Vilyam Ceyms

Vilyam Ceyms (11 yanvar 1842[1][2][…] – 26 avqust 1910[1][2][…]) — psixologiyada Funksionalizm cərəyanının Amerikalı qurucusu, praqmatizmin banisi, Amerikalı filosof və psixoloq.

Vilyam Ceyms
ing. William James
Doğum tarixi 11 yanvar 1842(1842-01-11)[1][2][…]
Vəfat tarixi 26 avqust 1910(1910-08-26)[1][2][…] (68 yaşında)
Vəfat səbəbi ürək çatışmazlığı
Elm sahələri fəlsəfə, psixologiya
İş yeri
Təhsili
Tanınmış yetirmələri Edvard Torndayk
Üzvlüyü
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

James və qardaşı roman yazarı, tənqidçi Henri James, zəngin və bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Onların atası ilahiyyatçı və filosof Henri James uşaqlarının təhsilinə böyük əhəmiyyət verirdi. Nyu-York, Bulon (Fransa), Cenevrə, İngiltərə, Almaniya və İtaliyada təhsil almışdır. Atasının fəlsəfə və ilahiyyat sahəsindəki görüşləri Ceymsin tərbiyəsinə böyük təsir göstərmişdir. Atası zehni azadlığın vacibliyinə inanırdı və övladlarını buna uyğun böyüdürdü. Ceyms tənqidi yanaşmanı məhz bu tərbiyə sayəsində qazanmışdır. Atası övladlarının peşə sahibi olmaq və pul qazanmaq üçün heç bir məcburiyyətinin olmadığını düşünürdü. Buna baxmayaraq Ceymsin marağının elmə yönəlməsinə çalışırdı. Ceyms 15 yaşında olanda atası ona mikroskop hədiyyə etdi. Ceyms 18 yaşında olanda rəssam olmaq məqsədilə Amerikalı rəssam Villiam M. Hant-dan rəssamlıq dərsləri almağa başladı. Altı aydan sonra rəssamlıq dərslərindən imtina etdi. 1861-ci ildə Harvard Universitetindəki Laurense Elm Məktəbinə daxil oldu. Bu məktəbdə o, kimya, anatomiya və bənzəri fənlər üzrə dərslər aldı. Daha sonra nevrotik bir xəstəliyə tutuldu. Qısa bir müddətdən sonra isə kimyadan imtina etdi. Harvard Tibb Məktəbində qeydiyytadan keçdi. Tibbi araşdırmalarına bir illik fasilə verərək təbiət tədqiqatçısı Louis Agassizin başçılığı ilə Amazonda həyata keçiriləcək axtarış qrupuna dəniz heyvanlarının nümunələrini toplamaq məqsədilə işçi olaraq qatıldı. Gəzinti zamanı xəstələndi və Tibb Məktəbinə bir yarı il müddətinə qayıtdı. 1867–68-ci illərdə o, Almaniyada enerjinin qorunması prinsipini ortaya qoyan fizioloq və fizik olan Hermann von Helmholtz, patoloq Rudolf Virchou və XIX əsrdə tibbdə təcrübiliyin qurucusu olan Claude Bernard kimi əhəmiyyətli elm adamlarının dərslərində iştirak etdi. Bundan əlavə, dövrün psixoloji və fəlsəfi əsərləri, xüsusilə Kantçı idealist və relativist Çarlz Renouvierin əsərlərini oxudu. Ceymsin şəxsiyyətinin və intellektual həyatının dönüş nöqtələrindən biri Renouvier ilə olan tanışlığı idi. 1869-cu ilin iyununda Harvard Tibb Məktəbini bitirdikdən sonra ruhi depresiyaya uğradı. Hətta intihar haqqında düşünməsinə səbəb olan bu böhran onu həkimlik fəaliyyətinə başlamasına mane oldu. 1872-ci ilə qədər Ceyms atasının evində müxtəlif əsərlər oxumaqdan və ara-sıra kitab təqdimatlarından başqa heç nə etməyərək yarı xəstə həyatı yaşadı. Renouvierin azad iradəyə dair olan yazılarını oxuyaraq öz ifadəsi ilə "azad iradəyə söykənən ilk qərarım azad iradəyə inanmaq olacaqdır" deyərək bu böhrandan qurtuldu.[4]

