Təkaful

Dünyanın sığorta sektorlarındakı inkişaf tendensiyalarını araşdırarkən, sığorta nəzarəti və biznesi ilə bağlı qəbul edilmiş yeni beynəlxalq prinsip və standartlarla tanış olarkən, ayrı-ayrı beynəlxalq konfrans və forumlarda iştirak edərkən çox tez-tez rastlaşdığımız mövzulardan biri də İslam sığortası və ya təkaful anlayışları ilə bağlıdır. Bu anlayışlar əksər hallarda sinonim kimi işlənsə də, əslində onlar arasında müəyyən fərq var ki, bu da təkafulun İslam sığorta modellərinin Şəriət alimləri tərəfindən daha geniş şəkildə qəbul edilmiş bir qrupunu əhatə etməsindədir. Təkaful əməliyyatlarının həcminin dünya maliyyə sistemində analoqu olmayan sürətlə inkişafı, habelə maliyyə böhranlarının bu sistemdən demək olar ki, təsirsiz ötüşməsi (təkcə bir faktı demək kifayətdir ki, 2007-2010-cu illər arasında təkaful əməliyyatlarının həcmindəki artım illik 28 % təşkil etmişdir )[1] istər beynəlxalq təşkilatlar, istərsə də ayrı-ayrı transmilli korporasiyaların son vaxtlar təkafulla bağlı nəzəri və təcrübi tədqiqatlara vaxt və pul sərf etmələrinə səbəb olmuşdur.

“Təkaful” ərəb mənşəli olub, "كفل" (“kəfələ”) sözündən götürülmüşdür, təmin etmək, bir kəsə kömək etmək və ya bir kəsin qayğısına qalmaq mənalarını daşıyır. Təkaful birgə məsuliyyət, qardaşlıq, həmrəylik, qarşılıqlı əməkdaşlıq, yaxud yardımlaşma əsasında müəyyən riskə qarşı maliyyə təminatı üçün formalaşdırılan münasibətlər sistemidir.[2] Dünyanın ən yeni, lakin ən dinamik [3] sığorta institutu olan təkafulun tarixi dolayısı ilə 14 əsr əvvələ - ərəb tayfaları arasında geniş yayılmış və İslam Şəriətində də qəbul edilmiş “əl-əqilə”[4] doktrinasına qədər gedib çıxır. Bu prinsip sonralar həyatın bir çox sahələrində, xüsusən də dəniz tacirlərinin zərərlərinin qrup üzvlərinin birgə vəsaitləri hesabına formalaşdırılan fonddan ödənilməsi sistemində geniş tətbiq edildi. Lakin peşəkar fəaliyyət olaraq, ilk təkaful şirkəti 1979-cu ildə Sudanda təsis edilmişdir. 2012-ci ildə isə dünyada 150-yə yaxın müstəqil təkaful şirkəti, 200-dən artıq isə sığorta şirkətlərinin “təkaful pəncərəsi” mövcud olmuşdur.

İlk olaraq, təkaful haqqında qısaca onu demək olar ki, bu, bir kəsin qarşılıqlı köməkləşmə və könüllü yardım prinsipləri əsasında, başqa iştirakçıların məruz qala biləcəyi zərərli hadisələrdə maliyyə yardımı göstərmək niyyəti ilə ümumi fonda (iştirakçılar fondu və ya təkaful fondu) hər hansı pul məbləğini ödəməklə, eyni zamanda özü də zərərə məruz qalacağı halda bu fonddan yararlanmaq imkanı verən mexanizmdir.

Təkaful daha geniş mənada nədir, ümumiyyətlə İslamın sığortaya münasibəti necədir, Şəriətlə qəbul edilməyən sığorta əməliyyatları hansılardır və s. bu kimi suallarla bağlı konkret məsələlərə keçməzdən əvvəl, bu sitiqamətdə aparılan araşdırmaların qısa nəticəsi ilə tanış olmaq daha məqsədəuyğundur:

Müsəlmanların etiqadına görə ehkamları ilk insan olan Adəmdən (ə.s.) başlamış, Nuh (ə.s.), İbrahim (ə.s.), Musa (ə.s.), İsa (ə.s.) və s. peyğəmbərlər vasitəsilə insanlara çatdırılması davam etdirilmiş, sonuncu peyğəmbər Muhəmmədin (s.ə.s.) vaxtında isə kamil olmuş[5] İslam dini sosial, iqtisadi və siyasi məsələlər də daxil olmaqla, həyatın hər bir cəhətini ehtiva edən dəyərləri və prinsipləri özündə birləşdirir. İslam hüququnun məcmusu olan Şəriətə görə insanlar arasındakı bütün münasibətlərdə ədalətli rəftar mövcud olmalıdır. Bu səbəbdən istismarın – bu və ya digər yolla kiminsə haqqı çatmadığı bir şeyi əldə etməsi hallarının aradan qaldırılması üçün ədalətsiz varlanmanın bütün yolları, həmçinin zəruri olmayan risk və ya möhtəkirlik (böyük qazanc vəd edən, lakin həddən artıq riskli olan sərmayə qoyuluşu) əlamətləri daşıyan əməliyyatlar qadağan edilir. İslam iqtisadiyyatının əsaslarını formalaşdıran bir sıra əsas prinsiplər onu ənənəvi iqtisadi münasibətlərdən fərqləndirir.

