Topal Teymur (dram)

Topal Teymur[1][2][3][4][5][6] — Azərbaycan şairi və dramaturqu Hüseyn Cavidin 1925-ci ildə Əmir Teymur kimi tanınan Orta Asiya türklərinin fatehi Teymur[4] haqqında yazdığı beş pərdəli pyes, tarixi dram.[1][3] Pyes ilk dəfə 1926-cı ildə Bakıda səhnəyə qoyulub.[7] Pyes ilk dəfə elə həmin 1926-cı ildə Bakıda "Azərnəşr" nəşriyyatında çap edilib.[8]

Topal Teymur
az-əbcəd. توپال تیمور‎
"Topal Teymur" tamaşasının proqramı, 1926-cı il. Dövlət Dram Teatrı
"Topal Teymur" tamaşasının proqramı, 1926-cı il. Dövlət Dram Teatrı
Janr dram
Müəllif Hüseyn Cavid
Orijinal dili Azərbaycan
Yazılma ili 1925
Nəşr ili 1926
Əvvəlki Peyğəmbər
Sonrakı Knyaz
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Cavidin dünyagörüşünün qeyri-müəyyənliyi ilə bağlı ziddiyyətlərin təkrarlanması tamaşaya təsir edib.[3] Bir sıra müəlliflər şairin öz yaradıcılığında feodal fatehlərini ideallaşdırdığını qeyd ediblər.[1][3][7] Teymuru Cavid qəddar axsaq fateh kimi yox, türk dünyasının ən böyük sərkərdəsi, birləşdiricisi, elmin, sənətin, sənətin və ticarətin hamisi kimi göstərib.[9]

Tarixi
Tamaşada Mərziyə Davudova və Qəmər Topuriya

Hüseyn Cavid Əmir Teymur obrazı üzərində işləyərkən böyük çətinliklərlə üzləşdi. Qeyd edək ki, Sovet İttifaqı illərində Əmir Teymur qəddar fateh kimi təqdim edilirdi. Belə bir vaxtda Teymurun obrazını işıqlandırmaq çətin idi. Cavid əvvəldən hakimiyyətin təzyiqləri ilə üzləşmişdi. 1925-ci ildə Cavid dramı tamamlayır. Hüseyn Cavidin Azərbaycanda nüfuzu o qədər yüksək idi ki, dramın hələ də "Topal Teymur" adı ilə səhnəyə qoyulmasına icazə verilirdi. Müəllif bütün cəhdlərə baxmayaraq, Əmir Teymurun simasını ləgələməyə imkan verməyərək dramda dəyişiklik etməkdən imtina edirdi. 1925-ci il noyabrın 15-də Bakının "Kommunist" qəzetində D.Bünyatzadə adına Türk Dram Teatrında "Əmir Teymur" dramının tamaşasının (baş rejissor – Aleksandr Tuqanov, rejissor – Abbas Mirzə Şərifzadə) göstərilməyə başlandığı yazılırdı. Belə ki, 1925/26-cı il mövsümündə tamaşa rejissor Tuqanov tərəfindən Dadaş Bünyatzadə adına Dövlət Türk (Azərbaycan) teatrının səhnəsində tamaşaya qoyulur.[9] Tamaşada ilk ifaçılar Sidqi Ruhulla, Abbas Mirzə Şərifzadə, Mərziyyə Davudova, Ülvi Rəcəb, İsmayıl Hidayətzadə, Mirzəağa Əliyev və başqaları olmuşdu.[8]

Amma Cavid dramında Teymuru zalım, qəddar, topal fateh kimi yox, böyük sərkərdə, türk dünyasını birləşdirən, elm, sənət, sənət və ticarətin hamisi kimi göstərdiyindən Əmir Teymur obrazı sovet ideologiyası çərçivəsinə sığmırdı. Üstəlik dramada digər personaj Şeyx Buxarinin müdrik və ali təhsilli şəxs kimi göstərilməsi də sovet ideoloqlarını qane etmirdi. Artıq noyabrın 24-də "Kommunist" qəzetində "Kritik" təxəllüsü ilə bir nəfər "Topal Teymur"un "qeyri-kommunist nöqteyi-nəzərdən yazıldığını və səhnələşdirildiyini, dramın qadağan olunmasını" qeyd etdi. Lakin buna baxmayaraq, tamaşalar mövsümün sonuna qədər davam etdi.[9]