Elmi fəaliyyəti

U. Ceyms 1861-ci ildə Harvarddakı Lawrence Elm Məktəbinə daxil oldu. O, burada kimya dərsləri alırdı. Kimya ilə olan təcrübəsi, uşaq yaşlarında evdə sirli mayelər vasitəsilə həyata keçirdiyi və bəzən təhlükəli partlayışlara səbəb olan sınaqlardan ibarət idi. Çox keçmədən Ceyms maraq və qayğı tələb edən laboratoriya işlərinə olan həvəsini itirməyə başladı. Bu dövrdə həyatında böyük təsiri olan nevrotik bir xəstəlikdən əziyyət çəkirdi. Beləliklə, qısa müddətdən sonra kimya təhsilini dayandırdı.[5] Ceyms həm elmi həm də iqtisadi cəhətdən əlverişli olması baxımından 1864-cü ildə Harvardda tibb təhsili almağa başladı. 1865-ci ildə zoololoq Louis Agassiz dəniz heyvanlarını toplamaq üçün Braziliyaya gedirdi.[5] Ceyms bu sahəyə olan istedadlarını kəşf etmək ümidi ilə pulsuz bir köməkçi kimi bu səfərə qoşuldu. Səfər Ceymsin ümid etdiyi kimi getməmiş, gördüyü işlər isə onun marağına səbəb olmamışdı. Ceyms səyahətin böyük bir hissəsini dəniz tutulması ilə keçirdi. Hətta o bu səfərdə çiçək xəstəliyinə belə tutuldu. U. Ceyms bu sahə ilə məşğul olmağın onun həyat tərzinə uyğun olmadığını başa düşdü.[6] Biologiyanın tələb etdiyi müntəzəm təsnifata da dözə bilmirdi. Kimya və biologiyanın tələb etdiyi təcrübələr sonradan psixologiyada da eksperimentdən uzaq durmasının bir əlaməti idi. 1865-ci ildə etdiyi səyahətdən sonra Ceyms tibbi araşdırmalarına həvəssiz şəkildə davam etdirdi.[5] Ancaq səhhətindəki problemlər yenidən özünü göstərməyə başladı. Çiçək xəstəliyi göz zəifliyinə səbəb oldu və o, bel ağrısından əziyyət çəkirdi. Buna görə oxumaq çətinləşmiş, xəstəxanada və laboratoriyada ayaq üstə apardığı təcrübələr əziyyət verməyə başlamışdı. O zaman bel ağrılarının müalicəsi məqsədilə mineral su hamamı qəbul etmək üçün almaq Avropaya gedirdi. Buna görə Ceyms 1867-ci ildə Almaniyaya getdi. Sağlamlığı üçün attığı bu addımda alman dilini inkişaf etdirməyi də ümid edirdi.[6] Gözləri sağaldı və o zaman Almaniyada inkişaf edən fizioloji yönümlü ruh elmi diqqətini çəkdi. İlk olaraq Vilhelm Vundtun adını eşitdi və Heidelbergdə Vundt və Helmholtza baş çəkməyə cəhd etdi. Berlində Bois-Reymondun mühazirələrində iştirak etmiş və yeni təsnifatlandırıcı ruh elminin izahedici gücü ilə təsirləndi.[6] Ceyms Berlin Universitetində fiziologiya dərslərini davam edərək, zamanın "Psixologiyanın yeni bir elm sahəsinə çevrildiyi zaman" olduğunu bildirdi.[5] Kembricə qayıdan zaman Ceyms bir qədər sağalmışdı. Lakin ruhi baxımdan çöküş vəziyyəti davam edirdi. U. Ceymsin emosional baxımdan sağalmasında Fransız filosofu Şarl Renouvierin 29 aprel 1870-ci ildə yazdığı sərbəst iradəyə dair essenin böyük təsiri olmuşdur. Ceymsin ruhi vəziyyəti yavaş olmasında baxmayaraq dayanmadan sağalırdı.[6] 1869-cu ildə Harvarddan tibb dərəcəsi ilə məzun oldu.[5] 1872-ci ildə Harvardın rektoru Çarlz Eliot, Ceymsdən fiziologiya dərslərinin yarısını tədris etməsini istədi. U. Ceyms isə depressiyadan tam xilas olmadığını və bu dərsin gətirəcəyi məsuliyyəti üzərinə götürə bilməyəcəyini hiss etdi. Bir illik istirahət məqsədilə Avropaya getdi. Geri qayıdanda isə işi qəbul etdi. Hətta gələn il dərsin yarısını deyil, hamısını icra etməyi istədi. Ceyms ömrü boyu ilk olaraq Harvard professoru olaraq tanındı.[6]