Məlum olduğu kimi, İslam iqtisadiyyatının prinsipləri Quran və Sünnəyə (sonuncu İslam peyğəmbəri Muhəmmədin (s.ə.s.) sözləri, əməlləri və görüb inkar emədiklərindən ibarət, onun həyat tərzinin etibarlı dəlillərlə rəvayət olunduğu səhih hədislərə əsaslanan İslam hüququnun iki əsas mənbəyindən biri) əsaslanan nəzəriyyə üzərində qurulmuşdur. Bu nəzəriyyənin başlıca ideyası ondan ibarətdir ki, bütün əməllər, o cümlədən iqtisadi və ticari sövdələşmələr və əməliyyatlar Allahın insanlara qadağan etdikləri ilə - haramlarla bağlı olmamalıdır. İslama görə qazanılan bütün gəlirlər və əldə olunan mənfəətlər yalnız qanuni, dini terminlə ifadə etsək, halal olmalıdır. Quranda bu barədə deyilir: “Allahın sizə verdiyi ruzidən halal və təmiz olanını yeyin. İnandığınız Allahdan qorxun”. (Quran, əl-Maidə surəsi, 88-ci ayə). Nəyin halal və ya haram olmasını isə insanlar özləri deyil, Allah müəyyən edib ki, bu da insanlara nazil olan sonuncu müqəddəs kitabda və göndərilən sonuncu Peyğəmbərin (s.ə.s.) sünnəsində (davranışları və sözlərində) əks olunub. (İslam əqidəsinə görə Muhəmməd peyğəmbərin (s.ə.s.) dedikləri, etdikləri, təsdiq etdikləri və ya görüb inkar etmədiklərini bilmək də Allahın insanlar üçün müəyyən etdiyi əmr və qadağalara riayət etmək baxımından vacib şərtdir. Çünki, İslamda olan əmr, icazə və qadağaların heç də hamısı Quranda əhatə olunmur. İslam əqidəsinə görə peyğəmbərlərin dedikləri də Allahın əmrləridir. "O, havadan (kefi istəyəni) danışmır. Bu, ancaq (Allah dərgahından) nazil olan bir vəhydir." (Quran, ən-Nəcm surəsi 3, 4-cü ayələr); "Peyğəmbər sizə nə verirsə onu götürün, nəyi qadağan edirsə, ondan əl çəkin. Allahdan qorxun. Həqiqətən, Allahın cəzası çox şiddətlidir." (Quran, əl-Həşr surəsi 7-ci ayə); “Həqiqətən, Allahın Rəsulu Allaha, Qiyamət gününə ümid bəsləyənlər və Allahı çox zikr edənlər üçün gözəl örnəkdir!” (Quran, əl-Əhzab surəsi 21-ci ayə))

Bəzi müsəlmanlar hesab edirlər ki, sığorta mexanizminə cəmiyyətdə ehtiyac yoxdur, çünki, onsuz da hər kəs başqasının maddi və mənəvi problemlərinin aradan qaldırılmasına yardım etmək öhdəliyi daşıyır. Əslində əgər cəmiyyət üzvü olan insanlar və ya xalqlar bu məqsədlə xüsusi mexanizm vasitəsilə müəyyən vəsaiti bir yerə toplayır və ehtiyacı yarananların, zərər çəkənlərin, itkilərə məruz qalanların ehtiyaclarının ödənilməsinə sərf edirlərsə, bu, sərvətin və resursların İslamda əmr olunan bölüşdürülməsinin bir üsuludur.

Bir çoxları ümumiyyətlə sığorta əməliyyatlarının, xüsusən də həyat sığortasının İslama zidd olması barədə fikirlər yürütmüşlər. Belə mövqeyin əsasında sığortanın müsəlmana xas olan Allaha təvəkkül, yəni hər bir işdə, o cümlədən hər hansı bir təhlükəyə və ya riskə qarşı dayanmaqda Allaha arxalanmaq sifətinə uyğun olmaması ideyası dayanır. Lakin müsəlman alimlərinin rəyinə, həmçinin bu rəylərin formalaşmasında əsas olan bizim də aşağıda gətirəcəyimiz dəlillərə görə sığortanı məhz bu cəhətdən İslam prinsiplərinə uyğun olmayan fəaliyyət hesab etmək düzgün deyil. Əslində İslam məntiqi ilə yanaşsaq, gündə beş vaxt namaz qılmaq, zəkat və sədəqə vermək və s. axirətdəki həyatın sığortasıdır.

