aancaq almanlar genişmiqyaslı bie çıxışın olacağına olduqca şübhə ilə yanaşmışdılar. Varşavada üsyanın başlaması ilə polis, SS, jandarma, SA, döyüş mühəndisləri, körpü mühafizəçiləri, hərbi məktəb kursantları, zenit silahlıları, hava limanına xidmət personalı və minaaxtaranları nəzərə alsaq, 300 fərqli vahid və idarəyə aid təxminən 16 min yaxşı silahlanmış nasist var idi.[7] Alman arxiv məlumatları Varşavanın sol sahilində 16 T-V tankı, 5 T-VI tankı və 28 hetzer özüyeriyən artilleriya qurğusu olduğunu bildirir. Bu qüvvələrin ümumi komandanlığı yaradılmadı. 9-cu ordunun döyüş jurnalında, avqustun 1-i axşamında edilən qeyddə belə deyilirdi:[20]

Varşavada polyakların gözlənilən üsyanı saat 17.00-da başladı. Varşavanın hər yerində döyüşlər gedir. 39-cu tank korpusunun birbaşa tədarük arteriyası kəsilmişdir. Şükür ki, Varşava telefon qovşağının əldə saxlanılması Vermaxt qərargahı və 30-cu tank korpusu ilə əlaqəni təmin edir. 9-cu ordunun komandanlığı üsyanın qarşısını almaq üçün polis qüvvələri tələb edir.

Varşavadakı üsyan xəbərini aldıqdan sonra Reyxfürer-SS Henrix Himmler, SS hissələri və polis tərəfindən basqın təşkil etmək üçün avqustun 2-də Şərqi Prussiyadan Poznana gəldi. Cəbhədəki vəziyyət Vermaxta üsyanı yatırmaq üçün əhəmiyyətli qüvvələri cəmləşdirməyə imkan vermirdi.[lower-alpha 4] Hitler Varşavanı yer üzündən silməyi və bütün əhalisini məhv etməyi əmr etdi.

Varşava üsyanının yatırılması zamanı SS qoşunları tərəfindən öldürülən polyak mülki şəxslər. 1944-cü ilin avqustu

Almanlar avqustun 2-si və 4-ü tarixlərində Varşavaya əlavə qüvvələr çəkib gətirdi. Onlar əsasən Oxota (Kaminski qrupu) və Volya (general Raynefartın döyüş qrupu, Oscar Dirlevangerin SS cəza alayı da daxil olmaqla) rayonlarında yerləşdirildi. Henrix Himmlerin tapşırığı ilə 1944-cü il avqustun 4-də SS və polis dəstələrinin başında, SS və polis qruplarının ən yüksək komandiri Haynts Raynefart Poznandan Varşavaya gəldi. Avqustun 5-də almanlar silah və hərbi texnikada mütləq üstünlüyə sahib olmaqla tanklar, ağır artilleriya və hücum təyyarələrindən istifadə edərək ümumi hücuma keçdilər. Raynefartın komandanlığı altında SS və polis bölmələri, eyni zamanda mülki əhalinin tamamilə məhv edilməsini həyata keçirərək Volskaya küçəsi boyunca Volyaya hücum etdi. Avqustun 5-i axşamından etibarən SS oberqruppenfürer Erix von dem Bax von dem Bax döyüş qrupun sərəncamına aldı və əlavə köməyin göndərilməsini istədi. Bu məmur öz qəddarlığı ilə tanınırdı və üsyanı qan içində boğmaq tapşırığı aldı. Qoşunlara artilleriya, özüyeriyən artilleriya qurğuları, tanklar, zirehli maşınlar və təyyarə timi verildi. Ancaq fon dem Bax arzu etdiyi dəstəyi — bir tam tərkibli Vermax diviziyası və ya SS qoşunları almadı.[7] 1944-cü il 5 avqust axşamı və avqustun 12-də fon Dem Bax Varşavanın mülki əhalisinin edam edilməsinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasını nəzərdə tutan əmrlər verdi.[27],[28] General fon Foremanın 9-cu ordusu Varşava qarnizonuna ümumi dəstək verirdi. Üsyanın ilk günlərində almanlar bir neçə döyüşdə əhəmiyyətli rol oynyan "German-Görinq" diviziyasının cəbhəyə yürüş edən tank bölmələrindən (21 T-IV tankları) böyük kömək aldılar.

1944-cü il avqustun 5-i tarixinə Heinz Raynefartın ixtiyarına aşağıdakı qüvvələr daxil idi.[29]

1. "Zonder-alay SS "Dirlevanger"": 881 nəfər;
2. Vermaxtın 608-ci mühafizə alayı: 618 nəfər;
3. Vermaxtın 111-ci Azərbaycan alayının iki batalyonu: 682 nəfər;
4. SS RONA hücum briqadasının birləşmiş alayı: 1700 nəfər;
5. Vartelandın polisi və SS dəstələri: 2.740;

Cəmi: 6621 nəfər. Vermaxtın zirehli qatarı da komandirə tabe idi. 1944-cü il avqustun 11-də radio ilə idarə olunan nəqliyyat vasitələrinin 302-ci ayrı tank taboru qrupun tərkibinə daxil oldu(24 STuG IV hücum silahı, 64 Borgward I özüyeriyən mina).[30] 1944-cü il avqustun 12-dən etibarən Erix fon dem Bax Varşavada sol sahilində kı bütün faşist qüvvələrinə rəhbərlik edirdi.

Kollaborasionistlərin hərbi hissələri də üsyanın yatırılmasında iştirak edirdilər:

Azərbaycan legionun Varşava üsyanının yatızdırılmasında iştirakı, 1944-cü il avqust.

• Mayor İ. D. Frolovun komandanlığı ilə SS-in "RONA" hücum briqadası (1700 nəfər, 4 T-34–76 tankı, 1 özüyeriyən artilleriya qurğusu və 2 haubitsa);[31]
• 1-ci Şərqi-müsəlman SS alayının 1-ci və 2-ci batalyonları (800 zabit, unter-zabit və sıravi);[31]
• Vermaxtın 111-ci Azərbaycan alayının iki batalyonu;[31]
• 5-ci Kuban kazak alayı (komandir — polkovnik Bondarenko);[31]
• 57-ci qarovul alayının 3-cü kazak süvari batalyonu;[31]
• Kazak Düşərgəsinin 3-cü süvari dəstəsinin 69-cu kazak batalyonu;[32]
• 572-ci kazak batalyonu;[31]
• 209-cu kazak polis batalyonu;[31]
• SS hissələri və polis bölmələri, sonradan bölməyə daxil olmuş Qalisiya ukraynalıları[33] və sonradan diviziyanın tərkibinə daxil edilən "Ukrayna Özünümüdafiə Legionu" (31 Schutzmannschafts SD batalyonu);[34]
• SD tərkibində olan 13-cü Belarusiya polis batalyonu (Weissruthenische-Polizei (SD)-Bataillon № 13).[35]

Üsyanın yatırılmasında Kazak Düşərgəsinin kazakları xüsusi fəallıq göstərirdilər. Kornet İ. Anikin başçılıq etdiyi kazak dəstəsinə Bur-Komorovskinin qərargahını ələ keçirmək tapşırığı verilmişdi. Ümumilikdə kazakların özlərinin verdiyi məlumata görə, onlar 5 min üsyançını əsir götürmüşdülər. Göstərdikləri xüsusi fəallığa görə alman komandanlığı bir çox kazak və zabiti məmuru "Dəmir Xaçlar"la mükafatlandırdı.[36]

Junkers Ju-87 Köhnə Şəhəri (Varşava) bombardman edir. 1944-cü ilin avqustu.

Avqustun 5-də almanlar avqustun 17-dək davam edən tanklar, ağır artilleriya, zirehli qatarlar və hərbi təyyarələrdən istifadə edərək genişmiqyaslı əks-hücum təşkil etdilər. Üsyançılar artilleriya atəşi və hava bombardmanı altına alındılar. Alman "Junkers Ju 87-si", "Heinkel He 111-i" və "Messerşmitt"ləri Köhnə şəhər üzərində cəmisi bir Ju-87 itirməklə 1 606 bombardman həyata keçirdi. Alman qüvvələri komandanı fon dem Baxın taktikası ayrı-ayrı üsyan mərkəzlərini təcrid etmək və onları bir-bir məhv etməkdən ibarət idi.

Hücum edən alman cərgələri Varşavanı "üsyançı adalara" ayırdılar. Ələ keçirilən ərazilərdə almanlar və kallaborasionistlərdən ibarət cəza dəstələri Varşavanın mülki əhalisini kütləvi şəkildə edam edirdilər. Onlar mülki əhaliyə təcavüz edir, qarətlər törədir və şəhər binalarını qəsdən dağıdırdılar. Köhnə şəhər uğrunda döyüşlər xüsusilə davamlı gedirdi.

