Tibet yaylası

Tibet yaylası (çin. 青藏高原, Pinyin: Qingzang Gaoyuan, Tibet dilində: བོད་ས་མཐོ) — Himalay dağları ilə Kunlun dağları arasında yerləşən, dünyanın ən böyük və hündür yaylası. Yaylanın əsas hissəsi Çin Xalq Respublikasının ərazisində, az bir hissəsi isə Kəşmirin ərazisinə düşür. Orta hündürlüyü 4877 m-dir. Bu üzdən yaylanı "Dünyanın damı" adlandırırlar. Ümumi sahəsi 2,5 milyon km²-dir[1].

Tibet yaylası
çin. 青藏高原
Tibet yaylasının cənubunda yerləşən Kaylas dağı
Tibet yaylasının cənubunda yerləşən Kaylas dağı
Ümumi məlumatlar
Mütləq hündürlüyü 5 000 m
Eni 1.000 km, 35.555
Uzunluğu
  • 2.500 km
Sahəsi 2,5 km²
Temperatur
 • Minimum - 40 °C
 • Maksimum + 30 °C
 • Orta illik + 4,5 °C
 • Yanvarda orta - 4 °C
 • İyulda orta + 14 °C
 • İllik yağıntı 100-300 mm
Coğrafiyası
Çaylar Brahmaputra , Mekonq
Göl Kukunor
Yerləşməsi
33° şm. e. 88° ş. u.
Ölkələr
Vilayətlər Tibet Muxtar Vilayəti, Kəşmir
Tibet yaylası xəritədə
Tibet yaylası
Tibet yaylası
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Geologiyası

Tibet yayalası 50 milyon il öncə, Kaynozoy erasında Hindistan tektonik piltəsinin Avrasiya piltəsi ilə toqquşması nəticəsində formalaşmışdı[2]. Toquşma zamanı meydana gələn Himalay dağlarının qalxması ilə birgə Tibet yayalasıda yüksəldi. İndi də Tibet seysmik cəhətdən aktiv ərazi hesab olunur və orta hesabla ildə 1 sm qalxır.Poleozoyda, 200 milyon il əvvəl müasir Tibet yayalasının bir hissəsi Tetis okeanının hövzəsinə daxil idi. 100 milyon il əvvəl isə Qondvana parçalanmağa başladı və Hindistan piltəsi Afrikadan ayrılaraq şimala doğru ildə 15 sm sürətlə hərəkət etməyə başladı[3]. Tibet yaylasında materik yer qabığının qalınlığı 65 km, bəzi yerlərdə isə 100 km keçir. Orta qalınlıq isə 30 km-dir.

Relyefi

Yayla kənardan dağ silsiləri ilə əhatə olunub. Cənubda Çin Xalq Respublikasını Hindistandan ayıran Himalay dağları yerləşir. Şimaldan isə Kunlun silsiləsi yaylanı Tarim çökəkliyi ayırır. Qərbdə Pamir dağları, şimal-şərqdə isə Tyan-şan silsiləsi və Qobi səhrası yerləşir. Tibeti yaylası bir-birindən fərqlənən üç fiziki-coğrafi rayona bölünür:

  1. Şərq
  2. Şimal
  3. Cənub

Şərq bölgəsi digər bölgələrdən meşə örtüyünün çoxluğu ilə fərqlənir.[4] Yaylanın əsas hissəsi dəniz səviyyəsindən 3–4 min metr yüksəklikdə yerləşir. Bəzi zirvələrin hündürlüyü isə 5–7 min metr arasında dəyişir. Bu dağların zirvələri qar və buzlaqlarla örtülüdür. Ümumi buzlaq sahəsi 105 min km²-dir[5]. Ərazidə olan ən yüksək dağ yaylanın qərbində yerləşən Kaylas dağıdır.(6638 m)

Tibet yaylasından Everestin panoraması.

İqlimi

Tibetdə əsas yüksək dağ quru çöl iqlimi hakimdir. Ərazidə iqlimin formalaşmasında yüksək dağlıq relyef və atmosfer sirkulyasiyası əsas rol oynayır. Yaylanın şimal-qərb hissəsinə daha çox quru və soyuq iqlim, cənub-şərqinə isə rütubətli, isti iqlim xarakterikdir. Bundan başqa ərazidə hündürlük qurşağı üzrə iqlimin dəyişməsidə müşahidə olunur. Yayla dünyada günəş radiasiyasının üstünlük təşkil edən bölgələrdən biri hesab olunur. İllik günəş radiasiyasının miqdarı Lxasada 2 000 000 kilokoloridir.

Daxli suları

Asiyanın bir çox böyük çaylarının mənbəyi Tibetdədir. Bunalara Brahmaputra, Hind, Mekonq, Saluin, Yanszı, Xuanxeni misal göstərmək olar. Tibetdə başlanğıcı olan çayların hövzələrinin ümumi sahəsi 5,4 milyon km²-dir. Çayların əsas qidalanma mənbəyi qar, buzlaq və yağış sularıdır. Ərazidə olan göllərin əksəriyyəti şorsulu və axarsızdır. Ölçüsünə görə Kukunor, Nam-So, Lanqa-So, Banqonq-So, Silinq-So göllərini misal göstərmək olar[6]

Fauna və flora

Tibetin yüksək ərazilərində yak, tibet dağ antilopu, qar barsı və himalay ayısı geniş yayılıb.

Həmçinin bax

İstinadlar
  1. "National Geographic. Archived from the original on 2006-01-12". 2006-01-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-01-12.
  2. "How Did the Tibetan Plateau Form?". 2022-01-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-14.
  3. "Тибетское нагорье". 2016-03-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-14.
  4. "География, климат, карта ТИБЕТА". 2016-06-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-14.
  5. "География и происхождение тибетцев". 2011-10-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-14.
  6. "Plateaus.Tableland". 2009-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-11-14.

Xarici keçidlər
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.