Müasir sığortanın başlıca mahiyyətinə daxil olan risk idarəetməsinin əsas konsepsiyası İslam əqidəsində hələ 14 əsr əvvəl Quran ayələri ilə ifadə olunmuşdur. Quranın Yusif surəsinin 43-49-cu, həmçinin 67-ci ayələrində gözlənilən təhlükələrin qabaqcadan qarşısının alınması üçün tədbir görməyin əhəmiyyəti aydın şəkildə sezilir. Belə ki, Yusif peyğəmbərin əhvalatından bəhs edən adı çəkilən surənin 47-ci ayəsində Misir hökmdarının gördüyü yuxunu yozarkən Peyğəmbər deyir: “Yeddi il adətiniz üzrə əkin. Yediyiniz az bir miqdar istisna olmaqla, qalan biçdiyinizi sümbüldə saxlayın. Sonra bunun ardınca yeddi il quraqlıq olacaq...” Allaha təvəkkül etmənin necə olması barədə isə həmin surənin 67-ci ayəsi daha əhəmiyyətli və haqqında bəhs edilən məsələ ilə bağlı fikirlərə son qoymaq nöqteyi nəzərindən daha tutarlıdır. Sözügedən ayədə Yəqub peyğəmbər oğullarını səfərə yola salarkən onların hansısa təhlükədən yayınmaları üçün “eyni bir qapıdan girməyin, ayrı-ayrı qapılardan daxil olun. Bununla belə mən Allahın qəza-qədərini sizdən heç bir şeylə dəf edə bilmərəm. Hökm yalnız Allahındır. Mən ancaq ona təvəkkül etdim. Qoy təvəkkül edənlər də ona təvəkkül etsinlər.” Qeyd olunan ayələrdən göründüyü kimi, hər hansı bir ehtimal olunan təhlükənin, riskin nəticələrinin qarşısını almaq və ya belə riskin özünü dəf etmək üçün tədbir görülməsi İslamda nəinki qadağan edilmir, əksinə tövsiyə olunur, bir şərtlə ki, gördüyün tədbirin nəticəsi ilə bağlı Allaha təvəkkül edəsən, yəni risk idarəetməsinin uğurlu və ya uğursuz alınmasının Allahın iradəsindən asılı olduğunu dərk edərək, əldə etmək istədiyin nəticədə Ona arxalanasan. Bu məsələ ilə bağlı İslam şəriətinin əsas mənbələrindən olan Sünnədən də bir çox misal gətirmək olar. İbn Ömərdən (A.r.o.) nəql olunan hədisə görə Muhəmməd peyğəmbər (s.ə.s.) düşmən və quldurların tamahkarlığından müdafiə olunmaq, xəstələndikdə isə qulluğunda dayanan kimsənin olması üçün evdə tək gecələməyi,[6] həmçinin tək səfərə çıxmağı[7] qadağan etmişdi. Həmçinin başqa bir hədisdə deyilir: “Kim örtüsüz damlarda gecələyərsə, zimməlik hüququndan (müsəlman ölkəsində təhlükəsiz yaşamaq hüququ) məhrum olar”[8] Buna oxşar digər səhih hədis Əli ibn əbu-Talibdən (A.r.o.) rəvayət olunur: “Hər kəs örtülü olmayan dam üstündə yatsa, ona görə heç kəs sorğu-sual olunmaz”[9] Bu hədisin başqa bir səhabədən (Muhəmməd peyğəmbəri (s.ə.s.) görmüş və onun peyğəmbərliyinə iman gətirmiş şəxsdən) edilən rəvayətində “və kim fırtınalı dənizə çıxıb orada ölsə, ona görə də heç kəs cavabdeh olmaz”[10] kimi davamı qeyd olunur. Amr İbn Umeyyədən rəvayət olunan hədisdə isə göstərilir ki, bir kişi Peyğəmbərin (s.ə.s.) yanına gəlib dedi ki, mən Allah təaləyə təvəkkül edərək dəvəmi açıq buraxdım, lakin o itdi. Peyğəmbər (s.ə.s.) buyurdu ki, dəvəni bağla, sonra təvəkkül et.[11] Qeyd olunan hədislərdən görünür ki, İslama görə Allah bütün məxluqatın qədərini müəyyən etməklə, onların hər bir vəziyyətini, hətta hislərini və hərəkətlərini idarə etməklə yanaşı, bir qisminə, o cümlədən insana ağıl verərək onun üçün öz davranışlarına sahib olmasında muxtar iradə imkanı da müəyyən etmişdir. Belə olan halda insan yaşamaq üçün ona verilmiş bütün halal imkanlardan və səbəblərdən istifadə etməklə baş verənlərin əsas səbəbi olan Allaha təvəkkül etməlidir. Gözlənilən təhlükə və zərərlərə qarşı əvvəlcədən müvafiq tədbirlər görməklə qorunmaq heç də İslam dininə zidd deyil, əksinə təkidlə tövsiyə olunan əməldir. Bu baxımdan, sığorta əməliyyatları ilə ehtiva olunan, baş vermə ehtimalı olan riskli hadisələr səbəbindən maddi zərərlərin qarşılığını almaq üçün əvvəlcədən tədarük görmək də Allaha təvəkkül prinsipinə zidd deyil. Nəticə olaraq, görünür ki, İslam risk idarəetməsinin əleyhinə deyil.[12] Lakin, ənənəvi sığorta əməliyyatları İslamda ciddi şəkildə qadağan olunan qeyri-müəyyənlik, qumar, sələm və başqasına münasibətdə ədalətsiz olma ünsürlərini ehtiva edir ki, bu da müsəlmanların sığorta əqdlərinə fərqli yanaşmasının başlıca səbəbidir.

Beynəlxalq Sığorta Nəzarətçiləri Assosiasiyasının tədqiqat məruzəsində qeyd edilir ki, “İslam sığorta konsepsiyasının özünün əleyhinə deyil, sadəcə ənənəvi sığortada istifadə edilən bəzi üsul və metodları qadağan edir. Əslində çoxlarının hesabına bir qismin risklərinin azaldılması İslamda, xüsusən də “əl-əqilə” doktrinasında geniş istifadə edilmişdir.” (2006-cı ilin avqust unda Beynəlxalq Sığorta Nəzarətçiləri Assosiasiyası tərəfindən qəbul edilmiş “Təkafulun (İslam sığortasının) tənzimlənməsi və ona nəzarət məsələləri” üzrə qəbul edilmişdir)

Sığorta bəşər cəmiyyətinin, o cümlədən müsəlman ölkələrinin sosial və iqtisadi həyatında həlledici rol oynayır. Qeyd olunduğu kimi, sığorta mahiyyət etibarilə nəinki İslama ziddir, əksinə, bu dinin tələblərindən irəli gələn bir sıra prinsiplərin tətbiqi üçün ən səmərəli və məqsədəuyğun vasitədir. Buna görə də əsrlər boyu müsəlman cəmiyyətlərində sığortanın Şəriətə uyğun müxtəlif modelləri qəbul edilmişdir. Yuxarıda haqqında bəhs edilən əl-əqilə doktrinası, xəlifə Ömərin vaxtından bu doktrinanın daha geniş tətbiq edilərək tayfa üzvlərindən kiminsə ehtiyatsızlıqdan adam öldürməsinə görə qan bahasının ödənilməsi üçün həmin tayfa üzvlərinin qarşılıqlı əməkdaşlıq əsasında yardımlar ödəməsinin mərkəzləşdirilmiş qaydada təşkili, muvələt əqdləri və s. buna misal kimi göstərilə bilər. (İslam şəriətində qəbul edilmiş bu əqd miras qoymağa qohumu və yaxını olmayan kəs yad bir şəxslə bağladığı razılaşmaya deyilir. Muvələt əqdinə əsasən, həmin yad şəxs ehtiyac yarandıqda kimsəsizin borcunu ödəyir, bunun əvəzində isə ona varis təyin olunur. Bəziləri muvələt əqdlərində də qeyri-müəyyənlik olmasına baxmayaraq Şəriətdə qəbul edilməsini misal gətirməklə kommersiya sığortasındakı qarar ünsürləri ilə eyniləşdirib, bu sığortanın da İslama uyğun olduğunu iddia edirlər. Lakin, fərq ondadır ki, muvələt əqdlərindəki qeyri-müəyyənlik, kommersiya sığortasındakı sövdələşmənin predmeti olan riskin ötürülməsi müqabilində təminatın alqı-satqısını ehtiva etmədiyi üçün “qarar”ı qadağan edən hədislərin əhatə dairəsinə düşmür.)

