Uti

Uti və ya Utik (Qədim yunan mənbələrində "Οτένα", Qədim erməni dilli mənbələrdə "Ուտիք") — Cənubi Qafqazda yerləşmiş tarixi vilayət. Antik və orta əsr mənbələrinin məlumatlarına görə indiki Uti vilayətinin ərazisi müasir Azərbaycan Respublikasının düzənlik Qarabağ zonasından Qazax-Tovuz-Şəmkir zonasınadək olan ərazini[1] və müsir Ermənistan Respublikasının Tavuş və Geğarkunik mərzlərinin bir hissəsini əhatə edirdi.

Kür çayının sol sahilində yerləşən tarixi Utik vilayəti cənub-şərqdən Paytakaran, cənubdan Arsak, şimaldan Kambisena, şimal-qərbdən isə Quqark vilayəti ilə sərhədlənirdi; vilayətin qərb hüdudları Albaniyanın İberiya ilə sərhədinə qədər uzanırdı.

Tarixçi-armenoloq Robert Hyusenin fikrincə Uti vilayətinin avtoxton sakinləri utilər olmuşlar[2] E.ə. 91-87-ci illərdə Böyük Ermənistan hökmdarı II Tiqranın İberiya və Qafqaz Albaniyasına yürüşləri nəticəsində Qafqaz Albaniyasının[3] Uti, Arsak və Paytakaran əyalətləri, İberiyanın isə sərhədyanı cənub əraziləri Böyük Ermənistanın tərkibinə qatılır. 387-ci ildə Ermənistanın Bizans və Sasani imperiyaları arasında bölünməsindən sonra Qafqaz Albaniyası və İberiyanın tutulmuş ərazilər geri qaytarılır.

551-ci ildə Qafqaz Albaniyasının paytaxtı Kabalaka şəhərindən Uti vilayəti ərazisində yerləşən Partav şəhərinə köçürülür. Paytaxtla birlikdə həmin tarixdə Alban Həvari Kilsəsinin mərkəzi və Albaniya katolikosunun iqamətgahı da Partav şəhərinə köçürülür. 630-cu ildən Partav Mihranilər sülaləsindən olan ilk alban hökmdarı Varaz Qriqorun iqamətgahına çevrilir.

Yerləşməsi və adı

Vilayətin, onun mərkəzi və havarlardan biri olan Uti-Ərəncək ərazisinin adı, Uti vilayətinin əsas sakinləri olan utilərin adından törəmişdir. Uti əyalətinin tərkibinə antik və erkən orta əsr mənbələrində tez-tez qeyd edilən Sakasena əyaləti (qədim erməni dilli mənbələrdə "Շակաշէն") də daxil idi və beləliklə Uti vilayətinin ərazisi Kür çayının orta axın ərazisini təşkil edirdi. Erməni tarixçi Suren Yeremyanın təxmini hesablamalarına görə Uti vilayətinin ərazisi 11315 km²-ə bərabər olmuşdur.[4]

Tarixi mənbələrdə Uti vilayəti ilə bağlı müxtəlif məlumatlar saxlanmışdır:

Strabon — e.ə. I əsr - b.e. I əsri:

" Ermənistanın özündə çoxlu sayda elə dağlıq və yaylaq əraziləri var ki, üzüm tənəkləri belə orada çətinliklə yetişir; orada həm də çoxlu düzənliklər var, onlardan bəzisi məhsuldarlığı ilə seçilmir, bəziləri isə yüksək məhsuldarlığa malikdir, məsələn, Araks çayının Albaniya sərhəddinə kimi axıb Kaspi dənizinə töküldüyü Araks vadisi. Bu vadinin arxasında Albaniya və Kir çayı ilə sərhədlənən Sakasena yerləşir; daha sonra isə Qoqarena gəlir.[5] "

Ptolemey — B.e. I-II əsrlər:

" Ermənistan əyalətləri Evfrat, Kiros və Araks arasında yerləşməklə aşağıdakılardır: Mosx dağlarında, Boxay adlanan yerin arxasında Kotarzena, Kiros çayı boyunca Tosarena və Otena, Araks çayı boyunca Koltene, aşağıda Sodukena...[6] "

Movses Xorenatsi — B.e. V-VI əsrlər:

" Bunun ardınca o, böyük və əzəmətli, əhalisi çox olan şimal-şərq diyarında, geniş düzənliyi kəsən Kür adlı böyük çay boyunca ərazilərə hökmdar təyin edir, müdriklik və ağıl işlərində birinci olan Aranı hakim elan edir. Lakin, Sisak insanları haqqında da bil, çünki, biz bu böyük və adlı-sanlı tayfanı birinci kitabda qeyd etməyi unutmuşuq - onlara Alvan düzənliyi - dağlara dağru uzanan, Erasx çayından Xnarakert adlandırılan qalaya kimi - miras qalmışdır. Ölkə isə onun "Alvaniya" adlandırıldı, çünki onu, xoş xasiyyətinə görə "alu" adlandırırdılar. Onun varislərindən biri, görkəmli və cənur Draya parfiyalı Valarşak tərəfindən hakim-on minbaşı təyin edildi. Deyirlər ki, utilər, Qardman knyazlığı sakinləri, savdeylər və qarqarlar onun nəslindən gələnlərdir.[7] "

Moisey Kalankatlı — B.e. VII əsr:

" Artaşes Yervanda hücum edəndə, sonuncu Aluank ərazisində, Uti havarında idi. Ordusunu orda tərk edən Artaşes öz şəhərinə qayıtdı. Oraya çatdıqdan sonra Aluank ordusu ilə birləşdi və Gelam gölü sahilinə çıxdı...[8] "

Ananiya Şirakatsi — B.e. VII əsr:

" Uti Araksdan qərbdə, Artsak və Kür çayı arasında yerləşir və albanların hakim olduğu 7 əyalətə bölünür: Aranrot, Tri, Rotpaçian, Aque, Tuçkatak, Qardman, Şikaşen, Partav şəhərinin yerləşdiyi Uti əyaləti.[9] "

Tarixi

Uti əyaləti haqqında ən qədim məlumat onun Qafqazda skif çarlığı - İşkuzanın tərkibində olduğunu göstərir.[10] Cənubi Qafqazda skiflərin məskunlaşdığı ərazilər cənub-şərqdə Midiya, cənubda Manna dövləti, qərbdə Urartu dövləti, şimalda isə, qədim mənbələrdə Çola kimi qeyd edilən, həmçinin qədim dövrlərdən "Qafqazın Qapısı" və ya Masqutlar ölkəsi adlandırılan ərazi ilə sərhədlənirdi.[11] Tədqiqatçıların ortaq fikrinə görə İşkuza ərazisi cənubda Urmiya gölünün şimalından başlamış, şimalda kür çayına kimi uzanmış, ehtimal ki, Mil düzünü də əhatə etmişdir.[12][13][14]

R. Hyusenin fikrincə Uti əyalətinin yerli sakinləri Hind-Avropa ailəsindən olmayan tayfalar - utilər və başqaları olmuşlar.[15] E.ə. I əsrin sonları - b.e. I əsrin əvvəllərində əraziyə sakların axını baş verir. Bu haqqda məlumat verən Strabon qeyd edir ki, "Saklar da kimmerlər və trerlər kimi yürüş etdirlər...Beləliklə onlar Baktriyaya sahib oldular və Ermənistanın ən gözəl torpaqlarını ələ keçirərək özlərindən ad saxladılar - Sakasena."[16] Əksər tarixçilərin fikrinə görə Böyük Ermənistanın şərq sərhədləri e.ə. II əsrdə hökmdar I Artaşesin yürüşləri zamanı Kür çayına qədər genişləndirilmişdir. Bu zaman I Artaşes Araz sahillərində ermənilərin yaşadığı ərqazilər[17], həmçinin Kür sahillərində albanlar, utilər, qarqarlar, savdeylər, saklar və digər tayfaların yaşadığı əraziləri ələ keçirmişdir.[18] Bəzi tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, bu yürüşlərin həyata keçirildiyi zaman mərkəzləşdirilmiş alban dövləti mövcud deyildi və alban dövlətinin mərkəzləşdirilməsi e.ə. II əsrin sonları[19] və ya e.ə. I əsrin ortalarına[20] aid edilir.