Psixologiyanın prinsipləri

William James 1878-ci ildə nəşriyyatçı Henri Holt ilə psixologiya mövzusunda kitab yazmağa razı oldu. Alman, İngilis və Fransız ədəbiyyatı ilə yaxından əlaqəli olduğu üçün öyrənməyin asan olacağını düşünərək Henry Holt-a iki ildə başa vuracağını vəd etdi. Ancaq 1880-ci ildə yeni yazmağa başlamışdı. 1990-cı ilə qədər psixologiya ilə bağlı müxtəlif jurnallarda yazırdı. Onları mətnin hissələri kimi toplayaraq 1890-cı ilin yanvarında Holt-a 350 səhifəlik əlyazma göndərib, kitabın qısa bir bölüm olduğunu, qalanlarının isə tezliklə göndəriləcəyini bildirdi. 1890-cı illərin sonlarına yaxın psixologiya prinsipləri iki qalın cilddə nəşr olundu. 12 illik bu araşdırma Ceymsi çox şeylə üstələdi və naşirə göndərdiyi son məktubunda özünü səriştəsiz kimi təsvir edərək dedi: kimse heç kim kitabın görünüşündən daha iyrənc deyil. 1000 səhifədə heç bir mövzu nəzərdən keçirməyə dəyməz! Daha on ilim olsaydı, 500 səhifədə yaza bilərdim.[6]

Psixologiya Prinsipləri psixologiya dünyasında böyük təəssürat yaratdı və İngilis dilində ən çox satılan psixologiya mətninə çevrildi.[6] Kitabın nəşri psixologiya tarixi üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Minlərlə tələbənin fikirlərinə təsir etdi və bir çox araşdırmaya ilham verdi. Bundan əlavə, ABŞ-dəki strukturist psixoloqlar, strukturist rəyində, funksionalizm məktəbinin istiqamətini götürdü.[5] Kitabın birinci cildi bioloji təməllərlə başlayır. Zehni fəaliyyətin sinir sisteminin fəaliyyətindən qaynaqlandığını və buna bənzər reaksiyaların başlanğıc meydana gəlməsindən sonra daha asan olduğunu söylədi. Bu, vərdişləri zehni həyat üçün vacib edir. Birinci cildin qalan həcmi psixologiya və tədqiqat metodları mövzusu ilə davam edir. İkinci cild; sensor davranış, qavrayış, inam, düşüncə, instinkt, iradə, hipnoz və psixogenez.[5]

İnstinkt və vərdişlər

Ceyms insan davranışının instinkt və vərdişlərdən təsirləndiyini qeyd edtmişdir. Ceyms Dostları ilə birlikdə olarkən insanın daxilində hazırladığı "bir yerə yığışmaq", "birlikdə olmaq", "bir-biri ilə dalaşmaq" kimi instinktlərdən ibarət olan bir siyahıdan bəhs etmişdir. Vərdişlər və duyğular kimi fenomenlər instinktlərlə qarşılıqlı əlaqədədir və təcrübələrdən asılı olaraq instinktlərdə dəyişikliklər ola bilər.[6]