Kommersiya sığortasının Şəriət normaları ilə uyğun gəlməməsi barədə məşhur İslam fiqh şuraları, habelə mötəbər Şəriət alimləri oxşar məzmunlu bir sıra fətvalar vermişlər:

• İlk dəfə olaraq 1972-ci ildə Malayziyanın Fətvalar Komitəsi "riba", "qarar" və "meysir" elementlərini (bu elementlər barədə aşağıda geniş məluat verilir) ehtiva etdiyi üçün həyat sığortasına qadağa qoyan qərar vermişdir.
• 1976-cı ildə Səudiyyə Ərəbistanının Məkkə şəhərində keçirilmiş İslam İqtisadiyyatı üzrə Birinci Beynəlxalq Konfransda kommersiya sığortasının İslam qaydaları ilə ziddiyyət təşkil etməsi və buna görə də haram hesab edilməsi barədə qərar qəbul edilmişdir.
• 1985-ci ildə İslam konfransı Təşkilatının nəzdində fəaliyyət göstərən İslam Fiqh Akademiyası Şurasının ikinci sessiyasının qəbul etdiyi 9 №-li Qərara uyğun olaraq, ənənəvi kommersiya sığortası Şəriət nöqteyi nəzərindən haram hesab edilmiş, alternativ olaraq qarşılıqlı yardımlaşma və xeyriyyəçilik prinsipləri əsasında tərəflərin birgə məsuliyyətini nəzərdə tutan əqdlər təklif olunmuşdur.
• Dr. Muhəmməd ibn Səud əl-Useymi, Dr. Yusuf Abdullah əl-Şubeyli, Prof. Dr. Süleyman ibn Fəhd əl-İsa, Prof. Dr. Saleh ibn Muhəmməd əl-Sattan, Dr. Abduləziz ibn Fauzan əl-Fauzan, Dr. Abdullah ibn Musa əl-Ammar tərəfindən imzalanmış fətvada qeyd olunur ki, "Şəriət alimlərinin əksəriyyətinin, o cümlədən Fətvalar üzrə Daimi Komitənin, Müsəlmanların Ümumdünya Liqasının Məkkə şəhərində yerləşən İslam Fiqhi Şurasının, İslam Konfransı Təşkilatının Ciddə şəhərində yerləşən Beynəlxalq İslam Fiqhi Şurasının fətvalarında əks olunan digər rəylərə görə kommersiya sığortasında Şəriətlə qadağan olunan əməliyyatlar mövcuddur, lakin təkaful və tədamun (qarşılıqlı yardım və əməkdaşlıq) mexanizmləri vasitəsilə həyata keçirilən əməkdaşlıq sığortası (qarşılıqlı sığorta) isə halal və icazəlidir.[13]

Göründüyü kimi, müasir fiqh alimləri İslam şəriətinə uyğunluq baxımından kommersiya sığortası ilə əməkdaşlıq sığortasını (sığorta terminologiyasında daha çox “qarşılıqlı sığorta” kimi ifadə olunur) bir-birindən fərqləndirirlər. Sığorta terminologiyasında kommersiya sığortası dedikdə, gəlir əldə etmək məqsədilə özəl müəssisə kimi təsis edilmiş, müəyyən haqq müqabilində risklərin qəbul edilməsi üzrə fəaliyyət göstərən şirkətlərin fəaliyyəti, əməkdaşlıq və ya qarşılıqlı sığorta dedikdə isə, iştirakçıların (sığortalıların) risklərinin bölüşdürülməsi məqsədilə təsis edilmiş və onlara məxsus sığorta fondunun idarə edilməsi ilə məşğul olan təşkilatların fəaliyyəti başa düşülür.