Avqustun 18-də alman qoşunlarının komandanı SS generalı Bax-Zelevski KO-ya silahı yerə qoyanlara hərbi əsir statusu, məhbuslara və əhaliyə insani münasibət vəd etməklə təslim olmağı təklif etdi. Bütün kapitulyasiya təklifləri cavabsız qaldı.[33] Avqustun 20-də fon dem Baxın korpuslarının qüvvə və vasitələrinin tərkibi, habelə gücü — maksimum 25 min nəfərə qədər canlı qüvvə müəyyən edildi.[7] Üsyan iştirakçılarının ümumi sayı 40 min nəfərə çatdı, onların arasında yalnız bir neçə min nəfər kiçik silahlarla silahlanmışdı (üsyan zamanı silahlar və döyüş sursatları döyüşlərdə əldə edilir, emalatxanalarda istehsal olunur və ya müttəfiqlərin təyyarələri tərəfindən atılırdı). Avqustun 23-də sürgün hökumətinin Varşavada yerləşən nümayəndə heyətinin müavini Londoya məlumat verdi ki:[10]

Özüyeriyən Karl minaatanı ("TSİU" qurğusu) Varşava üsyançılarına atəş açır. 1944-cü ilin avqustu.

Getdikcə daha geniş yayılan kommunist təbliğatının təsiri altında, hər kəs müttəfiqlərin və Rusiyanın köməyi ilə ilkin zəmanət olmadan erkən üsyanın məsuliyyətini kim daşıyır -sualını verməyə başlayır. Üç həftə davam edən döyüşlərdən sonra, Varşavadakı vəziyyət üsyançılara lazımi kömək göstərilməməsi səbəbindən siyasi qalmaqal xarakteri almağa başlayır. İctimai rəy hökuməti beynəlxalq aləmdə çəkisi olmamaqda günahlandırır. Müttəfiqlərə qarşı düşmənçilik müstəvisinə yaxın olan narazılıq artır. Dərhal güclü yardım tələb edirik, üç həftəlik gecikmə üçün izahat tələb edirik, bütün bunlar da qələbə əvəzinə xarabalıqlar və minlərlə qurbanımızın olmasına səbəb oldu.

Mətbuat öz növbəsində üsyanın SPP "Kostyuşko" radio stansiyasının iyulun 29-dakı çağrışından sonra başladığını dedi.[10] Avqustun 25-də alman komandanlığı əhaliyə müraciət edərək şəhəri tərk etməyi təklif etdi.

Avqustun 31-də Köhnə şəhərin küçələrində ağ bayraqlar qaldırmaq və barrikadaları sökmək cəhdi edən qəzəbli kütlə toplandı. Onlara qarşı atəş açıldı.[10] Sentyabrın 2-də Köhnə şəhər təslim oldu və polkovnik K. Ziemskinin rəhbərlik etdiyi üsyançılar yeraltı kanallar vasitəsilə Mərkəz və Joliboj rayonlarına qaçdılar.

Londondakı sürgün hökumətinin və KO komandanlığının fikrinə görə, üsyançılar İngiltərədən polyak hərbi hissələrinin hava vasitəsilə gətirilməsiylə dəstək almalı idilər.[37] Bu isə müttəfiq hava limanlarından Varşavaya qədər çox böyük məsafə olması səbəbindən tamamilə qeyri-real idi. Ancaq britaniyalılar Londondakı polyakların dəfələrlə xahişlərinə baxmayaraq bu işdə iştirak etmək istəmədilər. Bu səbəbdən üsyanı dəstəkləyən hava hücumu baş tutmadı.

Radzımin-Volomin-Okunev bölgəsində əks hücum.

Varşava ətrafına çatdığı müddətdə, Qırmızı Ordu iyunun 23-dən bəri təxminən 500 kilometr məsafəni qət edərək kommunikasiya və rabitə xəttlərini xeyli uzatmışdı. İrəli hərəkət planlaşdırıldığı kimi 150–250 km deyil, 400–500 km oldu. Hərbi texnikada və şəxsi heyətdə itkilərin yeri doldurulmamışdı. Hücumun sonuna qədər bölmələrin döyüş gücü xeyli sayda azalmışdı. Ümumi heyət 50%, piyadaların sayı 25%, tank bölmələrində döyüşə hazır olan nəqliyyat vasitələrinin sayı ştat cədvəlinin 30%-ni təşkil edirdi. Sursat, geyim, ərzaq, yanacaq və sürtkü materialları olan nəqliyyat vasitələri geridə qalır, ağır artilleriya gecikirdi. Bundan əlavə cəbhədəki qüvvələr müvəqqəti olaraq hava müdafiəsini itirdilər, çünki onların tabeliyinə verilmiş 16-cı hava ordusu döyüş bölgəsinə ən yaxın olan aerodromlara köçmək üçün hələ imkan tapmamışdı. Varşava yaxınlığında ümumi vəziyyət olduqca mürəkkəbləşməyə doğru getdi. Alman 2-ci Ordusunun bölmələri Sovet qoşunlarının iyulun 27-də rastlaşdığı Sedlçe — Byala Podlyaska xətti boyunca müdafiə xətti təşkil etdi. Almanlar öz növbəsində, SS qoşunları da daxil olmaqla Varşavaya 5 tank diviziyası çəkərək əks hücuma keçdilər və avqustun 1-də Sovet qoşunlarını müdafiəyə geçməyə məcbur etdilər. 30 iyul — 1 avqust arası yeni alman hissələri xeyli irəliləmiş və Varşava Praqasına yaxınlaşan 2-ci qvardiya tank ordusuna hücum edərək onu geri çəkilməyə məcbur etdi. 1944-cü il avqustun 1-də "Mərkəz" ordu qrupunun komandanı general-feldmarşal Valter Model hərbi qüvvələrin geri çəkilməsini qadağan etdi. 1944-cü ilin iyul–avqust aylarında Varşava şəhərini müdafiə edən "Mərkəzi" ordu qrupu Belarusda verdiyi itkiləri nəinki qismən kompensasiya etdi, həm də yeni komandanlığın səyləri ilə zirehli qüvvələr və təyyarələrlə güclənərək, hətta əvvəlki səviyyəni keçdi. "Mərkəz" ordu qrupu iyul və avqust ayının ilk günlərində 9 tank bölməsi, bir tank briqadası və bir panserqrenadyor bölməsi daxil olmaqla otuz üç bölmə və dörd briqada ilə gücləndirildi. "Mərkəz" ordu qrupunun komandanı təyin olunan general-feldmarşal Model bütün qüvvələri Varşava sektorunda cəmləşdirdi. Bu, sovet-alman cəbhəsinin digər sektorlarında Vermaxt qüvvələrinin zəifləməsinə, qərb cəbhəsində və işğal olunmuş ölkələrdə alman qoşunlarının vəziyyətinin pisləşməsinə səbəb oldu.

2-ci tank ordusu iyulun 25-də Vislanın qərb sahilinə uğursuz bir həmlə cəhdindən sonra, Demblin dəmir yolu körpüsü boyunca Visla çayının sağ sahili boyunca ümumi istiqamətdə şimala hücum etdi.[38] Radziyevskinin ordusu Varşavadan 40 km şimalda Visla və Narev şayı qovşağında Serock bölgəsində bir plasdarm ələ keçirməyi planlaşdırırdı. Bu istiqamətdə irəliləyən ordu Vislanın şərq sahilində yerləşən Varşava ətrafı olan Praqa rayonunu ələ keçirməli idi. Ordu sağ cinahın 6-cı süvari diviziyanın zəif müdafiə etməsi ilə hərəkət edirdi. Üstəlik, xeyli irəli atılmış 3-cü tank korpusu piyada və süvari bölmələr gecikdiyindən dəstəksiz qalmışdı. Avqustun 1-də o mühasirəyə düşdü ("german Görinq" diviziyası, 19-cu tank diviziyası və 5-ci SS "Viking" tank diviziyası onun arxasında idi) və alman mənbələrinə görə praktik olaraq məhv edildi.[39][40] Avqustun 2-də 8-ci qvardiya tank korpusu möhkəm zərbə ilə mühasirəyə alınanlara dar bir dəhliz açdı.[21] Kobılka, Radzimin və Volominin irəliləməsi durduruldu, 8-ci qvardiya tank və 3-cü tank korpusu isə bir neçə istiqamətdən hücum edən düşmən tank bölmələrindən qorunmalı idilər. Ancaq Okunev və Medzeşin Qırmızı Ordunun əlində qaldı. 8-ci qvardiya tank korpusu ağır itkilər verdi, 16-cı tank korpusu isə ciddi itkilərə məruz qaldı. 20 iyul — 5 avqust tarixləri arasında ordu itkiləri 1261 tank və özüyeriyən artilleriya qurğusu (ilkin gücün 156% -i) təşkil etdi. yəni hər sırada olan texnikadan 3/1-i.[21] Avqustun 5–6-da 47-ci ordu birləşmələri yaxınlaşdıqdan sonra bu vaxta qədər 284 tank[41] itirən 2-ci tank ordusu (alman məlumatlarına görə 337[38]) döyüş meydanından geri çəkildi. 27 iyul — 5 avqust dövrü ərzində ordunun qaytarılmaz itkiləri 180 tank və özüyeriyən artilleriya qurğusu idi.[21] Daha 51 ədəd zirehli maşın əsaslı təmir üçün SSRİ-nin təmir zavodlarına göndərildi.