Ceymsin fikrinə görə vərdişlər sərbəstliyimizi instinktlərimizdən daha çox məhdudlaşdırır.[7] Təkrar fizikanın olduğu kimi fiziologiyanın da əsas elementlərindən biridir. Sinir sisteminin fəaliyyətinə görə təkrarlanan fəaliyyətlər zaman keçdikcə daha asan olur və daha az diqqət tələb edir.[5] Ceymsə görə, öyrənilən davranışların bütün insanlar tərəfindən təkrarlanması cəmiyyətin bir yerdə olmasına səbəb olur.[6] Lakin çətin vəziyyətdə olan insanların vəziyyətlərini dəyişə bilməmələrinin səbəbi də məhz vərdişlərdir. O, vərdişləri "dönmə çarxı" adlandırdı. Şəxsiyyət 30 yaşına qədər formalaşır. Bundan sonrakı fəaliyyətlər isə vərdişlər toplusudur.[7]

Şüurun axışı

Vilhelm Vundtun şüur anlayışına qarşı çıxan Ceyms eyni axıntıya iki dəfə daxil olmağın mümkün olmadığını söyləyən Yunan filosofu Efesli Heraklitə istinad edərək şüurun daim hərəkətdə olan bir məfhum olduğunu bildirdi.[6] Şüur bir yerdə dayanmayan və yeni vəziyyətlərlə qarşılaşaraq yeni bölgələrə axan çay kimidir. Davamlıdır və parçalara bölünməzdir. Zaman və məkan bir bütün halındadır.[7] Vilhelm Vundtun daxili müşahidəyə qarşı çıxmasının səbəblərindən biri də budur: şüurlu düşüncə davamlı bir axın içində olduğundan, dayandırılaraq quruluşuna zərər vermədən tədqiq edilə bilməz.[6]

Mənlik anlayışı

Vilyam Ceymsin fikrinə görə, mənliyin üç tərəfi var. Özünün 3 tərəfi; a) Maddi öz və ya mənlik, b) Sosial öz və mənlik, c) Mənəvi öz və mənlik. Maddi mənlik şəxsiyyətin özünə məxsus və özündə olan hər bir şeyi əhatə edir. Buraya bədəni, paltarı, ailəsi, maşını, bank hesabı kimi məfhumlar daxildir. Burada əsas hədəf insanın başqaları ilə və maddi şeylərlə eyniləşdirilməsidir. Eyniləşdirilən məfhum dəyişirsə, insanın özü də dəyişər. Məsələn, itirdiyimiz təqdirdə bundan mənliyimiz də təsirlənir. Nəticədə ailəvi mənliyimiz də yox olacaqdır. Sosial mənliyə gəldikdə isə U. Ceyms hər birimizin olduğumuz vəziyyət, mövqe, zaman və məkana uyğun maskalardan istifadə etdiyimizi bildirmişdir. Məsələn; ailə mənliyi, qrup mənliyi, dostluq mənliyi və s. İnsanlar oluqları vəziyyətə uyğun rollarını qətiyyətli davranışlarla nümayiş etdirirlər. Bununla yanaşı bir-birlərini fərqli mühitdə tanıyan insanlar başqa bir vəziyyətlərdə bir-birlərini izlədikləri zaman fərqli bir sosial mənliyə sahib olduqlarını gördükdə təəccüblənirlər. Bunun səbəbi, insanların əvvəllər bir-birilərini fərqli mühitlərdə tanımalarıdır. Ceyms mənəvi mənliyimizin subyektiv olduğunu eyni zamanda özümüzü necə qiymətləndirdiyimizi və necə qavradığımızı müəyyən etdiyini bildirmişdir. Qabiliyyət, maraq, fikir, qərar və münasibətlərimizi öz daxilimizdə məxfi olaraq qiymətləndirməyimiz mənəvi mənliyimizə daxildir. Mənliyin bu üç istiqaməti "Təcrübi mənlik" adlanan bir bütünü təşkil edir.[7]

Özünə hörmət (Mənlik ehtiramı)

U. Ceyms mənliyin təbiətinə dair tədqiqat apararkən "özünə hörmət" və ya "mənlik ehtiramı" anlayışını ortaya qoydu. Bu mövzuda bir düstur hazırladı və bu, şəxsiyyətin qiymətləndirilməsi mövzusunda hazırlanan ilk düsturlardan biridir. Bu düstur aşağıdakı kimidir:

Uğur / Arzular = Özünə hörmət

Bu düsturla Ceyms istək, arzu, uğur, müvəffəqiyyət, hədəf və məqsədin təkbaşına özünə hörmətə təsir edə bilməyəcəyini bildirmək istəyirdi. Özünə hörməti insanın özü ilə uzlaşma halı, istəklərini reallaşdıra bilməsi yəni uğurun istəklərinə nisbətinə bərabərdir. Məsələn, sizin dünyanın ən rəssamı olmaq kimi bir arzunuz var idi. Lakin indi kiçik bir məktəbdə rəsim müəllimi olaraq fəaliyyət göstərirsiniz. Bu, vəziyyət mənlik ehtiramınıza təsir edib, özünüzə olan hörmətinizi azalda bilər. Ceymsin bu düsturuna görə xoşbəxt olan insan həyata baxışı hər zaman real olan, hətta orta müvəffəqiyyət dərəcəsindən belə bir pay çıxararaq özünü dəyərli hesab edən insandır.[7]

Azad iradə

Vilyam Ceyms gəncliyində bir böhran yaşamışdır. Bu böhran günümüzdə "yaranma böhranı" böhranı adlanır. Bu dövrdə o, özünün elmi tərəfini və elmi nöqteyi-nəzərini bir yük olaraq görməyə başladı. Apardığı tədqiqatlar onu insan təbiəti ilə bağlı bir sıra nəticələrə inandırmışdı. İnsanın səbəb və nəticə prinsipləri daxilində mövcud olan mürəkkəb bir mexanizm olduğuna inanırdı. Bu düşüncələr onu intihar fikrinə və nevrotik simptomların inkişafına sövq edirdi.[7] Ceyms filosof Charles Renouvierin azad iradəyə dair yazdığı bir neçə məqaləni oxuyaraq belə bir anlayışın mövcudluğuna inanmışdı. Beləliklə, azad iradəyə güvənib öz iradəsindən istifadə edərək özünü sağalda biləcəyini düşünməyə başladı. Azacıq da olasa o, bu düşüncə ilə özünü sağaltmağı bacardı.[7]

Ceymsin bu yaşadıqları onun obyektiv və subyektiv perspektivləri arasındakı münaqişəni əks etdirirdi. Elm obyektivdir və xarici müşahidə tələb edir, insanın həyatı isə subyektivdir və daxili müşahidə tələb edir. U. Ceyms azad iradə anlayışını mənimsəmişdir. Lakin bu yanaşma elmi bir yanaşma deyil. Bu baxımdan o, psixologiyanın bir elm olaraq azad iradəyə dair suallara cavab verə bilməyəcəyini bildirmişdir. Bu metafizik bir problemdir və elmi tədqiqatlarla cavablandırıla bilməz. Ceymsin fikrinə görə, elmi psixologiya davranışın irsi əlamətlər, instinktlər və ya vərdişlərlə əlaqələndiriləcəyini müdafiə edərsə, bu hal metafizik məsələlərə aid olmadığı müddətcə doğrudur.[7]

Ceyms Lanc nəzəriyyəsi

Meşədə bir ayı gördüyümüz zaman instinktiv olaraq qorxduğumuz üçün qaçırıq. U. Ceyms belə bir izahı qəbul etmir. Onun fikrinə görə, qorxduğumuza görə deyil, qaçdığımıza görə qorxuruq. Yəni, bu proses tərsinə baş verir. Bu nəzəriyyə Ceymsdən başqa Karl Lange adlı danimarkalı fizioloq tərəfindən iddia edildiyi üçün "Ceyms Lange nəzəriyyəsi" adlandırıldı. Hər ikisinin ortaya qoyduğu fikir davranışın emosiyaları təyin etməsidir. Başqa sözlə, insanın davranışında emosional münasibətlər də vardır. Bu fikrə istinad edən bir çox nümunə verə bilərik. Səhər yuxudan duranda yavaş-yavaş ona qədər sayırıq və güzgüdə özümüzə təbəssüm edirik. Beləliklə, bütün gün sevincli insanlarla qarşılaşırıq. Oscar Hemmerstein xatirələrində, qorxduğu zaman şən bir melodiya söylədiyini və qorxusunun bir müddət sonra keçdiyini qeyd etmişdir. İngilislərin atalar sözündə olduğu kimi: "Cəsarətli davran, özünü cəsarətli hiss edərsən".