Şəriətin yuxarıda qeyd olunan tələblərinə görə müsəlmanlar iqtisadi münasibətlərin digər iqtisadi sistemlərdən mənimsənilən bütün elementlərini dərhal olduğu kimi qəbul etməkdə tərəddüd edir, onları bir növ Şəriət süzgəcindən keçirib, yalnız Quran və Sünnəyə uyğun gələnlərini tətbiq etməyə, digərlərini isə şəriət prinsiplərinə uyğunlaşdırmağa, şəriət normaları ilə bir araya gəlməyən hər hansı münasibətlərdən isə kənar durmağa çalışırlar. Quran və Sünnəyə uyğunluğun əsasında isə tərəflərin maraqlarına və ehtiyaclarının ödənilməsinə ədalətsizlik olmadan və onlara hər hansı zərər vurmadan nail olmaq prinsipi dayanır. İslam bankçılığı və təkaful (bəzən “islam sığortası” adlandırılır) institutlarının misalında bunun şahidi oluruq. Müasir dövrdə İslam maliyyə sistemi müsəlman aləmində iqtisadiyyatın əsas hərəkətverici qüvvəsi olmaqla yanaşı, qeyri-müsəlman ölkələrində də, xüsusən Qərbdə böyük rol oynamağa başlamışdır. Şəriət əsaslı sığorta institutunun da formalaşması və inkişafı məhz bu tendensiya ilə bağlıdır. Sığorta əməliyyatlarında, konkret olaraq “kommersiya sığortası” kimi tanınan ənənəvi sığorta əməliyyatlarında Şəriət baxımından mövcud olan problem həmin əməliyyatların həyata keçirilmə üsullarında və sığorta əqdlərinin öz mahiyyətindədir. Sığorta konsepsiyası Şəriətin iqtisadi məqsədlərinə – müsəlmanların ümumi rifahına təminat və zərər çəkməsinə mane olmaq ideyasına uyğunlaşdırılmaqla müasir maliyyə münasibətlərində İslam sığortaçılığının yer tapmasına şərait yaratmışdır. Təkaful – sığorta konsepsiyasına İslam şəriətinə uyğun qaydada həyata keçirilən alternativ mexanizmdir. Müsəlman ölkələrində, həmçinin müsəlmanların çox yaşadığı bir sıra digər ölkələrdə tətbiq olunan təkaful Şəriətə uyğun qaydada iştirakçıları (ənənəvi sığortada “sığortalılar”) və operatorları (ənənəvi sığortada “sığortaçılar”) cəlb etməklə qarşılıqlı risk bölüşdürülməsinin həyata keçirildiyi sistemdir. Təkaful mahiyyət etibarı ilə qarşılıqlı müdafiə əsasında risk bölüşdürülməsini ehtiva edən ənənəvi sığortanın qarşılıqlı və ya korporativ (əməkdaşlıq) sığorta əməliyyatları ilə oxşardır. Təkafulun ənənəvi sığortadan iqtisadi baxımdan fərqi risklərin qiymətləndirilməsi, həmçinin təkaful fondunun idarə edilməsindədir. Digər fərqlər isə sığortaçı və sığortalı arasındakı münasibətlərdə təzahür edir. Təkaful əməliyyatları İslamın qadağan etdiyi hər hansı əməlin ünsürünü istisna. Təkafulun mahiyyəti həm də ondan ibarətdir ki, bu cür münasibətlərə cəlb olunan tərəflər bərabərlik əsasında bir-birinə yardım etmək məqsədilə riskli hadisələrin nəticələrinə şərik olmaqla Şəriət prinsiplərinə riayət edərək münasibət qururlar. Bu zaman Quranın “Yaxşılıq etməkdə və pis əməllərdən çəkinməkdə əlbir olun, günah iş görməkdə və düşmənçilik etməkdə bir-birinizə kömək göstərməyin. Allahdan qorxun”(Quran, əl-Maidə surəsi, 2-ci ayə) ayəsindəki əmr və qadağa əsas götürülür. Baş verən hadisələrin zərərli nəticələrinin hər hansı bir qrup arasında bölüşdürülməsi insanların sosial rifahına əlavə təminat baxımından mühümdür.

Qeyd olunan qadağaların aradan qaldırılması məqsədilə aşağıdakı Şəriət əsaslı əqdlər təkaful müqavilələrində tətbiq edilir:

• Mudarabə (mənfəətin bölüşdürülməsi) əqdləri – Bu kapital təchizatçıları ilə idarəedənlər və ya müəssisələr arasında bağlanan əqddir. Əqdin şərtlərinə görə kapital sahibi mənfəətin razılaşdırılmış nisbətdə və ya faizlə müəssisə ilə bölüşdürülməsinə razılaşırlar. Zərər isə tam olaraq kapital təchizatçılarının və ya bu kapital hesabına formalaşdırılmış fond sahiblərinin üzərində qalır. Korporativ və təkaful sığortasında kapital təchizatçıları dedikdə kommersiya sığortasındakı sığortalılar nəzərdə tutulur.
• Muşarakə (şərikli və ya birgə müəssisə) əqdləri – gəlir əldə etmək məqsədilə tərəflər müəyyən biznesin həyata keçirilməsində kapital və digər vasitələri razılaşdırılmış nisbətlərdə birgə vəsait kimi formalaşdırır, əldə edilən mənfəət tərəflərin (müəssisənin səhmdarlarının və sığorta (təkaful) fondunun iştirakçılarının) paylarına, həmçinin başqa cür razılaşmaya, zərər isə paylara mütənasib olaraq bölüşdürülür. Korporativ və ya qarşılıqlı sığorta şirkətləri məhz bu əsasda fəaliyyət göstərir. Təkaful şirkətləri də bir çox hallarda bu modeldən istifadə edirlər.
• Vəkələ (vasitəçilik) əqdləri – şəxs başqasını onun adından hərəkət etmək üçün təyin edir və səlahiyyətləndirir. Səlahiyyətləndirmə spesifik və ümumi ola bilər. Vəkil adlanan vasitəçi yerinə yetirdiyi fəaliyyətə görə onu təyin edəndən haqq alır. Bu model əksər təkaful xidmətləri üçün əlverişli hesab edilir. Bu zaman sığorta (təkaful şirkəti) sığortalıların (iştirakçıların) vəkili rolunda çıxış etməklə onların vəsaitləri hesabına formalaşdırılan fondun idarə edilməsini, o cümlədən zərərlərin tənzimlənməsini, investisiyaların yerləşdirilməsini həyata keçirir və buna görə də müqavilədə razılaşdırılmış haqq götürür.
• Kəfələ (zəmanət) əqdləri – borclunun kreditor qarşısında öhdəliklərini yerinə yetirə bilməməsi halına zaminin təminat verdiyi əqdlərdir. Bu model qiymətli kağızlar üzrə risklərin sığortalanması zamanı tətbiq olunan təkaful sxemlərində istifadə olunur.
• Cualə (tapşırıq, komisyon) əqdləri – vəkələ əqdləri ilə oxşardır. Yalnız, təkaful şirkətinin gəliri əvvəlcədən razılaşdırılmış haqq deyil, nəticədən və səmərəlilikdən asılı olaraq müəyyən edilən məbləğdir.
• Qard əl-Həssən (xeyirxahlıqla verilən borc) Bu, əsasən iştirakçıların fondunda zərərlilik qeydə alındığı zaman, yəni iştirakçıya dəyən zərərin ödənilməsi üçün təkaful fondunda vəsait kifayət etmədiyi halda səhmdarların fondundan borc şəklində zərərin kompensasiyası zamanı istifadə edilir ki, növbəti illərdə mənfəətlə işləməsi şərtilə təkaful fondu həmin borcun qaytarılmasını təmin etməlidir.

