SpaceX

SpaceX 2002-ci ilin İyun ayında, PayPal ve Tesla Motors şirkətlərinin ortaq qurucularından olan Elon Musk tərəfindən yaradılmışdır, çünki Elon Musk sərvəti ilə təqaüdə çıxmaq ya da xeyriyyə işləri görməkdən daha üstün bir iş görmək niyyətində idi, həmçinin kosmosda ucuz və etibarlı səyahət ABŞ-də qulağa xoş gələn və qazanca çevrilə biləcək bir sahə idi. Onun məqsədi özəl havayolu təyyarələrinə bənzər, kosmosa bir çox dəfə göndəriləbiləcək asan və ucuz başa gələn raketlər istehsal etmək idi. 2006-cı ilin mart ayında Musk artıq öz sərvətindən şirkətə 100 milyon $ vəsait ayırmışdı.[2] 4 Aqust 2008 tarixində sponsor firması olan Founders Fund şirkəti SpaceX -ə əlavə olaraq 20 milyon $ vəsait ayırmışdır.[3]

2012-ci ilin əvvəllərində şirkətin qurrucusu şirkətin haradasa 3-də 2-inə sahib idi.[4] Şirkətin 70 milyon ədəd hissəsinin o zaman üçün özəl sektor bazarındakı qiymətinin 875 milyon $ olduğu təxmin edilir,[5] bu da SpaceX şirkətinin 2012-ci ilin fervral ayı ərəfəsində dəyərinin təxmini 1.3 milyar $ ətrafında olduğunu göstərir.[6] 2012-ci ilin may ayındakı COTS 2+ uçuşundan sonra, şirkətin özəl sərmayesi haradasa iki qatına — 2.4 milyar $ dəyərinə yüksəlmişdir.[7]

2012-ci ildə şirkətin xalqın istifadəsinə verilməsinin 2013-cü ilin sonlarında mümkün olacağı söylənirdi[8], ancaq daha sonra Musk, 2013-cü ilin İyun ayında verdiyi açıqlamasında bunun "Mars Koloniya Daşıyıcı Sisteminin nizamlı şəkildə uçuşlar həyata keçirməsinə qədər gözləyəcəyini bildirdi,"[9] bu açıqlama 2015-ci ildə dəyişdirilərək SpaceX-in xalqın xidətinə açıq bir şirkətə çevrilməsi üçün həlkə uzun illər lazım olduğu bildirildi.[10]

Şirkət 2002-ci ildə yaradıldığından bəri sürətlə böyümüş, 2005-ci ilin oktyabr ayında 160 nəfər olan işçi sayı 2008-ci ilin iyul ayında 500-ü, 2010-cu ildə isə 1100-ü, 2012-ci ilin əvvəllərində 1800-ü və 2013-cü ilin əvvəllərində isə 3000-i keçmişdir.[11] 2013-cü ilin sentyabr ayında şirkətin bütün işçilərinin sayı 3800 oldu.

2005-ci ilin yanvar ayında, SpaceX Surrey Satellite Technology Ltd. şirketinin % 10 hissəsini satın almışdır.[12]

16 iyun 2009 tarxində SpaceX Astronavt Təhlükəsizliyi və Missiya Təminatı bölməsini açmışdır. Keçmiş NASA astronavtı Ken Bowersox böləminin fəaliyyətlərini davam etdirmək üçün şirkətin başçı köməkçisi olaraq işə götürülmüşdür. Lakin, keçmiş astronavtın 2011-ci ilin sonlarına yaxın SpaceX şirkətindən ayrıldığı bildirilmişdir. Ayrılması üçün heç bir səbəb bildirilməmiş və yerinə də hər hansı başqa bir şəxs götürülməmişdir.

Hal-hazırda Elon Musk idarə heyətinin sədri (CEO), Gwynne Shotwell isə şirkət başçısı və şirkət idarə meneceri (COO) olaraq işləməkdədir.