Varşava yaxınlığında vurulan T-34. Ön tərəfdə "Ölü Baş" diviziyasının 3-cü tank alayının komandiri Ervin Meyerdress. 1944-cü iin avqustu

Radzimin yaxınlığında edilən əks-hücumdan sonra 3-cü tank korpusu yeni qüvvələrlə möhkəmləndirilmək və dincəlmək üçün Minsk-Mazoveiskiyə göndərildi. 16-cı tank korpusu isə Maqnuşevski plasdarmına atıldı. Onların qarşısında yenə də "German Göring" və 19-cu tank diviziyası durdu. Avqustun 2-də 69 və 8-ci qvardiya orduları Qarvolin rayonunda almanların əks-hücumu altına düşərək hücumu dayandırmaq və müdafiəyə keçmək məcburiyyətində qaldılar. Əsas səylər hücumu davam etdirərək Polşa paytaxtının şimal və cənub istiqamətində nəyin bahasına olursa-olsun plasdarm yaradıb möhkəmlənməklə Varşavanın qərbindəki mühasirə halqasını bağlamağa yönəldilmişdi. Döyüş avqustun 10-dək davam etdi.[9] Nəticədə almanların hücumu dayandırıldı, Maqnuşev və Pulavi rayonlarındakı möhkəmləndirilmiş körpülər Qızıl Ordunun əlində qaldı. Lakin cəbhənin bu hissəsində 1-ci Belorus Cəbhəsi nəqliyyatsız qalaraq manevr etmək imkanından məhrum oldu.[9] Almanlar sovet birləşmələrini ələ keşirdikləri plasdarmlardan vurub çıxarmaq üçün bir neçə şiddətli əks-hücum təşkil etdilər. Lakin opnlar istədiklərinə nail olmadılar. Sovet hərbçiləri mövqelərini qorudular, lakin onları genişləndirməyə gücləri çatmadı. Visla çayının sol sahilindəki sovet qoşunlarının əlində olan plasdarmlar üstündə şiddətli döyüşlər avqustun sonuna qədər davam etdi. Əməliyyat planlarına uyğun olaraq Varşava istiqamətinə yönləndirilən 47-ci və 70-ci Sovet orduları avqustun 10-da hücuma keçdilər. Avqustun 17-də onlar 8-ci qvardiya tank korpusu ilə möhkəmləndirildilər.

1-ci Belorus Cəbhəsinin itkiləri əsasən Şərqi və Qərbi Belarusdan gətirilən təcrübəsiz döyüşçülərlə doldurulurdu. Bu isə öz növbəsində döyüş effektivliyinin kəskin dərəcədə azalmasına səbəb olurdu.

Alman hərbi tarixçisi Kurt Tippelskix hesab edir ki, üsyan zamanı "Rus ordusunun hücum gücü artıq tükənmişdi və bu səbəbdən ruslar Polşa paytaxtını birbaşa ələ keçirmək niyyətindən imtina etmişdilər". Lakin onun fikrincə üsyanın başlamasından dərhal sonra rus qoşunları "möhkəmləndirlmiş körpü istehkamlarına hücum etməyə davam etsəydi, şəhərdəki alman qoşunlarının mövqeyi ümidsiz olardı." Sovet hücumlarının dayandırılması almanlara üsyanın yatırılması üçün lazım olan qüvvələri cəmləşdirməyə imkan verdi. Avqust ayında Tippelskirxin qeyd etdiyi kimi, Qırmızı Ordu fəaliyyətini Varşavanın cənubundakı Pulav və Varka yaxınlığındakı körpü istehkamlarına doğru yönləndirdi. Lakin bu istiqamətdə faliyyətinin genişlənməsi üçün uzun, lakin uğursuz döyüşlərə girdi. O, bu kiçik uğurları alman qoşunlarının əzmkarlığı və "rusların əsas səylərini cəbhənin digər sahələrinə cəmləməsi" ilə izah edir.[40]

İngilis tarixçisi Norman Devisin fikrinə görə Varşava ətrafında olan sovet qruplaşması əsas qüvvələrin Rumıniya-balkan cəbhəsinə cəlb edilməsi səbəbindən zəifləmişdi.[42] Ancaq amerika hər tarixçisi David Qlanzın sözlərinə görə, yalnız "Debreçen əməliyyatı" başlayanda, yəni üsyanın məğlubiyyətindən 4 gün sonra 2-ci Ukrayna Cəbhəsi 1-ci Belorus Cəbhəsindən Plievin mexanikləşdirilmiş korpusu şəklində möhkəmləndirmə almışdı. Rumıniyada və Balkanlarda döyüşən qalan cəbhələr heç bir yeni qüvvə almadılar və əksinə, birləşmələrini 2-ci Ukrayna Cəbhəsinə təhvil verməyə məcbur oldular. Polşa tarixçisı Yan Novak-Ezyoranskiyə görə üsyan başlayandan sonra Sovet tank qoşunlarının yanacaqla təminatı dayandırıldı.[43]

Geri çəkilmədən əvvəl almanlar tərəfindən dəmir yollarının partladılması. Qrodno,1944-cü ilin iyulu.

Avqustun 8-də G. K. Jukov və K. K. Rokossovski İ. V. Stalinə aşağıdakı tədbirlər planını təklif etdilər: bir neçə günlük istirahət üçün lazımlı fasilə, arxadan əlavə qüvvələr gətirmək və avqustun 10-dan 20-dək toparlanmaq və bir sıra hazırlıq əməliyyatları keçirmək. Cəbhənin sağ qanadının Pultusk ərazisindəki körpü istehkamlarının tutulması ilə Narev çayına çıxmaq, sol qanadın köməyi ilə Visla üzərindəki Sandomir körpü istehkamlarını genişləndirmək və ən azı 5 gün dincəldikdən sonra ən əlverişli şərtlər altında 25 avqustdan gec olmayaraq 1-ci Belorus Ordusunun sağ qanadının Narev çayı sahilinə çatması ilə Varşavanı azad etmək üçün genişmiqyaslı bir əməliyyata başlamaq nəzərdə tutulurdu.[44] Bu hərəkətlərin nəticəsi Modlinin qərbində Vislanı keçərək plasdarm qurub iki istiqamətdən zərbə ilə (Narev çayının qərb sahilindəki körpü istehkamları və Radomski körpü istehkamı) Varşavanı mühasirəyə almaq və azad etmək olmalı idi. Üstəlik Varşavanın birbaşa ələ keçirmək hüququ Polşa Ordusuna verilirdi. Lakin rus tarixçiləri Boris Sokolov və E. Duraçinski bu planın heç bir nəticəsi olmadığını düşünürlər.[45] Boris Sokolov və E. Duraçinskinin dediyinə görə bu plana müvafiq əmrlər verilmədi və Varşava əməliyyatı həyata keçirilmədi.[46]

Boris Sokolov qeyd edir ki, avqustun ortalarında Varşava yaxınlığında əks hücum təşkil edən beş alman tank diviziyası Varşava cəbhəsindən geri çəkildi və şimala göndərildi. Bunda əsas məqsəd "Şimal" və "Mərkəz" ordu qrupları arasındakı quru əlaqələrini bərpa etmək üçün dəhlizin açılması idi. Sokolov iddia edir ki, bu əməliyyat Sovet İttifaqının Varşavaya hücumu halında öz mənasını itirirdi, çünki, zəifləmiş alman qüvvələri Latviyadan Oderə qədər olan şimal cəbhəsini saxlaya bilməzdi. Boris Sokolovun dediyinə görə, Visla üzərindəki 1-ci Belorus Cəbhəsinin qoşunları almanların 3-cü tank ordusunun avqustun 20-də aldığı Tukumsdan Baltik dənizinə çıxanadək yerindən tərpənmədi.[40] Lakin müasir rus tarixşünaslığı bu iddiaları rədd edir. Onlara görə yalnız 39-cu tank korpusu Kurlandiyaya göndərilmişdi. "Ölü baş" və "Viking" diviziyalarını özündə cəmləşdirən 4-cü SS tank korpusu, 19-cu tank diviziyası ilə möhkəmləndirilərək Varşava[39] yaxınlığında qaldı. Rus tarixşünaslığının dediyinə görə 1-ci Belorus Cəbhəsinin sağ qanadının qoşunları avqustun 10-da, cəbhənin sol qanadının qoşunları avqustun 19-da hücuma keçdilər və 1-ci Ukrayna cəbhəsinin Sandomir körpü istehkamında olan qoşunları avqustun 14-dən cəbhə Zvolen, Radoma keçməyə çalışdılar.[47]

Baltikyanı ölkələrdə "Böyük Almaniya" tank diviziyasının hücumu, 1944-cü il avqust.