Təkaful müqavilələrinin ən vacib ünsürü risk daşıyan şəxsin onu bölüşdürmək üçün Təkaful sxeminə daxil olarkən ifadə etdiyi niyyətidir. Məsələn, vəkələ modeli üzrə bağlanan müqavilələrdə iştirakçı təkaful prinsiplərinə uyğun olaraq, digər iştirakçıların zərərə məruz qalacağı vaxt onlara yardım etmək məqsədilə təkaful fonduna təbərru (ianə) əsaslı yardım ödəməyi, təkaful operatorunu Şəriətə uyğun olaraq fondun vəsaitlərini idarə etmək üçün səlahiyyətləndirməyi və s. bu kimi məqamları müqavilədə bəyan edərək təsbit edir.

Təkaful mexanizminin bir neçə səciyyəvi xüsusiyyəti vardır: – Təkaful mexanizmində sığortalılara məxsus vəsaitlərlə səhmdarlara məxsus vəsaitlər – iştirakçı fondu ilə səhmdar fondu bir-birindən aydın şəkildə ayrılır və onların idarə edilməsi ilə bağlı bütün göstəricilər ənənəvi sığortada sığortalı hesab edilən iştirakçılar üçün açıq və asan əldə edilə biləndir. – Təkaful fondundakı vəsaitlərin investisiyası sələm ödənilməsindən əldə edilən gəlirlərdən, habelə qadağan edilmiş biznes sahələrinə (şərab və tütün istehsalı, qumar oyunlarını təşkil edən müəssisələrin nizamnamə kapitalında iştirak və s.) investisiya yönəltməkdən yayınmaqla, yalnız Şəriətə uyğun aktivlərə yönəldilə bilər; – Müəyyən dövr ərzində əvəzi ödənilən zərərlər təkaful fondunun vəsaitlərindən az olduqda qalan məbləğ (təkaful fondunun qalıq vəsaitləri) iştirakçılar arasında bölüşdürülür. – Təkaful operatorunun fəaliyyəti yüksək ixtisaslı Şəriət mütəxəssislərindən ibarət daxili nəzarət orqanının mövcudluğunu tələb edir.

Təkaful əməliyyatlarının təcrübədə daha çox üç əsas modelindən istifadə olunur ki, bunların əsas fərqi təkaful fondunu iştirakçıların adından idarə etməsinə görə operatorun haqqının hansı əsasda ödənilməsində təzahür edir:

1. Vəkələ modeli – bu modelin tətbiqi zamanı operator əvvəlcədən razılaşdırılmış haqq alır. Təkaful operatorunun aldığı haqq iştirakçıların fonda ödədikləri yardımların (ənənəvi sığortadakı “sığorta haqları”) əvvəlcədən razılaşdırılmış hissəsi olmaqla iştirakçıların adından fondun idarə edilməsi və onun vəsaitlərinin investisiyasına görə müəyyən edilir. Operator fondun qalıq vəsaitlərinin, habelə investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində pay sahibi olmamaqla yanaşı, nə fondun zərərlərində, nə də investisiya itkilərində iştirak etmir. Lakin, iştirakçıların zərərlərini ödəmək üçün təkaful fondunun vəsaitləri kifayət etmədikdə, operator fondu faizsiz borcla (“qard”) təmin etməlidir ki, bu da növbəti dövrlərdə fondun qalıqları olduğu halda qaytarılır. Bu modelə uyğun olaraq, operator əməliyyat xərclərinin aldığı haqdan az olduğu halda mənfəət əldə edir. Sual oluna bilər ki, operator formal olaraq hər hansı risk qəbul etmədiyi üçün bəzi hallarda riskləri düzgün qiymətləndirmədən daxil olan yardımların çox olmasına cəhd göstərməzmi? Cavab ondan ibarətdir ki, adekvat risk qiymətləndirilməsinə görə fondun zərərə məruz qalacağı halda “qard” vermək öhdəliyi, həmçinin bir çox hallarda fondun risklərinin lazımi səviyyədə idarə olunmasına görə müəyyən edilən həvəsləndirici haqq üsulundan istifadə olunması qeyd olunan problemi demək olar ki, aradan qaldırır.
2. Mudarabə modeli – operatorun haqqı təkaful fondunda vəsait qaldığı halda həmin qalığın operatorla iştirakçılar arasında əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətdə bölüşdürülməsi ilə ödənilir. Göründüyü kimi bu model, tək iştirakçıların öz aralarında deyil, həmçinin operatorla iştirakçılar arasında mənfəətin bölüşdürülməsini nəzərdə tutur. Operator həm təkaful fondunun qalıq vəsaitlərinin, həm də investisiya gəlirlərinin bölüşdürülməsində əvvəlcədən razılaşdırılmış nisbətdə pay sahibi olur. Təkaful müqavilələrinin bu model əsasında bağlanması zamanı iştirakçının yazılı formada bəyan etdiyi niyyəti adətən “təkaful fondundakı hər hansı qalıq və (və ya) investisiya gəlirləri operatorun … % məbləğində Mudarabə payı çıxılmaqla ödəmiş olduğum yardımın məbləğində mütənasib olaraq, mənə məxsusdur” kimi ifadə olunur. Vəkələ modelində olduğu kimi, burada da fondun vəsaitlərində kəsir yarandıqda, qard adlanan faizsiz borc ödənilməsi operatorun öhdəliyidir. Bu modelin tətbiqi zamanı operator yalnız o halda mənfəət əldə edir ki, onun əməliyyat xərcləri təkaful fondunun qalıq məbləğindəki və investisiya gəlirlərindəki ümumi payından az olsun. Buna görə də fondun səmərəli idarə olunması, habelə risklərin lazımi səviyyədə qiymətləndirilməsi operatorun əsas marağıdır.
3. Qarışıq model – yuxarıda qeyd olunan hər iki modelin birgə tətbiq edilməsi ilə həyata keçirilir. Operator iştirakçıların fonda ödədikləri yardımların əvvəlcədən razılaşdırılmış hissəsini götürməklə yanaşı eyni zamanda fondun investisiya gəlirlərinə də şərik olurlar. Bir çox tənzimləyici orqanlar və beynəlxalq təşkilatlar (məs., İslam Maliyyə İnstitutları üzrə Mühasibat və Audit Təşkilatı) hər iki modelin üstünlüklərini özündə birləşdirdiyi üçün təkafulun qarışıq modelindən istifadə etməyi tövsiyə edirlər. İnvestisiya əməliyyatlarında Mudarabə modelinin tətbiqi təmsil olunan (iştirakçıların qismində) – agent (təkaful operatorunun qismində) arasındakı münasibətlərdə meydana çıxa bilən problemlərə mane olursa, vəkələ modelinin tətbiqi risk qiymətləndirilməsinə sərf olunan inzibati xərclərin ödənilməsi üçün lazımi vəsaitin əldə edilməsinə imkan yaradır.