IV əsrin 50-ci illərində Hökmdar Urnayrın rəhbərliyi ilə albanlar Kür çayının sağ sahilində bir sıra vilayətlərdə hakimiyyəti yenidən özlərinə qaytarırlar.[21] Bu zaman Uti hakimi də Ermənistan ilə əlaqəsini kəsərək, könüllü şəkildə Albaniya hökmdarına tabe olur.[22] V əsrdə yaşamış erməni tarixçi Favstos Buzandın verdiyi məlumata görə, qısa müddət sonra Böyük Ermənistan sparapeti Muşeq Mamikonyan qaytarılmış yürüş edərək yenidən bu əraziləri Böytük Ermənistan hökmdarına tabe edir və "Kür çayını əvvəl olduğu kimi Albaniya və Ermənistan arasında sərhəd edir." [23]

387-ci ildə Ermənistanın Sasanilər və Bizans imperiyaları arasında bölünməsi zamanı Uti və Arsak əyalətləri Sasanilərdən vassal[24] asılılığında olan Qafqaz Albaniyasının tərkibinə qatılır.[25] VII əsrə aid Aşxaratsuyts adlı erməni mənbəsində yazılır: "...albanlar ermənilərdən bu əyalətləri aldılar: Şikaşen, Qardman, Kolt, Zave və bunlardan başqa Araksın Kürə töküldüyü yerə qədər 20 əyalət".[26]

Təxminən 462-ci ildə Sasani şahənşahı I Firuzun[21] göstərişi ilə Qafqaz Albaniyası hökmdarı II Vaçe tərəfindən Uti əyalətinin Uti-Ərəncək vilayəti ərazisində sonradan Qafqaz Albaniyasının paytaxtı olmuş Partav şəhərinin əsası qoyulmuşdur. Həmin dövrdən etibarən Qafqaz Albaniyasının siyasi, dini və mədəni mərkəzi Kür çayının sağ sahilinə - Uti əyalətinə köçür.[21] VI əsrin II yarısında Uti əyalətinin Qardman vilayətində parf mənşəli Mehranilər sülaləsi məskunlaşır və VIII əsrin ortalarına kimi bu sülalənin nümayəndələri Qafqaz Albaniyası taxtında otururlar.

VIII əsrin ortalarında macar mənşəli[27] Sevordik nəsli peçeneqlər tərəfindən sıxışdırıldıqlarına görə[27] köç edərək Qafqaz Albaniyasının Uti əyalətində - müasir Tovuz rayonu[27] ərazisində məskunlaşır.[27] V. Minorski onların xristianlığı qəbul edərək erməniləşdiklərini düşünür.[27] X əsr ərəb tarixçisi Məsudi onları "ermənilərin bir qolu olan Siyavurdiya" kimi qeyd edir.[27]

