Uzun Həsən məscidi

Uzun Həsən məscidi Nəsriyyə digər adı ilə Sahib Abad kompleksinin tərkib hissələrindən biri olub Təbrizdə, Sahib Abad meydanında yerləşir. Əsası 1466-cı ildə Qaraqoyunlu Cahanşah tərəfindən qoyulan Sahib Abad kompleksi günümüzdə mövcud deyil. 1467-ci ildə Ağqoyunlular hakimiyyətə gəldikdən sonra kompleksə öz binalarını əlavə edirlər. XV əsrdə Ağqoyunlu sarayında olan venesiyalı elçi İosafat Barbaro kompleks haqqında məlumatlar vermişdir.[3] Daha sonra Xunci İsfahaninin qeydlərində kompleksə daxil olan Sultan Xəlil dövründə inşa edilib Sultan Yaqub tərəfindən inşaası davam etdirilən türbə barədə məlumatlar var. Məscid eyni yerdə yerləşən qaraqoyunlu məscidinin əvəzinə tikilmişdir.[4]

Uzun Həsən məscidi ilə yanaşı Sahibüləmr məscidi də qalmaqdadır. Məscidin əsası Uzun Həsən tərəfindən qoyulub. Xunci qeydlərində yazır ki, Sultan Yaqub dövründə bura yararsız halda olduğundan Yaqubun anası Məlikə Səlcuqşah Bəyim məscidi barpa etdirdi. Bura yeni bir eyvan və üzəri mavi çinilərlə bəzədilmiş günbəz əlavə edildi. Mənbələrdə məscidin daş konstruksiyalı olduğu söylənilir ki, bu da onu ağqoyunlu memarlığının nadir nümunəsinə çevirir.[5]

Səfəvilər dövründə, 1585-ci ildə osmanlılar qalanı mühasirəyə alanda Uzun Həsən məscidi zədələnir. Təbriz qüvvələrinin hücumçulara qarşı mübarizə məntəqələrindən biri kimi Uzun Həsən məscidindən istifadə etdikləri məlumdur. 1635-ci ildə osmanlılar şəhəri yenidən talan etdikdə, Uzun Həsən məscidi müftilərin xahişi ilə dağıdılmadı.[6] Məscid xilas olsa da, əvvəllər onun şərq tərəfində tikilmiş bitişik Səfəvi məscidi xaraba vəziyyətə qaldı. Bu məscid 1679-cu ildə yenidən bərpa edilmişdir. Lakin 1780-ci ildə baş vermiş zəlzələ bütün Nəsriyyə Kompleksinə ciddi ziyan vurmdu. Zəlzələdən sonra məscid yenidən 1826-cu ildə Uzun Həsənin soyundan olan Mirzə Mehdi Qadi tərəfindən bərpa etdirilir.[7] Həmin tarixdən etibarən məscidlə bağlı məlumata rast gəlinmir.

Övliya Çələbi Təbrizə səfəri zamanı Uzun Həsən məscidini görmüş və bu barədə aşağıdakıları yazmışdır:[8]

Bu, Təbrizdə xiffətdən canını verib bu came yaxınlığında dəfn olunmuş Uzun Həsən camesidir ki, başdan-ayağa içi-bayırı, dörd bir tərəfi və qübbələri cümlə Kaşi çinisi ilə döşənmiş misilsiz bir camedir. Həqiqətən, Həsən hüsnü-nəzəri ilə elə bir müstəhsən (gözəl, məqbul) came inşa etdirmişdir ki, san­ki Misirdəki Sultan Həsən camesidir. Minbəri və mehrabı, müəzzin guşəsi üzrə olan incə işlər və min bir sənət, minlərlə mahir mərmər ustası bir yerə cəm olsa o mehrab və minbərə bir tişə və ərrə, yəni dəstərə [mişar] vurmağa qadir deyildir. Camenin içində dörd bir tərəfində pəncərələrində olan dəmirçilik işi, büllur, nəcəf, moran şüşələrindəki sənətkar fəndləri heç bir camedə yoxdur. Qiblə qapısının dörd bir tərəfində olan cürbəcür zihlər, muqarnəs, islimilər və kitabələr, turuncalar, girişmələr, naxışlı rumilər var ki, hər biri aşkar bir sehrlə ustad qələmkarın qızıl əlinin məharətini əyan və bəyan edər. Və cümlə darvaza və pəncərələr üzərində Yaquti-Müstəsimi xətti ilə gözəl yazılar yazılmışdır. Və mehrabın hər iki tərəfində sarı rəngli yərəqani daşı vardır ki, hər biri bir İran-Turan xəracına dəyər, sanki kəhrəbadır. Bu sütunların bənzəri Misir, Şam, İraqi-Ərəb və Əcəmdə yoxdur. Yalnız bu Həsən camesindədir.