Təkaful əməliyyatlarının sxemi

Yuxarıda qeyd olunanlardan başqa, təkaful-vəqf modeli, qeyri-kommersiya təkaful modeli (bu model əsasən Sudanda tətbiq edilir) də mövcuddur.

Kommersiya sığortasından fərqli olaraq, təkaful şirkəti qeyri-sağlam anderraytinq itkiləri ilə üzləşmir. Təkaful şirkətlərinin zərərə məruz qalması yalnız təkaful fondunun düzgün idarə edilməməsi zamanı baş verir ki, bu da sırf biznes riskidir. Risk bölüşdürülməsi sxemi hər bir təkaful məhsulunun “onurğa sütunu”dur. Bu sxemə uyğun olaraq, eyni təbiətli risklərə və davranışlara məxsus iştirakçılar qruplaşdırılır. Daha sonra qrupun ehtiyaclarından irəli gələn riskin ümumi dəyəri qiymətləndirilir və iştirakçılar arasında bölüşdürülür. İştirakçıların sayı artdıqca, onların risklərinin idarə edilən səviyyəyə çatması da mümkün olur. Lakin bir çox hallarda, xüsusən də fəaliyyətə yeni başlayan və ya kiçik təkaful şirkətlərinin adekvat olmayan az sayda iştirakçılarının olması, böyük şirkətlərdə isə, əksinə, iştirakçıların həddən artıq çox sayda olması bu problemin aradan qaldırılması üçün ilk növbədə retəkaful (təkrar təkaful–ənənəvi sığortadakı təkrarsığortanın alternativi) mexanizmindən istifadə edilir. Retəkaful vasitəsilə risklər ayrı-ayrı təkaful şirkətləri arasında bölüşdürülməklə böyük iştirakçılar qrupu formalaşdırılır, risklərin idarə edilməsi xərclərinin ümumi dəyəri də proqnozlara daha uyğun olur. Belə olan halda hər bir iştirakçı tərəfindən ödənilməli olan yardımların hesablanmasında da dəqiqlik səviyyəsi artır.