Varşavanın cənubunda, Pulavi rayonunda kı sovet körpü istehkamları ətrafında və Varka kommunasının ərazisindəki Piliça çayı yaxınlığında ağır döyüşlər davam etdi. Körpü istehkamları sovet qoşunları tərəfindən genişləndirildi, ancaq alman səngərlərinin keçilməsinə cəhd uğursuz oldu.[38][40] 1-ci Belarus Cəbhəsinin 1944-cü ilin avqustunda itkiləri 102.592 nəfər (23487 öldürülmüş, 76.130 yaralanmış və 2975 itkin düşmüşdü) oldu.[48] 1-ci Belarus Cəbhəsinin qoşunları 1 avqust — 1944-cü il sentyabrın birinci yarısında 166808 nəfər əsgər və komandir itirdi. Təkcə avqust ayında 1-ci Ukrayna Cəbhəsinin itkiləri 122,578 nəfər təşkil edirdi. Avqustun 29-da Baş qərargahın qərarı ilə cəbhənin sağ qanadının qoşunları istisna olmaqla 1-ci Belarus Cəbhəsinin hücumu dayandırıldı — 8 avqust tarixində plana uyğun olaraq cənubdan və şimaldan Varşavanın mühasirəyə alınması əməliyyatı müvəqqəti mənasını itirdi, bu döyüşlər 1-ci Belarus Cəbhəsinin hücum imkanlarının tükəndiyini göstərdi. Avqustun 29-da gecə saat 2-də Ali Komandanlıq Qərargahı, 220196 nömrəli göstərişi ilə 1-ci Belorus Cəbhəsinin komandanlığından Visla çayının üzərində müdafiəyə keçməsini və qərb sahilindəki bütün körpü istehkamlarını saxlamağı tələb etdi. Varşavanın Praqa rayonu yaxınlığında dayanan və döyüş sırası 80 km-ə qədər uzanan 47-ci ordu bu ərazidə 20 avqusta qədər tamamilə tək qaldı. Ordunun qoşunları Praqa ərazisini azad etmək tapşırığını[49] yerinə yetirmədilər. Avqustun 20-də general Ziqmund Burlinqin 1-ci Polşa ordusu ona qoşuldu.[9] Əməliyyat planlarına uyğun olaraq[50] 47-ci ordunun qüvvələri tərəfindən gücləndirilən 3-cü tank korpusu sentyabrın 1-də Praqa bölgəsində hücuma keçdi — əməliyyat istənilən nəticəni vermədi. Praqanı almaq cəhdi uğursuz oldu.

Pələng sursat doldurur. 1944-cü ilin avqustu

Sentyabrın əvvəlində Sovet cəbhə kəşfiyyatı Varşavanın şimalındakı 2-ci tank ordusu ilə döyüşdə iştirak edən bir neçə alman bölməsini Vislanın şimal körpü istehkamları bölgəsində aşkar etdi.[44] Bu bir müddət əvvəl istirahət və yeni qüvvələrlə gücləndirilməsi üçün Modlin bölgəsinə gətirilən "Vikinq" tank diviziyası idi. Ancaq o, Polşa Ordusunun irəliləyən hissələri ilə döyüşməyə məcbur olmuşdu.[39] Əldə edilən məlumatlar Varşavanın Praqa rayonunda növbəti hücum barədə qərar verməyə imkan verdi. Güclü artilleriya hazırlığından sonra sentyabrın 10-da 47-ci ordu 70-ci ordu ilə birlikdə, 8-ci qvardiya tank korpusu və 1-ci Polşa ordusu ilə birlikdə hücumu həyata keçirdilər. Sentyabrın 14-də almanlar qoşunlarının qalıqlarını digər tərəfə keçirərək körpüləri uçuraraq Praqanı təmizlədilər. Sovet qoşunlarının çayın qarşı tərəfində, geri çəkilən düşmənin arxasında kəşfiyyat birləşmələri yerləşdirmək cəhdi uğursuz oldu.[44] Avqust-sentyabr aylarında 1-ci Belarus Cəbhəsinin itirdiyi canlı qüvvə 171,665 nəfər, 1-ci Polşa Ordusunun itkiləri isə 7371 nəfər oldu. Polşada dörd cəbhənin ümumi itkiləri 440.879 nəfər təşkil etdi. Bu isə öz növbəsində bütün ordu heyətinin canlı qüvvəsinin 29,8%-i demək idi.

Üsyançı qadın sanitarlar.

İyulun 30-da axşam Polşanın Nazirlər Kabinetinin sürgündə olan hökumətin Baş naziri Stanislav Mikolayçikin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Moskvaya xüsusi səfərə gəldi. O, avqustun 3-ü və 9-da Stalinlə görüşdü. Böyük Britaniyanın SSRİ-dəki səfiri Arçibald Klark Kerr iyulun 31-də Stanislav Mikolayçikə güzəşt etməyi, Kerzon xəttinin şərqdə sərhəd kimi istifadə edilməli olduğunu qəbul etməyi tövsiyə etdi. Səfir baş nazirə həmçinin Polşanın yeni bir hökumətinin qurulmasına dair danışıqlara başlamağı və Polşa Milli Azadlıq Komitəsi ilə əlaqələr yaratmağı da məsləhət gördü. Stanislav Mikolayçik Britaniya səfirinin təkliflərinə qətiyyətli rədd cavabı verdi. Siyasi səbəblərə görə o, Stalinlə görüş ərəfəsində üsyanın tərəfdarı idi.[10],[20] Üsyanın qələbəsi danışıqlarda onun olduqca zəif mövqeyini gücləndirməli idi.

Moskvada olarkən polşalı baş nazir avqustun 3-ü axşamı Stalinlə ilk görüşündə üç məsələ qoydu: Almaniya ilə gələcək rəftara, Polşanın azad edilmiş ərazilərinin idarə olunmasına və gələcək Sovet-Polşa sərhədlərinə dair müqavilə barədə.[51] Avqustun 3-də Stanislav Mikolayçik üsyan barədə Sovet tərəfini məlumatlandırdı.

Avqustun 3-də Stalinlə görüşdə Polşanın baş naziri üsyanın qaçılmaz qələbəsindən danışır, burdan birbaşa uçuş etməyi planlaşdırdığı Varşavada sovet qoşunları ilə görüşəcəyini bildirirdi. Daha sonra Sovet-Polşa sərhədi və mühacir Polşa hökuməti ilə Polşa Milli Azadlıq Komitəsi arasındakı münasibətlərdəki problemlər ətrafında müzakirələr aparıldı. Stalin Sovet hökumətinin PMAK ilə faktiki əlaqələrinin olduğunu, Qırmızı Ordunun sakit bir arxa cəbhənin təmin edilməsində maraqlı olduğunu bildirdi. Əgər mühacir Polşa hökuməti PMAK ilə birgə Polşa hökuməti yaratmaq üçün danışıqlar aparmağı məqsədəuyğun hesab etsə, SSRİ bu işdə kömək etməyə hazır olacaqdır. Yox Polşa mühacir hökuməti bunu arzuolunmaz hesab edərsə, onda SSRİ PMAK ilə əməkdaşlıq edəcəkdir. Elə bu vaxt PMAK nümayəndələri Moskvaya gəldi. Onların Mikolayçik ilə danışıqlarında heç bir nəticə əldə edilmədi. Avqustun 5-də Stalin KO-nun hərəkətlərindən şübhə edərək bildirdi ki, müasir müharibədə artilleriya, tank və təyyarəsi olmayan bir ordu, hətta kifayət qədər kiçik silahları olmayan bir ordu da heç bir nəticə verməyə qadir deyil. O, təsəvvür belə edə bilmir ki, KO almanları Varşavadan necə çıxara bilər?

Əsir düşmüş üsyançılar.