Sonrakı taleyi
1926-cı ildə Əmir Teymur rolunu oynayan Sidqi Ruhulla

1926-cı ildə Azərbaycan Akademik Teatrı yenidən Bakıda Hüseyn Cavidin "Topal Teymur" pyesini tamaşaya qoydu. Baş rolu dramatik planın məşhur aktyoru Sidqi Ruhulla oynayırdı. Tamaşaçılar tamaşanı böyük həvəslə qəbul etdilər, lakin bu dəfə Cavidə və teatr rəhbərliyinə Əmir Teymurun "adil şəxs şəklində nümayiş etdirildiyi" dramı bir daha səhnəyə qoymamağı şiddətlə tövsiyə etdilər.[9]

Əsərdə müasirlikdən uzaqlaşma hiss edirdilər,[2] milliyətçilik motivləri tapırdılar.[5] M.Ələkbərli 1934-cü ildə Sovet Yazıçılarının I Ümumittifaq Qurultayında dram əsərində "Teymur türk-tatar monqol xalqlarını vahid Turan imperiyası bayrağı altında birləşdirmək ideyaları ilə ideallaşdırılmışdır" çıxışını etmişdir.[10]

Hüseyn Cavid 1937-ci ildə həbs olunanda ona qarşı irəli sürülən çoxsaylı ittihamlar arasında Əmir Teymur şəxsiyyətinin təbliği ittihamı da var idi. Hüseyn Cavid 8 il müddətinə azadlıqdan məhrum edilərək Sibirə sürgünə göndərilir və orada həlak olur.[9]

1983-cü ildə Hüseyn Cavidin "Topal Teymur" televiziya tamaşası çəkilir. Uzun fasilədən sonra ilk dəfə olaraq Azərbaycan tamaşaçısına heç bir klişe və siyasi sifarişsiz sərkərdə obrazı yenidən təqdim olundu. Əmir Teymur obrazını Azərbaycanın məşhur dram aktyoru Hamlet Xanızadə yaradıb.[9]

2004-cü ildə Türkiyə tədqiqatçısı Ərdoğan Uyğur "Hüseyn Cavidin ədəbi fəaliyyəti və "Topal Teymur" pyesi" kitabını yazıb Ankarada türk dilində nəşr etdirmişdir. Kitabda Hüseyn Cavidin Teymur şəxsiyyətinə münasibəti, dramın taleyi, eləcə də Cavidin özünün faciəli taleyi ətraflı təsvir edilib.[9]

Həmçinin bax

İstinadlar
  1. Мамед Ариф. История азербайджанской литературы. Б.: Элм. 1971. 163.
  2. Ф. Д. Ашнин, В. М. Алпатов, Д. М. Насилов. Репрессированная тюркология. М.: Восточная литература РАН. 2002. 143.
  3. М. М. Рзакулизаде. Азербайджанская литература. . 1. Под ред. Г. И. Ломидзе, Л. И. Тимофеева. История советской многонациональной литературы: Наука. 1970. 203.
  4. Очерк истории азербайджанской советской литературы. М.: Издательство Академии наук СССР. Под ред. Ж. С. Кедрина, Г. Бабаева. 1963. 53.
  5. Джавид. . 2. Под ред. Н. Л. Мещерякова. ru:Малая советская энциклопедия: Советская энциклопедия. 1931. 842.
  6. А. Назим. Джавид, Гусейн. Большая биографическая энциклопедия. 2009.
  7. А. Н. Робинсон. Новые черты в русской литературе и искусстве (XVII — начала XVIII в.). М.: Наука. 1976. 21.
  8. Һүсејн Ҹавид. Драм əсәрләри (az.). Б.: Азербайджанское государственное издательство. Составитель Туран Джавид, под ред. проф. Müzəffər Şükür. 1975. 545.
  9. Ахмедов С. Амир Тимур в истории и культуре Азербайджана. № 68. газета «Эхо». 21 Апреля 2009. 2015-09-24 tarixində arxivləşdirilib.
  10. Доклад М. Алекберли о литературе Азербайджанской ССР. . 1. Стенографический отчет. Первый всесоюзный съезд советских писателей: Советский писатель. 1934. 123.

Xarici keçidlər
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.