Təkaful konsepsiyasının tərəfdarları onun sosial siyasətə daha yaxın olması fikrini irəli sürməklə bununla bağlı yuxarıda qeyd etdiyimiz, təkafulun üstün cəhətlərindən irəli gələn bir çox əsaslara söykənirlər. Belə ki, beynəlxalq təşkilatların sığorta sektoruna aid qəbul etdiyi sənədlərin, habelə dövlətlərin sığorta siyasətini müəyyənləşdirən qanunların əsasında duran motivasiya sığortanın sosial yönümlülüyü, o cümlədən “çoxların köməyi ilə azların itkisinin aradan qaldırılması” prinsipi dayansa da, bugünkü kommersiya sığortasının nə nəzəri, nə də təcrübi cəhətlərində qeyd olunan məqsədə nail olmaq üçün kifayət qədər əsas tapmaq çətindir. Bu məqsədəuyğun gələn az sayda arqumentlər də sığortaçıların kommersiya maraqlarının və biznes iddialarının fonunda nəzərə çarpmır. Təkafulla yanaşı ənənəvi sığortaya xas olan və Qərb ölkələrində ən uğurlu sığorta biznesi hesab edilən qarşılıqlı sığorta (və ya əməkdaşlıq sığortası) artıq qeyd edildiyi kimi əksər İslam alimləri tərəfindən, xüsusən də Fətvalar üzrə Daimi Heyətin rəyinə əsasən Şəriət baxımından qanuni hesab edilmişdir, bir şərtlə ki, qarşılıqlı sığortanın investisiya əməliyyatları Şəriətə uyğun qaydada həyata keçirilsin. Müsəlmanların dünya əhalisinin 1/5-dən çox olmasına baxmayaraq, müsəlman ölkələrindəki sığorta əməliyyatlarının həcmi dünya üzrə göstəricinin (4,5 trln. ABŞ dolları) cəmi 1/60 hissəsini təşkil edir. Bunun da əsas səbəbi İslam Şəriətində sığorta əməliyyatlarına fərqli yanaşmanın olmasıdır. Məhz bu amil də təkaful əməliyyatlarının həcminin son illər sürətlə artımını şərtləndirən səbəblərdən biridir. Yəni uzun müddət sığorta əqdlərini “yaxın buraxmayan” müsəlmanların sığortaya alternativ olan təkaful mexanizmində iştirakı məhz bu mexanizmin ehtiva etdiyi əqdlərin Şəriətə uyğunluğuna görədir. Lakin vəziyyətin ciddi surətdə dəyişməsi, yəni müsəlmanların sığorta əməliyyatlarından faydalanmasının rəqəmlərlə ifadə olunan nisbətinin artması üçün İslam Şəriətinə uyğun sığorta mexanizmlərinin mövcudluğu, xüsusən də təkaful barədə maarifləndirmə və maliyyə savadlılığının artırılması üçün xeyli iş görülməlidir. Müsəlman ölkələrində ənənəvi sığortanın hələ də üstünlük təşkil etməsinə (ümumi sığorta haqlarındakı payı 83 %), habelə ənənəvi sığortaya aid əməkdaşlıq (qarşılıqlı) sığortasının da Şəriət tərəfindən icazəli hesab edilməsinə baxmayaraq (məsələn, Səudiyyə Ərəbistanında qanunvericiliklə müəyyənləşdirilmişdir ki, sığortaçılar yalnız əməkdaşlıq sığortası təcrübəsinə uyğun əməliyyatlar həyata keçirə bilərlər ), təkaful əməliyyatlarındakı artım ənənəvi sığorta ilə müqayisədə xeyli çoxdur. “Sviss Re” Təkrarsığorta şirkətinin ənənəvi illik təhlillərinin nəticəsi olaraq 2011-ci il üçün nəşr etdiyi “Qlobal Sığorta İcmalı”nda qeyd edilir ki, ümumdünya maliyyə böhranına və ənənəvi sığorta sektorundakı azalmalara baxmayaraq, 2007–2010-cu illər arasında təkaful şirkətlərində orta hesabla 30%-ə yaxın artım müşahidə edilmişdir. Əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələri əhatə etməsinə baxmayaraq, 2004-cü ildə təkaful üzrə daxilolmaların həcmi 1,4 milyard dollar olduğu halda, 2010-cu ildə bu rəqəm 5 dəfə artaraq 7 milyard , 2011-ci ilin sonunda isə 12 milyard dollara çatmışdır. Tədqiqatçılar belə dinamik inkişafın bir neçə səbəbini göstərirlər ki, bunlardan da yalnız biri sırf müsəlman əqidəsi bağlı amildir; belə ki, təkaful əqdləri İslam maliyyəsi prinsiplərinə uyğun gəldiyi üçün uzun müddət sığorta xidmətlərindən yararlanmaq imkanı olmayan və böyük say potensialına malik sığortalanmamış statusunda olan müsəlman əhalinin cəlb edilməsinə şərait yaratmışdır. Digər səbəblər isə təkafulun sırf biznes və maliyyə institutu kimi üstünlükləri ilə bağlı olmaqla, müsəlmanlarla yanaşı qeyri-müsəlmanların da diqqətini cəlb etməsi ilə əsaslandırılır :

• Təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan modellərin bazar və kredit risklərinin xoşagəlməz nəticələrini xeyli dərəcədə azaltmaq, habelə maliyyə təsisatı olan təkaful operatorlarının müflis olmaq ehtimalını minimuma endirmək imkanı bu qeyri-ənənəvi sığorta mexanizmini nəinki Şəriətə uyğunluq baxımından müsəlmanların, həmçinin son qlobal maliyyə böhranlarının “dərslərini öyrənən” Qərb tədqiqatçılarının da ən çox diqqət yetirdiyi mövzular sırasına daxil etmişdir. Təsadüfi deyil ki, artıq qeyri-müsəlman ölkələrində də təkaful şirkətlərinin fəaliyyətə başlaması, habelə böyük ənənəvi təkrarsığorta şirkətlərinin vəsaitlərinin müstəqil idarə olunduğu retəkaful bölmələrinin açılması adi hala çevrilmişdir.
• İslam maliyyə sisteminin inkişaf etdiyi ölkələrdə təkaful məhsulları ənənəvi sığorta məhsulları ilə müqayisədə qiymət rəqabətində daha davamlı təsir bağışlayır;
• təkaful əməliyyatlarında istifadə olunan əqdlərin şəffaflığı, habelə təkaful operatorlarının bağladığı müqavilələrdə sələmçilik, sərxoşedici istehsalı, qumar oyunları, tütünçülük kimi investisiya portfellərindən yayınma təkcə müsəlmanları deyil, əxlaqi dəyərlərə uyğun gələn maliyyə xidmətləri axtaran qeyri-müsəlmanları da əhatə edir. Təkaful müqavilələrində ifadə olunan kommersiya əsaslı deyil, insanlar arasındakı mənəvi bağlılığa söykənən niyyəti də bura aid etmək olar.
• təkaful fondunun zərərdən artıq qalan vəsaitlərinin iştirakçılar arasında bölüşdürülməsinin (hərçənd ənənəvi sığortada da bu cür şərlərə nadir hallarda rast gəlinsə də, bu, sığortaçının fərdi mülahizəsindən asılı olaraq müqavilədə razılaşdırılır) məcburi prinsip olaraq müəyyənləşdirilməsi sığorta hadisəsinə məruz qalmayan sığortalılara qarşı ədalətsiz davranışı aradan qaldırmaqla, həmin vəsaitin investisiyasından əldə edilən gəlirlərə iştirakçıların sahiblik imkanını ortaya qoyaraq təkcə mənəvi deyil, dünyəvi mənfəət baxımından da daha çox müştəri cəlb etməyə şərait yaradır.

• Zəka A. Mirzəyev "Sığorta əməliyyatlarına alternativ-təkaful" “RİSK” jurnalı, 2012-ci il №1(3), s. 36-39;
• Zəka A. Mirzəyev "Şəriətə görə risklərin idarə edilməsi və sığorta" "Dəvət" juranli, May 2013 / №5 (22), s. 32-35;
• Zəka A. Mirzəyev "İslama görə haram olan sığorta əqdləri" "Dəvət" juranlı, İyun 2013 / №6 (23);

SIĞORTA TERMİNLƏRİ LÜĞƏTİ Arxivləşdirilib 2013-06-05 at the Wayback Machine