Təbrizdəki Uzun Həsən məscidi, bannai bəzəkli pəncərə çərçivəsi

Günümüzdə məscidin böyük günbəzli zalının yalnız bir hissəsi qalmaqdadır. Onun şərq hissəsi tamamilə dağılsa da sonralar Səfəvi və Qacar dövründə yenidən barpa edilib. Qərb hissədə 2 sadə, 2 künc sütunu üzərində 3 original niş qorunub saxlanılıb. Şimal və cənub tərəfdə yalnız 2 nişin qalıqları qalıb. Bu dörd tərəf birlikdə uzunluğu təqribən 20 metr olan dördkünc günbəz yuvasını əhatə edirdi. Günbəz hər tərəfdən 4 sütunla çevrələnmişdi (2 sadə, 2 kütləvi). Hal-hazırda günbəz dağılmışdır. Sadəcə 3 metrəlik hissəsi günümüzə qədər gəlib çıxıb. Güman ki, əvvəllər bu hissə ibadət üçün istifadə olunub. Buna səbəb mehrabın bəzi hissələrinin hələ də qalmasıdır. Məscidin məkan quruluşu Təbrizdəki Göy Məscid və Sahibüləmr məscidi ilə oxşardır.[7] Buna səbəb hər iki məscidin günbəzlərlə örtülməsidir. Məscid İran memarlıq ənənələrindən daha çox Osmanlı modellərinə yaxın olan memarlıq elementləri daşıyır. Məscidin kənarında XIX əsrdə bərpa edilən mədrəsənin qalıqlarına rast gəlmək mümkündür. Bundan başqa Uzun Həsən məscidinin dağıntıları arasında çoxlu sayda keramika örtükləri aşkar edilmişdir. Onların bəziləri bərpa olunaraq sütunlar üzərinə yerləşdirisə də, böyük bir qismi anbarda saxlanılır. Onların texniki və üslub xüsusiyyətləri Aqqoyunlu dövrünə aiddir.[5]

Təbrizdəki Uzun Həsən məscidi, kərpic panellərə çevrilmiş mavi-ağ dördbucaq piltələr

Təbrizdəki Uzun Həsən məscidi, alebastr mehrabının üstündə zərli kobalt piltəli qiblə divarı

Məscidin şimal divarının çöl hissəsi kobalt və firuzəyi rəngli bannai kərpiclərlə bəzədilib. Bu haşiyə firuzəyi zəmində kobalt nöqtələrindən ibarətdir. Bənnai kərpiclərdən əsasən xarici dekorasiyada istifadə olunurdu. Məscidin xarabalıqlarında kobalt fonunda qara konturlu ağ dördbucaqlı naxışla boyanmış kiçik kvadrat formada şirli plitələr də aşkar edilmişdir. Bu cür mavi-ağ rəngli piltələr görünür ki, Bənnai dekorasiyasının bir hissəsi idi.[5] Bu dekorasiyaya Göy Məscidin xarici örtüyündə də rast gəlindiyi üçün hər iki abidənin eyni heyət tərəfindən tikildiyi düşünülür. Təbrizdəki bu türkmən abidələrinin hər ikisi arasında möhkəm əlaqəni Uzun Həsən məscidinin daxili interyerində də görmək mümkündür. Keramik piltələr sütunlar və nişlər boyunca qalır. Hər künc üzəri müqərnəsli daş sütunlarla ön plana çıxır. Sütunların üst hissısi əsasən mozaik plitələrdən panellərlə örtülüb. Mehrabın özü kirəmitlə deyil, əksinə, sadə heykəltəraşlıq tağı ilə bəzədilmiş düzbucaqlı alebastr plitəsi ilə bəzədilib. Mehrabın üstündəki panel dördkünc kobalt və zərli kaşı ilə örtülmüşdür ki, bu texnika dövrü üçün belə nadir bir hal idi.