X əsrin əvvəllərindən etibarən güclənmiş Ani çarlığı hökmdarları Uti və Arsakın yerli xristian hakimlərini tabe etməyə çalışırlar. 921-ci ildə Konstantinopola səfər edərək Bizans imperatoru ilə müttəfiqlik müqaviləsi imzalayan Ani çarlığının Baqratilər sülaləsindən olan hökmdarı II Aşot imperatorun verdiyi ordunun müşayəti ilə Aniyə qayıdır və qonşu ərazilər hesabına çarlığın ərazisini genişləndirməyə çalışaraq Samşvilde, Girdman və Uti hakimlərini özünə tabe etdikdən sonra 922-ci ildə Krallar Kralı titulu qəbul edir.[28] Həmin dövrdə Girdman knyazı olan Arranşahlar sülalaləsindən Saak Sevada qızını II Aşota ərə verərək ondan vassal asılılığını qəbul edir. Onun bu hərəkəti utili Movses adlı ordu rəhbərinin başçılığı ilə bütün Uti ərazisində üsyanın qalxmasına səbəb olur.[29] X əsr erməni tarixçisi Hovannes Drasxanakertçi bu hadisələri təsvir edərkən qeyd edir ki, "Çar qılıncı ilə Movsesin dəmir dəbilqəsinə zərbə endirərək onu iki yerə parçaladı. Bundan sonra isə yerə yıxılmış Movsesin gözlərini yandıraraq işığa həsrət qoydu."[30]

Bu hadisədən sonra, 987-ci[31] ildə Saak Sevadanın digər qızı Şahanduxtun həyat yoldaşı, Sünik sülaləsindən olan hökmdar I Smbat II Aşota qarşı çıxaraq Sünik knyazlığının müstəqilliyini elan edir.[32] Bu zaman Girdman və Parisos hakimi olan Saak Sevada da I Smbatın tərəfini tutaraq Rəvvadi Əbülhicanın dəstəyi ilə II Aşota qarşı çıxır. Lakin, döyüş zamanı II Aşot Saak Sevada və onun oğlu Qriqoru əsir alaraq gözlərini çıxartdırır.[33] Bundan sonra onun oğlu (başqa bir məlumata görə nəvəsi) Hovannes Sənəkərim Uti əyalətinin dağlıq hissəsində Parisos çarlığını yaratmışdır.[33]

X-XI əsrlərdə Utinin düzən hissəsində - Bərdə şəhəri və ətraflarında hələ də alban dili işlədilməkdə idi.[34] Ərəb mənbələrində bu dil "Arran dili"[34], Qafqaz Albaniyası ərazisi isə Arran adlandırılır.[34] XI-XII əsrlərdə Uti vilayətinin düzən ərazilərində əhalinin türkləşməsi prosesi gedir, dağlıq ərazidə yaşayan əhali isə Erməni Qriqoryan Kilsəsinin təsiri altına düşür.