Avqustun 8-də Stalin Çörçillə Stanislav Mikolayçikin Moskvadakı Polşa Milli Azadlıq Komitəsi nümayəndələri ilə görüşləri barədə məlumat verdi, lakin müzakirələrin bu günə qədər "arzuolunan nəticələrə gətirib çıxarmadıqlarını" bildirdi. 1944-cü il avqustun 9-da Stanislav Mikolayçik ilə Stalin arasında əvvəlcədən planlaşdırılmayan daha bir görüş baş tutdu. Mikolayçik PMAK nümayəndələri ilə apardığı danışıqların nəticələri barədə Stalini məlumatlandırdı və London hökumətinin bu Komitə ilə əməkdaşlıq edəcəyinə əminliyini bildirdi. Almanların Polşadan qovulmasından sonra Polşa hökumətinin necə ola biləcəyi ilə bağlı fikir mübadiləsindən sonra, Stanislav Mikolayçik Varşavada döyüşən polyaklara kömək istəyi ilə Stalinə müraciət etdi. Bu görüşdə Mikolayçik Stalinin PMAK ilə birlikdə hökumətin yaradılması təklifini rədd etdi. Avqustun 9-da Polşa hökuməti nümayəndə heyətinin üzvləri ilə görüşündə Stalin Polşanın müqavimət ordusunun Varşavadakı qiyam qərarını "qeyri-real hesab etdiyini, çünki üsyançıların silahı olmadığını, almanların isə tək Praqa bölgəsində piyada qüvvələrini saymadan üç tank diviziyasına sahib olduqlarını" bildirdi.[52] Stanislav Mikolaçik Stalinə hazırda PMAK ilə münasibətlər məsələsini və Sovet-Polşa sərhədi problemini həll etmək üçün kifayət qədər səlahiyyətə sahib deyil. Polşalı London dairələrinin SSRİ ilə rəsmi əlaqələri bərpa olunmadı, onsuz Sovet komandanlığı ilə birgə və razılaşdırılmış hərəkətlər haqqında razılaşma ola bilməzdi. Bu müddət ərzində aparılan danışıqlarda əslində heç bir nəticə əldə edilmədi. Avqustun 12-də TASS, SSRİ hökumətinin üsyan təşkilatçılarına münasibətini ifadə edən bir bəyanat yaydı.[53][54]

1944-cü il noyabrın 15-də Marian Spıxalskinin rəhbərlik etdiyi Polşa nümayəndə heyəti ilə görüşdə Stalin "Əgər bizdən soruşsaydılar, üsyan etmək üçün məsləhət verməzdik" demişdi. Varşava yaxınlığında sovet qoşunlarının hücumunun dayanmasını o, Vislanın yüksək sol sahilinin olması və ən azı 40 diviziya, silah və ərzağın çatdırılması zəruriliyi ilə izah etmişdi.[52]

1943-cü il oktyabrın 1-də Krayova Ordusuna London hökumətindən təlimat göndərildi. Orada Sovet qoşunlarının Polşaya İkinci Reç Pospolita sərhədləri daxilində icazəsiz girməsi halında KO-nun icra etməsi üçün aşağıdakı müddəaları ehtiva edirdi:[7][55]:

Polşa hökuməti, Polşa hökumətinin razılığı olmadan Sovet hərbi birləşmələrinin Polşaya girməsi ilə əlaqədar Polşanın suverenliyinin pozulmasına qarşı Millətlər təşkilatına etiraz göndərir. Hökumət eyni zamanda xəbərdarlıq edir ki, müqavimət hərəkatının nümayəndələrinin tutulması və Polşa vətəndaşlarına qarşı hər hansı bir repressiya baş verərsə, gizli təşkilatlar özünümüdafiəyə keçəcəklər.

1943-cü il oktyabrın 14-də general Tadeuş Bur-Komorovski almanların işğal etdiyi ərazidə üsyanın mümkünlüyünü nəzərdən keçirərkən, London hökumətinə tabe olan gizli təşkilatların rəhbərlərinin iclasında demişdi ki:[56]

Almaniyanın hələ də Şərq cəbhəsini saxladığı və bizi bu tərəfdən qoruduğu bir zamanda üsyana yol verə bilmərik. Bu vəziyyətdə Almaniyanın zəifləməsi sadəcə bizim maraqlarımıza uyğun deyil. Bundan əlavə Rusiyanı qarşımızda bir təhlükə kimi görürəm... Rusiya ordusu nə qədər uzaqdırsa, bizim üçün bir o qədər yaxşıdır.

Yandırılan Varşava.

Qərbə doğru sovet ordusunun irəliləməsi şəraitində, KO Yüksək Komandanlığının mətbuat orqanı 1944-cü il 16 mart saylı buraxılışında "Nə düşünürük?" məqaləsində belə yazırdı:[57] "Biz ilk növbətə öz silahlı qüvvələrimizə güvənməliyik…" 1944-cü il avqustun 5-də üsyançı şəhərdən Londona deleqaturanın teleqramı gəldi. Burada KO siyasi rəhbərliyi "almanların ikinci gündür ki, şəhəri təyyarələrlə bombaladığı" vaxtda Qırmızı Ordu paytaxtı işğaldan azad etmək üçün konkret heç bir hərəkət etmir deyilirdi.[58] Teleqramın mətni əvvəlcə polyak mühacirət qəzetlərində, sonra isə ingilis və digər ölkələrin mətbu orqanlarında yayıldı.

1944-cü ilin avqustunda Bur-Komorovski Qırmızı Orduya və SSRİ ərazisində yaradılan Polşa Silahlı Qüvvələrinə mübahisəli məsələlərin həllinə qədər[59][60] Varşavaya buraxmamaq haqda əmr verdi. KO-nu tərksilah etmək cəhdləri halında, qərb ölkələrin müdaxiləsini nəzərə alaraq silahlı müqavimət göstərilməsi planlaşdırılırdı.[61] Krayova Ordusunun hərbçilərinə SSRİ ərazisində yaradılan Polşa silahlı qüvvələrinin sıralarına qoşulmağı qadağan etmək tapşırığı verilmişdi.

Üsyandan bir gün əvvəl KO-nun qərargahını və komandanlığı Volya rayonundakı Kamler fabrikinə köçürmək qərara alındı.[10] Kamler fabrikinin binalarının kompleksi (dəmir-beton konstruksiyalar) müqavimət üçün daha uyğun olduğu səbəbindən seçilmişdi və bir müddət mühasirəyə tab gətirə bilərdi. Burada yerləşən qüvvələr digər üsyançı birləşmələrlə müqayisədə nisbətən yaxşı silahlanmış və təlim keçmiş — "Kedıva" xüsusi bölməsi döyüşçüləri idi.[10] Qərargah həmçinin Londona SOS siqnalını vaxtında vermək üçün güclü bir radio stansiya ilə təchiz edilmişdi.

Alman zabitləri ilə legion nümayəndələri.

Bu günə qədər Varşava yaxınlığında sovet hücum əməliyyatlarının dayandırılmasının səbəbləri ilə bağlı iki nöqteyi-nəzər mövcuddur. Bunlardan birincisi Sovet ordusunun hücumu qəsdən dayandırması versiyasıdı. Sovet indi isə Rusiya tarixşünaslığının fikrincə bu versiya üsyana zəif hazırlaşmış onun rəhbərliyinin öz fəlakətli məğlubiyyətlərinə haqq qazandırmaq vasitəsidi. Mühacir hökumətinin fikrincə Stalin almanların Varşavada Krayova Ordusunu məğlub etməsində maraqlı idi. Çünki bununla güc məsələsi sovet tərəfdarı PMAK-ın xeyrinə (Varşava uğrunda döyüşü uduzmaq Polşanın II Dünya Müharibəsində məğlubiyyəti demək idi) dəyişəcəkdi.

1944-cü il avqustun 12-də 1-ci Belarus Cəbhəsinin komandanı Konstantin Rokossovski 00826/OP əmrini verdi. Əmr Visla üzərindən keçərək Praqaya nəzarəti ələ keçirmək vəzifəsini nəzərdə tuturdu. Açıqlanmış arxiv sənədlərinə görə[62], 1-ci Belarus Cəbhəsinin 47-ci ordusu 1944-cü ilin avqust ayı boyu hücum döyüşləri həyata keçirmiş və ayın sonunadək Vislaya çatmışdı. Praqa bölgəsində o, düşmənin möhkəmləndirilmiş mövqeləri ilə üzləşdi və bu istehkamları keçmək üçün bir neçə uğursuz cəhddən sonra ordu dayandı. 1944-cü il sentyabrın 9-da 8-ci qvardiya tank korpusunun komandiri general-leytenant Popov Aleksey Fedoroviç 018/OP əmrini hazırladı. Əmrə görə ordunun qarşısına Praqa bölgəsindəki Visla üzərindəki körpünü tutmaq və burdan çayın qərb sahilinə keçmək vəzifəsi qoyulurdu.[63]

Boris Sokolovun sözlərinə görə, qiyamın son taleyi haqda qərarı İ. Stalin avqustun 9-da, Stanislav Mikolayçikin PMAK ilə birlikdə hökumət yaratmaq təklifini rədd etdiyi zaman verdi. Bir qayda olaraq, Sovet tərəfinin hücumu qəsdən dayandırması mövqeyinin tərəfdarları bir neçə sənədli dəlillərə əsaslanırlar.[64] Boris Sokolov konkret ad çəkmədən üsyan zamanı nasistlərə aid bir neçə sənədə istinad edir.[64]

İkinci, əsasəndə SSRİ-də rəsmi olan mövqeyə görə sovet qoşunlarının hücumu sırf hərbi səbəblərdən yavaşlamışdı. Sürətli irəliləmə nəticəsində uzanan rabitə, 1-ci Belarus Cəbhəsinin ordularının təchizatını və lazımi möhkəmləndirmələri gətirməyə imkan vermirdi. Öz növbəsində Vermaxtın kommunikasiya xəttlərinin azalması ona qərbdən və şimal-şərqdən döyüş qabilyyətli tank və atıcı diviziyaların bölgəyə cəlb etməsinə imkan yaratdı. Bu isə almanlara Nikolay Vedenyevin 3-cü tank korpusunu mühasirəyə almağa, Radzımin-Volomin-Okunev bölgəsində Sovet qoşunlarına ciddi zərbə vurmağa imkan verdi.[39] Qırmızı Ordu daim əks-hücumlara məruz qaldığından böyük itki ilə yalnız sentyabr ayının ortalarında Varşavaya çatdı. Bu zamana isə artıq üsyan mərkəzləri lokallaşdırılmış və Visla üzərindəki körpülər uçurulmuşdu.