SpaceX özəl sektor tərəfindən maliyyələşdirilən bir kosmik səyahət şirkətidir.[13] Birinci orbitə atılma vəsitəsi — Falcon 1 və üç raket matorunu—Merlin, Kestrel və Draco— tamamiylə özəl maliyə ehtiyatı ilə həyata keçirmişdir. SpaceX Merlin raket matorunun dəyişdirilimiş bir formasını istifadə edən Falcon 9 orbitə atılma vasitəsinin maliyyəsinin bir qismi üçün ABŞ hökuməti ilə müqavilə imzalamışdır. SpaceX, Metan yanacaqlı Raptor raket motorlu, Falcon Heavy ağır orbitə atılma vasitəsi və bir sıra yenidən istifadə ediləbilən orbitə atılma vasitələrinin texnologiyasını öz özəl maliyyəsi hesabına həyata keçirməkdədir.[13]

2012-ci ilin may ayından etibarən SpaceX quruluşundan sonraki ilk 10 ildə cəmi 1 milyard $ maliyyə ilə işləmişdir. Bunun içərisindəki 200 Milyon $ dəyərində özəl maliyyənin yarısını Musk-un buraya qoyduğu 100 Milyon $ dəyərindəki maliyyədən ve digər sərmayəçilərin verdiyi 100 Milyon $ -dan ibarətdir. (Founders Fund, Draper Fisher Jurvetson, və s). Maliyyənin qalan hissəsi uzun müddətli atılma və inkişaf etdirmə sazişlərindəki "inkişaf müddəti" ara ödənişlərindən gəlmişdir. SpaceX 40 dan çox missiyanı həyata keçirmək məqsədilə öz özəl müştəriləri və NASA ilə 4 milyon $-lıq müqavilə imzalamış, lakin bəzi özəl müştərilər maliyyəni aşağı salmışdır, 2012-ci ilin aprel ayına qədər NASA -nın fondları SpaceX-i 400–500 Milyon $ maliyyə ilə təmin etmişdir.[14] 2012 may etibarıyla, SpaceX 40 ədət uçuş missiyası üçün müqavilələr imzalamışdı və uzun müddətli müqavilələr üçün Amerika Mühasibat qaydalarının görə müqavilə imzaladıqdan dərhal sonra nağd ödəniş təşkil veriləli idi. Bundan əlavə çox uçuş tarixindən əvvəl bitən uçuş vasitəsi kompenetləri üçün ara ödənişlər alırdı.

2012 avqust ayında SpaceX NASA ilə "CCiCap — Yeni nəsil Amerikalı insanlı kosmik uçuş" təklif edəcək ekipajlı kosmik kapsulun dizaynı və inkişafı üçün böyük müqavilə imzaladı. Bu müqavilə ilə NASA 2017-ci ilə qədər təkrar Amerika torpaqlarından kosmosa astronavt göndərə bilməyi planladı. Başqa iki şirkət Boeing və Sierra Nevada Corporation, NASA ilə eyni istehsal müqavilələri imzalamışdırlar. NASA-nın bu üç şirkətlə imzaladığı Kosmik Hüquq Müqaviləsi əhatəsində, bu üç şirkətin, NASA-nın "Kommersiya Ekipajlı Kosmik Uçuş İmkanları" üzərindən etdikləri irəliləmələr və uğurları ilə həm ictimaiyyətə, həm də hökumətə münasib qiymətlərlə kommersiya insan kosmos uçuşunu təqdim etmək üçün nəzərdə tutulub. Bu müqavilənin hissəsi olaraq, SpaceX 2012 və 2014 may arasında edəcəyi çatdırılmalar üçün 440 milyon dəyərində müqavilə imzalamışdır.

2012-ci ilin sonunda SpaceX-in iş siyahısında ümumilikdə 4 milyard $ dəyərində, ABŞ hökuməti və şəxsi sektor müştəriləri ilə olan müqavilələrin nəticəsini təmsil edən 40-dan çox uçuş var idi. Bu müqavilələrin çoxunda çoxdan SpaceX-ə ara ödənişlər edilməyə başlanmışdı. 2013 dekabr ayı etibarıyla SpaceX 50 ədət irəli tarixli uçuşu müqavilələrlə əlaqələndirmişdir. Bunların 3-də 2-si kommersiya müştəriləri üçün idi. 2013-cü ilin sonlarına yaxın kosmos sənayesi mediyasında SpaceX-in rəqiblərinə (Ariane 5 və Proton) görə qiymət qırdığına dair şərhlər edilməyə başlanmışdı. Bu tarixlərdə SpaceX ən az 10 ədət daha jeostatik orbit uçuşu planlamışdı.