İstinadlar
  1. Uti (cild IX). Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. 469. (#accessdate_missing_url)
  2. Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians (in Thomas J. Samuelian, ed., Classical Armenian Culture: Influences and Creativity). Pennsylvania: Scholars Press. 1982.
    What do we know of the native population of these regions — Arc’ax and Utik — prior to the Armenian conquest? Unfortunately, not very much. Greek, Roman, and Armenian authors together provide us with the names of several peoples living there, however — Utians, in Otene, Mycians, Caspians, Gargarians, Sakasenians, Gelians, Sodians, Lupenians, Balas[ak]anians, Parsians and Parrasians — and these names are sufficient to tell us that, whatever their origin, they were certainly not Armenian. Moreover, although certain Iranian peoples must have settled here during the long period of Persian and Median rule, most of the natives were not even Indo-Europeans.
  3. Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран. 1984. 2020-05-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
    Когда же Арташэс напал на Еруанда, последний находился в пределах Алуанка, в гаваре Ути. Оставив там свои войска, [Арташэс] отправился в свой город. Прибыв туда, он присоединил к себе войска алуанские, вышел на берег Геламского озера, где вместе с ними прогнал Еруанда и завладел Арменией.
  4. Еремян, С. Т. Армения согласно «Географии» 7-го века. Ереван. 1963.
  5. Strabon. Coğrafiya, XI kitab, XIV fəsil, IV hissə (Перевод Г. А. Стратановского под общей редакцией проф. С. Л. Утченко). Москва: Наука. 1964. 2021-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-25.
    В самой Арме­нии мно­го гор и плос­ко­го­рий, где с трудом рас­тет даже вино­град­ная лоза; мно­го там и долин, при­чем одни из них не отли­ча­ют­ся осо­бен­ным пло­до­ро­ди­ем, дру­гие же, напро­тив, чрез­вы­чай­но пло­до­род­ны, напри­мер рав­ни­на Ара­к­са, по кото­рой река Аракс течет до гра­ниц Алба­нии, впа­дая в Кас­пий­ское море. За этой рав­ни­ной идет Сака­се­на, тоже гра­ни­ча­щая с Алба­ни­ей и с рекой Киром; еще далее идет Гога­ре­на.
  6. Ptolomey, Klavdi. Coğrafiya, V kitab, XIII fəsil, IX hissə (translated or transliterated by Brady Kiesling from the Greek texts of Karl Nobbe (1843) and Karl Muller (1883)). 2020-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-25.
    There are the following districts in the part of Armenia included between the Euphrates, Kyros, and the Araxes river; first, beside the Moschika mountains: Kotarzene beyond the so-called Bochai, along the Kyros river Tosarene and Otene, along the Araxes river Kolthene, and below it Sodoukene; by Paryardes mountain Sirakene and Sakapene.
  7. Хоренаци, Мовсес. История Армении, II kitab, VIII fəsil (Перевод с древнеармянского языка, введение и примечания Гагика Саркисяна). Ереван: Айастан. 1990. 2012-05-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-26.:
    Вслед за тем он учреждает наместничество в великом и, славном, многолюдном северо-восточном крае, вдоль большой реки по названию Кур, что прорезает обширную равнину, (на­значив) Арана, мужа именитого, первого во всех делах мудрости и разума. Узнай, однако, и о людях Сисака,— ибо это вели­кое и именитое племя мы забыли упомянуть в Первой книге,— которые унаследовали Алванскую равнину, включая ее обращен­ную к горам сторону, от реки Ерасх до крепости, называемой Хнаракерт; страна же получила название Алвании из-за его кроткого нрава, ибо его называли «алу». И вот, один из его потомков, упомянутый именитый и доблестный Драя, и был на­значен парфянином Валаршаком наместником-десятитысячником. Говорят, что племя утийцев и княжества гардманцев, цавдейцев и гаргарцев происходят от его отпрысков[.
  8. Каланкатуаци, Мовсес. История страны Алуанк (в 3-х книгах), I kitab, VIII fəsil (Перевод с древнеармянского Ш.В.Смбатяна). Ереван: Институт древних рукописей им. Маштоца – Матенадаран.