"Ceyms Lange nəzəriyyəsi" emosiyalar mövzusunda geniş tədqiqatlara səbəb oldu. Emosiyalara dair müasir nəzəriyyələri "Ceyms Lange nəzəriyyəsi"ndən daha mürəkkəbdir. Hətta bu nəzəriyyənin həmişə doğru olmadığını deyə bilərik. Bununla birlikdə, emosional vəziyyətin formalaşmasında davranışın rolu danılmazdır.[7]

Dinə dair tədqiqatları

Principles-i tamamladıqdan sonra Ceymsin psixologiyaya marağı azalmağa başladı. U. Ceyms ABŞ-də ilk psixologiya laboratoriyasının qurucusudur lakin, laboratoriyada işləməkdən heç də məmnun deyildi. Fəlsəfə və din suallarına nisbətən psixoloji sualları ona daha cansıxıcı gəlmişdi. Tanrının təbiəti və varlığı, onun ölməzliyi, azad iradə və determinizm, həyatın mənası ilə bağlı apardığı tədqiqatlarda keçmiş düşüncələr üçün dəlil axtarmaq yerinə yeni nəticələr əldə etməyə çalışmışdır. O, 1880-ci illərin sonlarında əxlaq və din dərslərinin tədrisinə başladı. Apardığı araşdırmaların sonunda, ölümdən sonrakı həyatın sübut edilə bilməyəcəyi qənaətinə gəldi. Ancaq Ceymsin fikrinə görə, dini təcrübənin varlığı ilahi varlığın göstəricisi idi. O, azadlığı məfhumların təsadüfdən irəli gələn müəyyən bir qərarsızlıq hesab edirdi. Başqa sözlə, keçmiş və indiki zaman gələcəyin necə olacağını qaçılmaz olaraq müəyyənləşdirməmişdir. Ceyms 1893–1903 illər arasında müxtəlif esse və mühazirələrdə fikirlərini ifadə etmiş, daha sonralar isə onları bir neçə kitabda toplamışdır. Bunlardan ən əhəmiyyətlisi "The Will to Believe and Other Essays in Popular Philosophy" adlı əsəridir.

Təbii dinə dair Gifford konfranslarını vermək üçün Edinburq Universitetindən aldığı dəvəti 1901–02-ci illərdə qəbul edən U. Ceyms, bu konfransların hazırlanması üçün bir neçə il çalışmalı oldu. "Dini təcrübənin müxtəlifliyi" adlanan bu konfranslar toplusu dindarlara elm və elmi metodlarla zidd olmayan, eyni zamanada özlərini müdafiə edə biləcək bir material təqdim etdi.[4]