Uzun Həsən məscidinin dağıntıları arasında çoxlu mozaik plitələr tapılıb. Palitrada XV əsrin ikinci yarısında inkişaf edən türkmən repertuarına xas olan nəbati və bitki naxışlarından istifadə edilmişdir. Qismən bərpa edilmiş sütunlarda hələ də yalnız bəzi mozaika plitə panelləri görünür. Sütunların yuxarı panellərində XV əsr memarlığına xas olan incə bitki naxışları ilə təchiz olunmuş həndəsi kompozisiyalar nəzərə çarpır. Bu kompozisiyalara ağ fonda bitki naxışlarını əks etdirən kiçik, pastilşəkilli mavi-ağ plitələr qarışıb. İran və Orta Asiyada belə ağ-mavi kaşı nümunələrinə çox az rast gəlinsə də Uzun Həsən məscidində onlardan geniş istifadə olunub. Almaz formalı mavi və ağ plitələr Təbrizdə istehsal olunan mavi və ağ kaşıların geniş çeşidliliyini göstərir.[9]

Məscidin xarabalıqlarında kiçik bir mavi-ağ kitabə sahəsi də aşkar edilmişdir. Fraqmentdə kobalt fonunda qara xəttlə təsvir edilmiş iki ağ kursiv hərflərin bir hissəsi görünür.

Uzun Həsən məscidində tapılan nadir memarlıq ünsürlərindən biri mavi ağ rəngli qabarmalı bitki naxışlı fraqmentlərdir. Bu nümunələr həmçinin Göy Məscidin minarələrində qarşımıza çıxır. Uzun müddət bu bir neçə fraqment öz memarlıq üslubunun bilinən yeganə örnəkləri idi. Lakin Uzun Həsən məscidinin tədqiqi zamanı buradan 2 çanta dolusu belə bəzək nümunələri toplanmışdır.[10]

Mavi-ağ plitələrin çeşidi daha da genişdir. Qalan dadolar keramik plitələri və daş poliqonları birləşdirən həndəsi şəbəkələrdən ibarətdir. Kompozisiya almaz formalı, beşbucaqlılar və qoşa beşbucaqlarla əhatə olunmuş ulduzlara əsaslanır. Qiblə tərəfində bu kompozisiyalar müxtəlif növ oxşar plitələrlə doldurulub. Buna görə də Uzun Həsən məscidi tamamilə qeyri-adi mavi-ağ kirəmit düzümünə malikdir. Bu piltələrin yaxından incələsək burada 2 fərqli istehsal texnikasından istifadə edildiyini görmək olar.[6]

Təbrizdə Uzun Həsən məscidindən mavi-ağ piltələr

Onların əksəriyyəti ağ kobalt və qara boyalarla rənglənmiş şirəaltı ornamentlərdir. Lakin çox nadir piltələrdə eyni forma olsa da şirə üstü dekorasiyaya - ağ fonda qara haşiyəli kobalt bəzəklər- rast gəlmək mümkündür. Türkmən torpaqlarında bu cür "qara xətt" texnikasının istifadəsinə az rast gəlinir ki, Uzun Həsən məscidi də bunu nadir örnəklərindəndir. Son olaraq yivləri əhatə edən haşiyələrlə yanaşı həyəti çevrələyən çoxbucaqlı piltələr fərqli dekorasiyaya sahibdir. Bu plitələr çox incə relyefli çiçək ornamentinə malikdir. Aşağı hissələr şəffaf şirə altında qara boya ilə boyanıb. Rəng sxemi xüsusi diqqətə layiqdir. Bəzi yerlərdə kobalt və firuzəyi şirə ilə yanaşı, digər panellərdə yaşıl və müstəsna sarımtıl qəhvəyi rəng şirələrdən istifadə edilib.[11] Bu cür qara-yaşıl və qara-firuzəyi kermaika növlərinə əsasən XV əsrin sonlarında rast gəlinir və onlar Kubaçi keramikaları ilə əlaqələndirilir. Lakin Uzun Həsən məscidində istifadə edilən eyni rəngli keramikalar Ağqoyunlu dövrü üçün nadir sayılan nümunədir. Kafellərdən birində yüngül relyef effektli xəttatlıq rəsm və polixrom şıraltı rəngləmə təsvir edilmişdir. Bu qeyri-adi xüsusiyyət Təbrizdə kirəmit istehsalının orijinallığının təcəssümüdür.[12]

• Uzun Həsən
• Sahibüləmr məscidi

• Sandra Aube. The Uzun Hasan Mosque in Tabriz: New Perspectives on a Tabrizi Ceramic Tile Workshop // Muqarnas Online. № 33 (1). Brill. 2016. ISSN 2211-8993.
• Mehmet Rıhtım. EVLİYA ÇƏLƏBİ SƏYAHƏTNAMƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN. Bakı: Qafqaz Universiteti Qafqaz Araşdırmalar İnstitutu Nəşri. 2012. ISBN 978-9952-468-13-7.
• John E. Woods. 300 yıllık Türk İmparatorluğu Akkoyunlular. İstanbul: Millet Yayınları. 1993.