1-ci Belarus Cəbhəsinin komandanı K. K. Rokossovski üsyanın tamamilə gözlənilməz olduğunu və onun Qırmızı Ordunun komandanlığı ilə razılaşdırılmadığını qeyd edirdi. Bununla əlaqədar, K. Rokossovski xatirələrində yazırdı ki, üsyançılar "Visla üzərindəki körpüləri ələ keçirməyə və Praqaya nəzarəti ələ almaqla düşməni arxadan vurmağa cəhd edə bilərdilər. Beləliklə, onlar 2-ci tank ordusunun qoşunlarına kömək edərdilər. Bununla da o vaxt hadisələr başqa cür qurtara bilərdi.[65] O, Varşavanın tutulması və əldə saxlanılmasının yalnız üsyanın Qırmızı Ordunun şəhərə birbaşa yaxınlaşması ilə başlandığı təqdirdə mümkün olduğunu qeyd edirdi.

General Kurt fon Tippelskirx yazır ki, üsyan başlayandan dərhal sonra Sovetlər "körpü istehkamlarına hücumunu davam etdirsəydi, şəhərdəki alman qoşunlarının mövqeyi ümidsiz olardı"; yalnız sovet hücumlarının dayandırılması, almanlara qiyamın yatırılması üçün lazım olan qüvvələri cəmləşdirməyə imkan verdi. Ümumiyyətlə, "ruslar əsas səylərini cəbhənin digər sahələrinə cəmləşdirdilər".[66]

Sentyabrın 10-da üsyanın artıq yatırıldığı vaxtda güclü artilleriya hazırlığından sonra sovet qoşunları və 1-ci Polşa Ordusunun hissaələri yenidən Praqa rayonuna hücuma keçdi və şiddətli döyüşlərdən sonra Praqanı ələ keçirdi.

Sentyabrın 12-də Bur-Komorovski KO dairəsinin komandirinə "Fırtına" aksiyasından sonra dərhal müdafiə üçün əlverişli mövqelərdə cəmləşmələrini əmr etdi. Əmrdə həmçinin mübahisəli məsələlər həll olunmayana qədər barrikadaların sökülməməsi, Qızıl Ordu və SSRİ ərazisində yaradılan Polşa silahlı qüvvələrinin Varşavanın sol sahilindəki möhkəmlənmiş ərazilərə daxil olmasına icazə verilməməsi göstərilirdi.[60],[61]

1944-cü il sentyabrın 12-də Varşavada Ludova Ordusu, Polşa Ludova Ordusu və Təhlükəsizlik Korpusu qüvvələrinin ümumi komandanlığı yaradıldı.[79] Sentyabrın 14-də komandiri Yulian Skokovski olan Birləşmiş Silahlı Qüvvələr (Połązzone Siły Zbrojne) yaratmaq üçün onların aralarında müqavilə imzalandı.

1-ci Polşa Ordusunun desant əməliyyatı (15–23 sentyabr)

Skaut üsyançılar

Praqa rayonundakı döyüşlər bitdikdən dərhal sonra 1-ci Polşa Ordusu üsyançılara kömək məqsədilə Vislanın qərb sahilinə keçməyə çalışdı. Sovet hərbi komandanlığı Polşa hissələrini dəstəkləmək üçün hərbi kömək ayırdı:

• beş artilleriya briqadası, bir minaatan alayı[80] və Ali Baş Komandanlığın altı ehtiyat artilleriya bölməsi;[81]
• iki kimyəvi qoruma taboru və tüstü vermək üçün iki alovatma taboru;[81]
• artilleriya atəşini tənzimləmək üçün hava-aerostat bölməsi;[82]
• 274-cü amfibiya-avtomobil taboru, 48 nəqliyyat vasitəsi miqdarında.

Çayın üzərindən keçid bölgəsinin zenit-hava qoruması 1-ci Polşa Ordusunun zenit artilleriyası, Ali Baş Komandanlığın ehtiyatının 24-cü Zenit-artilleriya diviziyası və 16-cı Hava Qüvvələrinin aviasiyası tərəfindən təmin edildi.[81] Desant əməliyyatının uğurlu olması təqdirdə, hücumu inkişaf etdirməli olan 226-cı qvardiya atıcı alayı 8-ci qvardiya ordusundan 1-ci Polşa Ordusunun əməliyyat tabeliyinə verildi.[81]

1944-cü ildə 1-ci Polşa Ordusunun mühəndis qoşunlarının komandiri olmuş general Yuri Bordzilovskinin dediyinə görə, əməliyyat başlamazdan əvvəl onun komandanlığı altında olan qoşunlar aşağıdakı hissə və bölmələri əhatə edirdi:

• Polşa Ordusunun 1-ci minatəmizləyən briqadası (8, 9, 10, 11-ci minatəmizləyən batalyonlar)
• 7-ci ayrı mühəndis batalyonu
• 6-cı ponton taboru

Ümumilikdə mühəndis qüvvələrinin sərəncamında 24 ədəd H2P pantonları, 51 ədəd qatlanan NLP pontonları, 30 ədəd qatlanan DSL, 41 ədəd şişmə qayıqları LG-12 və 175 ədəd avarlı taxta qayıqlar SDL var idi. 1944-cü il sentyabrın 15-dən 16-na keçən gecə Saska-Kempa bölgəsində Polşa Ordusunun 3-cü piyada diviziyasının 9-cu piyada alayının birinci taboru keçidə başladı (iki 45 mm-lik silah, 14 pulemyot, 16 tank əleyhinə qurğu və 12 qumbaraatanla silahlanmış kiçik silahlardan əlavə 420 hərbi qulluqçu).[83] Altı saat ərzində 400-dən çox döyüşçü, iki 45 mm-lik top, 15 tank əleyhinə qurğu və pulemyot Vislanın qərb sahilinə daşındı. Keçid düşmən artilleriyasının davamlı atəşi altında baş verirdi. Buna baxmayaraq, 19 NLP pontonu 22 reys etdi, mühəndis qurğularının itkisi 37 nəfər (o cümlədən 19 nəfər həlak oldu və ya suda boğuldu) və 13 NLP pontonu oldu.

Varşava küçələri üsyan zamanı

1944-cü il sentyabrın 19-da dəmir yolu körpüsü ilə Ponyatovski körpüsü arasındakı yeni ərazidə keçidə cəhd edildi. Düşmən atəşi altında iki piyada taboru, bir minaatan bölüyü, bir avtomatçı bölüyü və 15 45 mm-lik tank əleyhinə silah qərb sahilinə daşındı. Minatəmizləyən bölmələrinin itkisi 29 nəfər, 12 NLP pontonu, 24 LG-12 qayıq və 16 SDL qayıq oldu. Bütün 48 amfibiya vasitəsi[84] və demək olar ki, bütün mövcud pontonlar itirildiyi üçün desant əməliyyatı dayandırıldı.

Sentyabrın 23-də Polşa Ordusunun qərb sahilinə daha əvvəl keçirilmiş hissələri, həmçinin onlara qoşulan bir qrup üsyançı təxliyəsi başladı. Əməliyyat uğursuzluqla başa çatdı. Əməliyyat zamanı Polşa Ordusunun ümumi itkiləri Vislanın qərb sahilində öldürülən və itkin düşən 1987 nəfər də daxil olmaqla 3764 əsgər və zabit idi(Polşa Ordusunun 3-cü piyada diviziyasının 1921, Polşa Ordusunun 2-ci diviziyasının 366 əsgəri)[85]. Yaralıların sayı 289 nəfər təşkil edirdi.[86]

Plasdarmı ləğv etmək üçün alman komandanlığı artilleriya və aviasiya dəstəyi ilə 7500 əsgər, 10 tank və 40 özüyeriyən artilleriya qurğusu göndərməyə məcbur oldu.[87]:

• 46-cı tank korpusundan Şmidtin zərbə qrupu;
• Fon Baxın birləşməsindən Roranın zərbə qrupu;
• Dirlevanqer birləşməsindən zərbə qrupu;
• Reynefart döyüş qrupundan ehtiyat qüvvələr.

