Tellur

Tellur (Te) – D.İ. Mendeleyevin elementlərin dövri sistemində 52-ci element. Tellur qızıl filizindən dağ mühəndisi F.Y.Müller tərəfindən 1782-ci ildə ayrılmışdır, amma yeni element kimi onun təbiəti 1798-ci ildə M.Q.Klaprot tərəfindən sübut olmuşdur. O vaxt Yerin şərəfinə ona tellur (tellurium) adı verilmişdir. Sonradan kəşf olunan analoqu Ayın şərəfinə adlandırılmışdır. Fərdi halda tellur metallik parıltıya malikdir, amma zəif elektrik keçiriciliyi var (p – tip yarımkeçiricidir). Ərimiş halda, 700^ᐤC-dən yuxarı temperaturda metallik keçiricilik əldə edir. Əvvəlcə tellur metal hesab olunurdu, amma onun selen və kükürdə oxşarlığı belə nəticəyə gətirdi ki, o metal deyil. Tellurun qeyri metallığına onun buxarlarının rəngli olması da uyğun gəlir: onlar qızılı sarıdırlar. Telluru stibium ilə (ən qeyri metallik metal) müqayisə edərək qeyd etmək olar ki, tellur ən metallik qeyri metaldır. Tellur 8 təbii nuklidlərə malik iki elementdən (digəri kadmiumdur) biridir. Onlardan ikisi ən geniş yayılıb: 128Te və 130Te və yodun yeganə davamlı 127J nuklidindən ağırdır. Bu səbəbdən də Mendeleyev cədvəlində elementlərin atom kütlələrinin artması ardıcıllığı pozulur.

52 stibium ← tellur → yod Se ↑ Te ↓ Po dövri cədvəl
Ümumi
Ad, İşarə, Nömrə	tellur, Te, 52
Qrup, Dövr, Blok	16, 5, p
Xarici görünüşü
Atom kütləsi	127.60 q/mol
Elektron formulu	[Kr] 4d10 5s2 5p4
Fiziki xassələr
Halı
Sıxlığı	(0 °C, 101.325 kPa) q/L
Ərimə temperaturu	449.51 °C (722.66 K, 841.12 °F)
Qaynama temperaturu	988 °C (1261 K, 1810 °F)
Elektromənfiliyi
Oksidləşmə dərəcəsi
Spektr =
İonlaşma enerjisi	kCmol-1

128Te nuklidi aşkar olunmuş radionuklidlərin hamısından daha çox yarımparçalanma dövrünə malikdir – 2.2∙1024 il (trilion trilion il). Bu Kainatın qiymətləndirilən yaşından təxminən 160 trilion dəfə çoxdur.

Tellur VIA qrupunda sonuncu davamlı kimyəvi elementdir. Təbiətdə o da demək olar ki, qızıl kimi nadirdir. Odur ki, belə bir fakt maraq doğurur ki, tellur və qızıl atomları bir-birini taparaq kiçik qızıl tellurid (kalaverit mineralı) əmələ gətirir.

Kiçik radiusu səbəbindən tellur atomu ortatellurat turşusu H₆TeO₆ (koordinasiya ədədi 6) və ya Te(OH)₆ əmələ gətirir. Onun Ag₆TeO₆ və Hg₃TeO₆ duzları da məlumdur. Tellur heksaflüoridləri kimi qaz halında maddədir. Bu qeyri metalın yeganə heksaflüorididir ki, F- ionlarını birləşdirərək koordinasiya ədədi səkkiz olan kompleks əmələ gətirir, məsələn, Ba[TeF₈].

Kükürd və onun analoqları üçün uçucu birləşmələri, o cümlədən pis iyli üzvi birləşmələri əmələ gətirmək xarakterikdir. Tellur bu münasibətdə xüsusilə fərqlənir. O havada cəmi 0.01 mq/l olduqda orqanizm kifayət qədər telluru udur ki, sarımsağın iyini xatırladan tellurlu nəfəsalma yaransın.