Fəlsəfəyə dair tədqiqatları

U. Ceyms, 1898-ci ildə, Kaliforniya Universitetində, sadəcə davranışların nəticəsini əsas götürən və praqmatizm adlanan metodun nəzəriyyəsini bir filosof olaraq, hadisələr və onların həyatımızdakı fəlsəfi cəhətlərini izah edən bir konfrans həyata keçirdi. U. Ceymsin fikrinə görə praqmatizmdə əhəmiyyətli olan prinsiplər deyil, nəticələrdir. O, fəlsəfənin "nobyekt nədir?" sualını qəbul etmirdi. Halbuki, praqmatizmin sualı "nəticələr nələrdir" dən ibarətdir. Bununla birlikdə, Ceyms, həyat ilə birbaşa əaqəli olan konkret məfhumlara və əşyalara əhəmiyyət vermişdir. Onun sözlərinə görə, dünya hələtam tam bir şəkildə formalaşmamışdır və davamlı inkişaf halındadır. Ceymsin fikrinə görə, dünya ilə bağlı hər hansı bir nəzəriyyə insan haqqındakı tədqiqatlarda qəti nəticələrə malik deyilsə, bu nəzəriyyə qəbul edilməməlidir. Ceyms bu fikirlə razılaşmır, əksinə praqmatizmin dogmatik olmadığını iddia edir. O, yalnız həyatı birinci yerə qoyur. U. Ceymsin maraqlandığı digər bir sahə isə bilik nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyədə Ceyms özünü hədəf kimi götürür və həyatdakı bir çox sahələrin qəti və müəyyən olmadığını iddia edir. Ceyms mənalılığı faydalılıqla əlaqələndirir. Bu faydalılıq sadəcə insanın maddi ehtiyaclarını əhatə etmir. Ceyms dinin metafizik xüsusiyyətlərini bilmədiyini qeyd edir. Buna baxmayaraq o, dinin faydalı olduğunu qəbul edir. U. Ceyms təcrübəni və tətbiqi nəzəriyyədən önə qoyaraq daha vacib olduğunu düşünür. Bu baxımdan təcrübi olan məfhumu real kimi qəbul edir.

Qadınların funksional bərabərsizliyi

Vilyam Ceyms qadınlara qarşı göstərilən funksional bərabərsizliyə qarşı olduğunu bildirmək məqsədilə Mari Vayton Kalkinsə yüksək ali təhsilini bitirməkdə kömək etdi. Bu vəziyyət cinsi ayrı-seçkilik və qərəzdən qaynaqlanan problemlərin həlli baxımından əhəmiyyətlidir. Daha sonra Kalkins, yaddaş araşdırmasında istifadə olunan ikili assosiasiya metodunu inkişaf etdirərək psixologiyaya əhəmiyyətli və davamlı bir xidmət göstərdi.

Kalkins Amerika Psixoloji Dərnəyinin (APA) ilk qadın prezidenti oldu. 1906-cı ildə ABŞ-nin ən yaxşı 50 psixoloqu arasında 12-ci yeri tutdu. Harvard Universiteti heç vaxt Kalkinsin rəsmi qeydiyyata alınmasına icazə vermədi, amma Ceyms onu seminarlarına qəbul etdi və Kalkinsi universitetə qəbul etmək üçün xeyli çalışdı. Universitet bu cəhdlərə müqavimət göstərdi və Ceyms Kalkinsə belə yazırdı:" Siz və bütün qadınlar təəccübləndirmiciliyi uğur qazanmaq üçün kifayətdir. Ümid edirəm və inanıram ki, səyləriniz bütün maneələri dəf edəcəkdir. Bu barədə əlimdən gələn hər şeyi edəcəyəm". Ceymsin səylərinə və Kalkinsin uğuruna (Ceyms və digər müəllimlər tərəfindən rəsmi olaraq bildirildi) "Harvard Universitetində indiyə qədər gördüyümüz ən parlaq doktorantlıq imtahanı" olmasına baxmayaraq, Harvard cinsiyyət səbəbiylə bir qadına doktorluq dərəcəsi vermədi.[5] Kalkinsin yaşadığı adisələri XX əsrin əvvəllərində qadınların təhsil həyatında üzləşdikləri ayrı-seçkilik nümunəsi olaraq görə bilərik.

İstinadlar
  1. Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  2. Kallen H. M. William James // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. Mathematics Genealogy Project (ing.). 1997.
  4. James, William. (1993). Ana Britannica içinde (8. Baskı. Cilt. 12, s. 212–213). İstanbul: Ana Yayıncılık.
  5. Schultz, P, D (2004). Modern psikoloji tarihi (Y. Aslay, Çev) (2004). İstanbul: Kaknüs Yayınları.
  6. Fancher, E., F. Ruh Biliminin Öncüleri. (A. Yıldırım, Çev.) (1990). İstanbul: İade Yayınları.
  7. Bruno, F., J (1982). Psikoloji tarihine giriş.(N. Hisli, Çev.). İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.