Varşava üsyançılarının təslim olması.

Köhnə şəhər tutulduqdan sonra almanlar əsas zərbəni Povisli istiqamətində yönəltdilər. Üsyançıların çıxılmaz vəziyyəti üsyan rəhbərliyini təslim olmaq barədə düşünməyə vadar etdi. Sentyabrın əvvəlində alman komandanlığı yenidən Krayova Ordusuna onlar üçün olduqca əlverişli şərtlərlə təslim olmağa dair danışıqlara başlamağı təklif etdi. Sentyabrın 7-də Polşa mühacirət hökuməti Tadeuş Bur-Komorovskiyə mübarizəni dayandırmaq və təslim olmaq üçün danışıqlara başlamaq səlahiyyəti verdi. Elə həmin gün idarə heyəti sədrinin müavini Qrinessa Mariya Tarnovska başda olmaqla Polşa Qırmızı Xaçının xüsusi heyəti fon Dem Baxın qərargahına danışıqlara getdi. Krayova Radası danışıqlar zamanı təslim olmaq barədə qərar qəbul etdi. Antoni Xrusltsel (avqustun 1-də üsyançı birləşmələrin komandanlığını qəbul etmişdi) təslim olmağa qarşı çıxdı.

Sentyabrın 24-də alman qoşunları üsyançıların ələ keçirdikləri ərazilərə son hücum etdi. Sentyabrın 24-də almanlar sentyabrın 27-də təslim olan Mokotov rayonuna, sentyabrın 29-da isə təslim olan Joliboj rayonuna həlledici hücum etdilər. Polkovnik-leytenent V. Rokıskinin rəhbərliyi ilə Mokotov rayonu döyüşçülərinin bir hissəsi yeraltı kanallardan istifadə edərək Mərkəz rayonuna keçdilər.

Sentyabrın 29-da Kampinos rayonundakı alman bölmələri Yaktorov yaxınlığında toplanan partizan dəstələri ilə son döyüşə girdi. Bax-Zalevski korpusundan (cəmi 5 min nəfər) piyada qüvvələri ilə gücləndirilən 19-cu tank diviziyası Mokotov və Joliboj rayonlarına hücum etdi. 1-ci Polşa Ordusunun 2-ci diviziyası tərəfindən hazırlanan Joliboj rayonunun döyüşçülərinin Vislanın şərq sahilinə təxliya əməliyyatından qrupun komandiri polkovnik-leytenant M. M. Nedzelskinin KO Baş Komandanından almanlara təslim olmaq əmri aldıqda imtina etdi.[88] Sentyabrın 28-də üsyanın bitirilməsi barədə son danışıqlar başladı. Sentyabrın 30-da Böyük Britaniyanın təzyiqi ilə kapitulyasiya ərəfəsində Baş Komandan Kazimier Sosnkovski vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Londondan Polşa Respublikasının prezidenti Vladislav Raçkeviç, KO baş komandanı Tadeuş Bur-Komorovskini Polşa Silahlı Qüvvələrinin Ali Komandanı təyin etdi. Oktyabrın 1-də general Tadeuş Bur-Komorovskinin əmri ilə üsyançılar atəşi dayandırdılar. 1944-cü il oktyabrın 2-də Tadeuş Bur-Komorovski təslim aktına imza atdı; təslim olan KO üsyançılarına müharibə dövrü əsirləri statusu zəmanəti verildi. Oktyabrın 2-də Ojarovdakı Bax-Zalevski korpusunun qərargahında təslim aktı imzalandı.

Kapitulyasiya aktının imzalanması.

Oktyabrın 4-də üsyançılar sərbəst şəkildə Varşavanı tərk etməyə başladılar. Üsyanın nəticələri kədərli idi. 922 zabit və 6 general da daxil olmaqla 17 minə yaxın üsyançı əsir düşdü. Üsyanın 63 günü ərzində 10 min KO üsyançısı öldürülmüş, 7 min nəfər isə itkin düşmüşdü. Sağ qalanlar Varşavadan deportasiya edildi. Sakinlərin əksəriyyəti Pruşkov və Ursusdakı düşərgələrə, bəziləri konslaqerlərə, müəyyən hissəsi isə Almaniyada məcburi əməyə cəlb edildi. Varşavanın sol sahilində cəmi 22 min sakin qalmışdı. Təslim zamanı 1-ci Polşa Ordusunun əsgərləri və üsyançılar almanlara 5 tank əleyhinə qurğu, 57 minaatan, 54 tank əleyhinə tüfəng, 23 əldə düzəltmə və 151 yüngül pulemyot, 878 avtomat, 1696 tüfəng, minə yaxın tapança və s. revolver, əhəmiyyətli miqdarda silah-sursat vermişdilər.[89] Aşkarlanan alman sənədləri və oktyabrın 5-də fon dem Bax hesabatı onun qrupunun itkilərini göstərir.[90][91] Belə ki, ümumi itki 9044 nəfər idi. Onlardan 1570 nəfər öldürülmüş (73 zabit və 44 kazak[90]), Lüftvaffe əsgərlərinin itkisi (fon dem Bax qrupunun itkiləri bura daxil edilməyib) 181 ölü və 573 yaralı olmuşdu.[90]

Üsyançılar tərəfindən azad edilmiş Mərkəz, Jaliboj və Mokotuv rayonlarında hakimiyyət Polşa administrasiyasının əlinə keçdi. Bu rayonlarda silahlar hazırlayan və təmir edən silah emalatxanaları təşkil edildi, qəzetlər nəşr olunmağa başladı. Həmçinin "Błyskawica" radiosu və şəhər xidmətləri, xüsusən də səhra poçt xidməti fəaliyyət göstərirdi. Marseliiy Porovski polşalı şəhər prezidenti təyin olundu. Zlata küçəsində "Kino Palladium" kinoteatrı fəaliyyət göstərırdi. Burada avqustun 13-ü, 27-də və sentyabrın 13-də Krayova Ordusunun kinematoqrafiya bölməsinin üzvləri tərəfindən lentə alınan üsyanın sənədli salnamələri nümayiş olunmuşdu. Üsyançı ərazidə yüzlərlə insan evlərin dağıntıları altında öldü. Vəziyyət getdikcə pisləşirdi. Küçələr düşmənin ələ keçirdiyi ərazilərdən gələn qaçqınlarla dolu idi, aclıq və epidemiya təhlükəsi getdikcə daha aydın görünürdü.

Varşavanın mülki əhalisininh məhv edilməsi.

1944-cü il Varşava üsyanı hərbi və siyasi məqsədlərə çatmadı, ancaq polyaklar üçün müstəqillik uğrunda mübarizədə cəsarət və qətiyyət rəmzinə çevrildi. Üsyanın və onun məğlubiyyətinin çox böyük nəticələri oldu. Mühacir hökuməti və onun gizli təşkilatları üçün Varşava üsyanı təkcə hərbi məğlubiyyət deyildi, həm də böyük bir siyasi fəlakət idi. Bu Stalinlə danışıqlarda Mikolayçikin mövqeyini möhkəmləndirmədi, əksinə onu zəiflətdi. Üsyan nəticəsində paytaxt demək olar ki, dağıdıldı, Varşavanın sol sahilində qalan sakinlər şəhərdən deportasiya edildi, bir çoxları alman düşərgələrinə göndərildi. Üsyanın təşkilatçılarının fikrincə sovet tərəfi Varşava üsyanı səbəbiylə paytaxta hücumu dayandırdı və bununla da alman qoşunlarına üsyançılarla müsibət qurmağa və üsyanı böğmağa imkan verdi.

Üsyandan sonra Stanislav Mikolayçik partiyası ilə birlikdə istefa verdi. İngiltərənin yeni T. Artsişevski hökuməti ilə əlaqələri əslində yalnız onun tanınmasına qədər irəlilədi. Nəticədə mühacirət hökuməti vətəninə dönə bilmədi. Varşava faciəsi Sovet-Polşa münasibətlərinə mənfi təsir göstərdi.[92]

Qərb və Polşa tarixçiləri sovet komandanlığını polyaklara köməkdən yayınmaqda günahlandırırlar. Sovet və rus tarixçilərinin fikrinə görə isə obyektiv vəziyyətə görə bu cür yardım göstərmək mümkün olmamışdı. Artıq üsyan zamanı və məğlubiyyətdən dərhal sonra, Qırmızı Ordunun üsyançılara heç bir dəstək vermək istəmədiyi siyasi səbəblərə görə şüurlu şəkildə Varşavaya qarşı hücumu dayandırdığı və hətta qoşunları geri aldığı versiyası irəli sürüldü. Bu versiya müharibədən sonra Vinston Çörçill, T. Bur-Komorovski, S. Mikolayçik, V. Anders, V. Pobuq-Malinovskinin xatirələrində də əksini tapmışdı. SSRİ dağıldıqdan sonra isə bu məsələ yenidən aktuallaşmağa başladı.[93]

1989-cu ildən sonra Polşada üsyan bir çox polyaklar üçün İkinci dünya müharibəsinin əsas hadisəsi oldu. Polşada Varşava üsyanı İkinci dünya müharibəsinin ən böyük şəhər döyüşü adlandırıldı.[94]

Əsir düşmüş yaralı üsyançılar.