    Когда же Арташэс напал на Еруанда, последний находился в пределах Алуанка, в гаваре Ути. Оставив там свои войска, [Арташэс] отправился в свой город. Прибыв туда, он присоединил к себе войска алуанские, вышел на берег Геламского озера, где вместе с ними прогнал Еруанда и завладел Арменией.
  9. Ширакаци, Анания. Ашхарацуйц (ТЕКСТ И ПЕРЕВОД С ПРИСОВОКУПЛЕНИЕМ КАРТ И ОБЪЯСНИТЕЛЬНЫХ ПРИМЕЧАНИЙ ИЗДАЛ К. П. ПАТКАНОВ). САНКТ-ПЕТЕРБУРГ: Типография Императорской Академии Наук, В. О., 9 л., № 12. 1877.
    Ути, к западу от Аракса между Арцахом и рекою Курой, имеет 7 областей, которыми владеют албанцы: 1. Аранрот, 2. Три, 3. Ротпациан, 4. Агуэ, 5. Тучкатак, 6. Гардман, 7. Шикашен, 8. Собственный Ути с городом Партавом. Производит масличное дерево, (огуречное или) китровое дерево, а из птиц встречается катак.
  10. Diakonoff, 1985. səh. 89-109
  11. Артамонов, М. И. Киммерийцы и скифы. Издательство Ленинградского Университета. 1974. 28.
  12. Дьяконов, И. М. История Мидии. Москва-Ленинград: Академия Наук СССР. 1956. 250, 251, 254, 310.
  13. Техов, Б. В. Скифы и Центральный Кавказ в VII—VI вв. до н. э. Москва. 1980. 10.
  14. Алексеев, С. В.; Инков, А. А. Скифы: Исчезнувшие владыки степей. Москва: Вече. 2010. 73–74.
  15. Hewsen, Robert H. Ethno-History and the Armenian Influence upon the Caucasian Albanians (in Thomas J. Samuelian, ed., Classical Armenian Culture: Influences and Creativity). Pennsylvania: Scholars Press. 1982.
    What do we know of the native population of these regions — Arc’ax and Utik — prior to the Armenian conquest? Unfortunately, not very much. Greek, Roman, and Armenian authors together provide us with the names of several peoples living there, however — Utians, in Otene, Mycians, Caspians, Gargarians, Sakasenians, Gelians, Sodians, Lupenians, Balas[ak]anians, Parsians and Parrasians — and these names are sufficient to tell us that, whatever their origin, they were certainly not Armenian. Moreover, although certain Iranian peoples must have settled here during the long period of Persian and Median rule, most of the natives were not even Indo-Europeans.
  16. Strabon. Coğrafiya, XI kitab, XIV fəsil, IV hissə (Перевод Г. А. Стратановского под общей редакцией проф. С. Л. Утченко). Москва: Наука. 1964. 2021-05-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-25.
    Саки совер­ша­ли набе­ги подоб­но ким­ме­рий­цам и тре­рам: одни набе­ги более даль­ние, дру­гие же — на близ­кое рас­сто­я­ние. Так они захва­ти­ли Бак­три­а­ну и завла­де­ли луч­шей зем­лей в Арме­нии, кото­рой они оста­ви­ли назва­ние от сво­его име­ни — Сака­се­на.
  17. Schmitt, R. ARMENIA and IRAN i. Armina, Achaemenid province. Encyclopædia Iranica. 2011. 2021-01-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-05.
    Bordering on Media, Cappadocia, and Assyria, the Armenians settled, according to classical sources (beginning with Herodotus and Xenophon), in the east Anatolian mountains along the Araxes (Aras) river and around Mt. Ararat, Lake Van, Lake Rezaiyeh, and the upper courses of the Euphrates and Tigris; they extended as far north as the Cyrus (Kur) river. To that region they seem to have immigrated only about the 7th century B.C.
  18. Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). Москва-Ленинград. 1959. 42.
  19. Chaumont, M. L. Albania. Encyclopædia Iranica. 2013-07-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-05.
  20. Колхида, Иберия и Албания в III—I вв. до н. э. (Всемирная история,Т. 2.). Москва. 1956. 413–417. 2008-06-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-05.
    Территория Албании к середине I в. до н. э. по сравнению с предшествующим периодом уменьшилась: границей между Арменией и Албанией стала река Кир (Кура)...Государство в Албании возникло, повидимому, в середине I в. до н. э. на основе албанского племенного союза. В это время у албанов уже появляется отделённое от народа войско. Наличие тяжёлой конницы указывает на значительное социальное расслоение. В источниках 1 в. н. э. албанские цари упоминаются наряду с царями мидян («Деяния» Августа) и иберов (Тацит). Албанский царь жил в укреплении Кабалаке (на территории позднейшего Ширвана). На рубеже нашей эры в стране появляются города, развитие которых падает в основном уже на следующий период.