Hal hazırda Polşada Varşava üsyanını "mənəvi qələbə" kimi qəbul edirlər. Belə ki, polyaklar bu üsyanın Qırmızı Ordunun qərbdə doğru irəliləməsini və Qərbi Avropanı SSRİ-dən xilas etmək üçün qəhrəmanlıq cəhdi adlandırırlar. "Mənəvi qələbə" anlayışı müharibədən sonra yaranmışdır. Polyaklara görə alman işğalı sovet işğalı ilə əvəz olunmuşdur. Müasir Polşa tarixşünaslığı hesab edir ki, SSRİ əlində imkan olsa da üsyançılara heç bir kömək etməmişdir.[95]

Polşanın Müdafiə naziri Antoniy Maçereviç bəyan edmişdir ki:

İkinci Dünya Müharibəsinin ən böyük döyüşüdü. Varşava üsyanının nə olduğunu bilməlisiniz. Bu, Avropanın taleyini əvvəlcədən müəyyənləşdirən ən böyük döyüş idi, çünki cəbhə yalnız bunun sayəsində dayandırıldı, yalnız bunun sayəsində bir çox ölkə müstəqilliyi qoruya bildi, yalnız buna görə sovet ordusu daha da qərbə doğru irəliləmədi. Bunun fərqində olmalısınız ki: Varşava üsyanının qurbanı olmasaydı, sovet ordusu qərbə doğru daha çox irəliləyə bilərdi.[96]

2017-ci ildə müdafiə naziri üsyançıların iki düşmənlə vuruşduğunu əlavə etmişdi: Almaniya birinci, ikincisi Varşavaya girməyən Qırmızı Ordu. Polşanın müdafiə nazirinin sözlərinə görə, "Onlar eyni vaxtda polyak xalqının varlığına qarşı qəsd edən iki düşməni qovmalı idilər". Polşada Varşava üsyanını tez-tez Polşada kommunist rejiminin süqutu ilə əlaqələndirirlər.[2]

Üsyançı veteranlar. Üsyanın 70 illik yubileyində.

Hazırda Polşada rəsmi səviyyədə Varşava üsyanının məğlubiyyətində günahkar ilk növbədə İosif Stalin və SSRİ[97], , ikinci günahkar isə Qərb gücləri sayılır. Müxtəlif nəşrlərdə belə iddia sürülür ki, 1944-cü il avqustun əvvəlində Sovet birləşmələri (müəlliflərin mövqeyindən asılı olaraq — cəbhələr və ya 1-ci Belarus Cəbhəsi) Stalinin əmri ilə Varşava üsyanı səbəbiylə hücumu siyasi səbəblərə görə dayandırdı. Stalin üsyançılara yardım göstərməmək üçün davam etmək istəmədi. 2004-cü ildə Polşanın Baş naziri Marek Belka Böyük Britaniya və müttəfiqlərindən Varşava üsyanının iştirakçılarına kömək etmədiyi və yardım göstərməsi üçün Stalinə "təzyiq göstərmədiyi" səbəbilə onlardan üzr istəməsini tələb etdi. İngiltərə hökuməti Polşadan üzr istəməyi rədd etdi.[98]

Polşanın xarici işlər naziri Vodzimiej Tsimoşevic baş nazirə dəstək verdi və əlavə etdi ki, Rusiya da üzr istəməlidir:

10 il əvvəl Almaniya prezidenti Roman Herzoq və bu günlərdə Almaniya kansleri kimi Rusiya dövlətinin başçısı da 60 il əvvəl burada baş verənlərə görə polyaklardan üzr istəməyə cəsarət göstərməlidir.[99]

2004-cü ildə Polşa Prezidenti Aleksandr Kvasnevski bildirmişdir ki:

Bu üsyan müharibədən sonrakı nizam və müstəqil Polşa uğrunda mübarizə rəmzi idi.[100]

2008-ci ildə Polşa Prezidenti Lex Kaçinski bəyan etmişdir ki:

Varşava üsyanı lazımi olduğu qədər, həm də faciəli bir qərar idi. Bu, Polşanın müstəqilliyini qorumaq üçün son cəhd idi. Sovet ordusu artıq Varşavanın ətraf rayonu Praqaya girmişdi. bizm artıq Vilno və Lvov kimi təcrübəmiz var idi. Aydın idi ki, ya polyaklar Varşavanı fəth edəcəklər və Londondan Polşa hökuməti qayıdacaq, ya da müstəqilliyi qorumaq şansı sıfıra bərabərdi. Unutmayaq ki, 1944-cü il avqustun 1-də Polşanın Milli Azadlıq Komitəsi Lublində fəaliyyət göstərirdi – xarici qüvvə adından Polşanı idarə etməyə hazırlaşan bir qrup xain. Buna görə bu qərar qaçılmaz idi.[101]

Polşa Prezidenti yanında Polşa Milli Təhlükəsizlik Bürosu 16 sentyabr 2009-cu il tarixində şöbə müdiri Aleksander Şiqlo tərəfindən imzalanmış geniş hesabat təqdim etmişdir: "Üsyançıların məqsədi təkcə Polşa paytaxtını Üçüncü Reyx ordusundan azad etmək deyildi, eyni zamanda SSRİ, ABŞ və Böyük Britaniyanın 1943-cü ildə Tehranda razılaşdırdığı Avropanın bölünməsi planını pozmaq idi".

2009-cu il iyulun 29-da Lex Kaçinski 1944-cü il Varşava üsyanına həsr olunmuş ölkədə yeni bir dövlət bayramının elan olunmasını və avqustun 1-ni üsyanın anım günü kimi təsis edilməsini təklif etdi. "Varşava üsyanının qurbanlarının xatirəsinə dövlət bayramının təsis edilməsi haqqında" qanununa uyğun olaraq Polşa Seymi Varşava üsyanının Milli Anma Gününü təsis etdi.

Üsyana həsr edilmiş anım yürüşü, 2016-cı il.

Xatirə abidəsi.

Üsyanda həlak olanların adları əks olunan sütun.

• "Varşava qalxanı" (WARSCHAU 1944) — 1944-cü il dekabrın 10-da təsis edilmiş Üçüncü Reyxin fərqlənmə nişanı, Vermaxt, SS qoşunları, polis, Lüftvaffe və Varşavada 1944-cü il avqustun 1-dən 4-dək olan döyüşlərdə iştirak edən köməkçi hissələrin əsgərlərinə verilməli idi. Nişanın kütləvi istehsalı baş tutmadı. Belə ki, ilk dəst buraxıldıqdan sonra hava hücumu zamanı istehsal xətti məhv edildi;
• Varşava üsyanı xaçı — üsyan iştirakçıları üçün Polşa Xalq Respublikasının dövlət mükafatı.

Varşava üsyanının hadisələri çoxsaylı filmlərdə, monumental və təsviri sənətdə, poeziyada, eləcə də ədəbi, bədii və jurnalist əsərlərində öz əksini tapmışdır.

Vikianbarda Varşava üsyanı ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Warsaw Rising Museum in Warsaw  (ing.)
• The Warsaw Rising  (ing.)
• The Warsaw Uprising – 1. VIII.1944  (ing.)
• Warsaw Uprising CNN Special  (ing.)
• Warsaw Uprising of 1944 at Polonia Today (ing.)
• Warsaw Rising: The Forgotten Soldiers of World War II. Educator Guide  (ing.)
• Warsaw Uprising 1944 A source for checking data used in this page and offers of material and help. (ing.)
• Polish Resistance page provides information and maps which may be freely copied with attribution. (ing.)
• Warsaw Life: A detailed account of the 1944 Warsaw Rising, including the facts, the politics and first-hand accounts  (ing.)
• Polish Boy Scouts Deliver "AK" Mail  (ing.)
• The Warsaw Uprising daily diary, written in English by Eugenuisz Melech, on the events as they happened.  (ing.)
• Anglo-Polish Radio ORLA.fm Has broadcast several historical programmes on the Warsaw Uprising (ing.)
• Website summarizing many publications against decision to initiate Warsaw Uprising  (pol.)
• Dariusz Baliszewski, Przerwać tę rzeź! Tygodnik "Wprost", Nr 1132 (8 August 2004)  (pol.)
• Warschau – Der letzte Blick German aerial photos of Warsaw taken during the last days before the Warsaw Uprising (alm.)
• Count Ralph Smorczewski – Daily Telegraph obituary (ing.)
• Interview with Warsaw Uprising veteran Stefan Bałuk The State We're in from Radio Netherlands Worldwide (ing.)
• 'Chronicles of Terror' — collection of civilian testimonies concerning Warsaw Uprising  (ing.)