  21. Новосельцев, А. П. К вопросу о политической границе Армении и Кавказской Албании в античный период (Кавказ и Византия : Сб, № I). Ереван: Наука. 1979. səh. 10-18. 2020-02-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 oktyabr 2022.
    ...до конца IV в., за исключением небольшого отрезка времени в 30— 60 гг. этого столетия, армяно-албанская граница проходила по реке Куре, а области Сакасена, Арцах, Утик, Гардман и другие входили в состав Армянского царства. Лишь договор 387 г. изменил это положение, как изменил многое в судьбах самой Кавказской Албании.
  22. Toumanoff, Cyrille. Studies in Christian Caucasian history. University Press. 1963.
    In 363, the Prince of Otene severed his feudal ties with the King of Great Armenia and passed to the sphere of Albania, where his dynasty remained until A.D. 922, when the last Prince, Moses of Otene, was blinded by Ashot II, Bagratid King of Armenia, and Otene was annexed.
  23. Buzand, Favstos. Ermənistan tarixi (Пер. с др.-арм. и коммент. М. А. Геворгяна. Под ред. С. Т. Еремяна). Ереван: Академия Наук Армянской ССР. 1953. səh. V kitab, XIII fəsil. 2006-06-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-10.
    Пошел войною также на страну албанов и жестоко разгромил их. Отнял у них много гаваров, которые ими были захвачены — Ути, Шакашен и Гардманадзор. Колт и сопредельные им гавары. Реку Куру сделал границей между своей страной и Албанией, как было раньше. Многих из главарей убил, остальных обложил данью и взял у них заложников.
  24. Всемирная история (Энциклопедия. Том 3). Москва: Государственное издательство политической литературы. 1957.
    Внутренний строй стран Закавказья оставался без изменения до середины V в., несмотря на то, что в результате договора 387 г. Армения оказалась разделённой между Ираном и Римом, Лазика была признана сферой влияния Рима, а Картли и Албания должны были подчиниться Ирану.
  25. Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). М.—Л. 1959.
    Из этого текста мы узнаем, что в ходе борьбы Персии с Арменией Урнайр отнял у Армении ряд областей, теперь ей возвращенных, что до этого граница между Арменией и Албанией проходила по Куре, которая теперь была восстановлена, но, правда, не надолго, так как после раздела Армении в 387 г. граница снова переместилась. В 387 г. имел место раздел Армении между римлянами и персами,2 а в 428 г. прекратилась династия Аршакидов в восточной части Армении. Источники ничего не сообщают об Албании в этот период, хотя все вышеизложенные события не могли не отразиться на её судьбах. Из сопоставления данных в армянских источниках можно заключить, что после 387 г. албанским царям удалось присоединить к своим владениям области Арцах (Карабах) и Утик.3 Таким образом, в V в. пределы Албанского царства расширились: в него входило и правобережье Куры, от Хунаракерта до впадения Аракса в Куру, включая древние области Шакашен, Утик, Арцах и область города Пайтакарана.
  26. АРМЯНСКАЯ ГЕОГРАФИЯ (ТЕКСТ И ПЕРЕВОД С ПРИСОВОКУПЛЕНИЕМ КАРТ И ОБЪЯСНИТЕЛЬНЫХ ПРИМЕЧАНИЙ ИЗДАЛ К. П. ПАТКАНОВ.). САНКТ-ПЕТЕРБУРГ.: Типография Императорской Академии Наук, В. О., 9 л., № 12. 1877.
    ...албанцы отторгли у армян области: Шикашен, Гардман, Колт, Заве и еще 20 областей, лежащих до впадения Аракса в реку Кур.
  27. Минорский, В. Ф. История Ширвана и Дербенда X-XI веков. Москва: Издательство восточной литературы. 1963. səh. 214.
  28. Toumanoff, Cyril. Armenia and Georgia // The Cambridge Medieval History (Т. IV: The Byzantine Empire, part I chapter XIV). Cambridge. 1966. səh. 614.
    The journey of Ashot II to Constantinople in 921 and the conclusion of a Byzantine-Armenian alliance was the culmination of the efforts (1). After a splendid reception, Ashot returned to Armenia accompanied by an imperial army. In reprisal for this alliance, Yusuf, back in Azerbaijan, set up the king’s first cousin, Ashot of Bagaran and Koghb, as an anti-king; and a civil war began. Only at the price of a humiliating peace with his father’s murdered was Ashot II able to stop the war. Triumphant in the end over this and other instances of insubordination, he directed his efforts to increasing the power and prestige of the Crown. The royal domain was enlarged with the annexation of northern border lands (Samshvilde, Gardman, Otene); and to assert his suzerainty over the other Caucasian kings he assumed, c. 922, the title of King of Kings.
  29. Драсханакертци, Ованес. История Армении. 1985. 2022-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-15.
    Царь Ашот (сын Смбата) пошел к своему тестю великому ишхану Сааку и, взяв его со всем его войском, направился в гавар Ути, чтобы покорить жестокий мятеж Мовсеса, которого он сам же назначил ишханом и повелителем диких племен того гавара Ути.
  30. Драсханакертци, Ованес. История Армении. 1985. 2022-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-10-15.
    Царь еще находился в гаваре Ути, усмиряя и покоряя жестоковыйных, любящих разбойничать людей той страны, когда Мовсес, неожиданно собравшись, двинулся в путь, через пределы Сисакана; он намеревался отправиться к великому корепископу цанаров , посулить тому [всяческие] блага и, обратив его в своего единомышленника, освободить свои владения. Едва об этом событии сообщили царю, как он немедленно погнался за ним. Направив коня на вооруженного и облаченного в доспехи Мовсеса, он подъехал к нему и, ударив мечом по железному шлему, который был на нем, метко расколол посередине прочный шлем и поверг его наземь. Затем он повернул назад, забрав с собой Мовсеса, которому выжег глаза, ослепив, лишив его света. Кто добровольно обрекает себя на слепоту, тот никогда не вернет здоровья.
  31. The Journal of Jewish studies. — 2002. — В. 1-2. — Т. 53.:
    Vayots Dzor was the largest district of the kingdom of Siwnik which was founded in 987 by the 'principal prince' Smbat, son of Sahak prince of Baghk
  32. Степанос Орбели. История области Сисакан. — Тифлис, 1910. — С. 300:
    Թագ կապեն գեղեցկահասակ եւ վայելչագիտակ առնն հայկազնոյ Սմբատայ` Սիւնեաց տեառն
  33. Улубабян, Б. А. Княжество Хачена в X—XVI веках (PDF). Ереван: Изд. АН Арм. ССР. 1975. səh. 102. 2022-03-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2022-10-15.
  34. Тревер, К. В. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э. – VII в. н. э. (источники и литература). Москва-Ленинград. 1959.
    На албанском, то есть удинском (утийском), языке продолжало говорить население равнинной части области Утик (ныне равнинный Карабах) и в эпоху арабского владычества. Арабские историки и географы называют этот язык «арранским», а область Утик — Арраном, то есть Албанией в узком смысле слова.

Ədəbiyyat
  • Diakonoff, I. M. Media // Gershevitch, Ilya (redaktor ). The Cambridge History of Iran: Volume. 2. Kembric: Cambridge University Press. 1985. ISBN 978-0-521-20091-2.
  • К. В. Тревер. Очерки по истории и культуре Кавказской Албании IV в. до н. э.-VII в. н. э. — Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1959. — 389 с.
  • Мамедова, Фарида. Политическая история и историческая география Кавказской Албании: (III в. до н. э.—VIII в. н. э.). Баку: Элм. 1986.
  • Мамедова, Фарида. Кавказская Албания и албаны. Баку: Центр Исследований Кавказской Албании. 2005.
  • Кемал Алиев. Античная Кавказская Албания. — Баку: Азербайджанское издательско-полиграфическое объединение, 1992. — 238 с.
  • З. И. Ямпольский. Вопросы истории Кавказской Албании. Сборник статей. — Баку: Азербайджанское издательско-полиграфическое объединение, 1962.

Həmçinin bax
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.