2015-ci ilin yanvar ayında SpaceX Google-dan ve Fidelity investisiya şirkətindən , şirkətin 8,333%-lik hissəsinə müvafiq cəmi 1 Milyar $ maliyyə aldı, beləliklə şirkətin dəyəri təxminən 12 milyar $ dəyərinə yüksəlmişdir.[15] Əvvəllər bu investisiyanın SpaceX-in peyk istehsalı ve qlobal peyk internet xidməti işlərinə başlaması üçün olduğu düşünülsədə[16] Gwynne Shotwell 2015-ci ilin mart ayında verdiyi müsahibədə investisiyanın qlobal peyk internet xidməti ilə əlaqədar olmadığını bildirdi.[17] Əslində Google O3b və OneWeb ilə yollarını ayırdığından bəri peyk internet ortağı axtarmaqdaydı.[18]

İlon Mask digər kosmik uçuş şirkətlərinin baha qiymətlərinin səbəbini lazımsız bürokratiyadan irəli gəldiyini deyir. Daha əvvəl məqsədlərindən birinin kosmosa çatmağın maliyyə tədbirini və təhlükəsizliyini önəmli miqdarda artırmaq olduğunu bildirmişdir.[19] 2010 dekabr ayında SpaceX Dragon kosmik kapsulu iki istiqamətli uçuşdan qayıtdıqdan sonra uğurlu şəkildə kosmik gəmini uçuran və geri qaytaran ilk özəl şirkət olmuşdur.[20] Kosmos Vəqfi SpaceX-ə Dragon gəmisinin uğurlu uçuşu və dünyaya uğurlu şəkildə geri qayıtması səbəbi ilə 2011-ci ilin Kosmos Uğur Mükafatını vermişdir.[21]

Müxtəlif konfranslarda, SpaceX gələcəyin motor və uçuş gəmilərinə aid dizayn şəkillərini ortaya qoymuşdur. Bu dizaynların həyata keçirilməsi məhsuldarlığın artırılmasına aid tələblərlə əlaqəli olaraq ediləcəyi bildirilmişdir. Şirkətin 2004-cü ildəki planlarında "müştəri tələbi olması vəziyyətində ağır və super-ağır uçuş sistemlərinin ediləcəyi" bildirilmişdir. Ağırlıqdakı hər səviyyə artımı orbitə çıxış maliyyəsini aşağı salacaqdır. CEO İlon Mask bu açıqlamnı etmişdir: "İnanıram ki, funt başına 500 $(1,100$/kq) və ya daha azı eilə bilər."[22]

SpaceX özünə aid ekipajlı ilk kosmik gəmi olan "Dragon" kosmik gəmisinin 2017-ci ilə qədər test uçuşunu etməyi planlayırdı.[23] İlon Mask şəxsi hədəfinin Marsda insan araşdırılması və yerləşdirilməsi olduğunu bildirmişdir.[24] 2011-ci ildə etdiyi görüşdə Marsın səthinə 10–20 il arası bir müddətdə insanları aparmağı düşündüyünü bildirmişdir.[24] 2013 iyun ayında Mask özəl sərmayəli olaraq dizayn ediləcək və Marsa gedəcək sonra Yerə geri qayıdacaq olan kosmik gəmi, mühərrik, kosmik kapsul, kosmik uçuş sistemlərinin hamısını təşkil edən Mars Koloniya Daşıyıcısı terminini istifadə etmişdir və həmçinin SpaceX-in Texas Boca Chica-dakı uçuş bazasında Mars mövzulu adları daşınmaz əmlak paketləri üçün istifadə edir.[25] 2014 mart ayında COO Quinni Şotuell Falcon Heavy və Dragon v2 ekipajlı versiyasının uçuşa hazır olanda şirkətin mühəndislik komandasının Mars tapşırıqlarındakı nəqliyyat infrastrukturu üzərində daha çox işləyəcəklərini demişdir.[26] 2015 yanvar ayında Mask 2015-ci ilin sonlarına yaxın Mars Nəqliyyat Sistemi üçün "tamamilə yeni memarlığ"ın detallarını açıqlamağı düşündüyünü bildirmişdir.[27]

2015 yanvar ayında SpaceX peyk istehsalı və sferik peyk internet təminediciliyi işinə girəcəyini açıqlamışdır. Peyk istehsal təsisinin Vaşinqton ştatının Sietl şəhərində olacağını bildirmişdir. İnternet xidmətinin 1100 km-lik orbitlərə sahib 4000 ədət peykdən ibarət olan bir peyk şəbəkəsi üzərindən işləyəcəyini və 2020-ci ildə xidmət verməyə başlayacağını bildirmişdir. Bu işin hədəfinin gəlirini və pul axınını artıraraq SpaceX-in Mars koloniyası qurmağına imkan yaratmışdır.[10]

İnkişaf mərhələsində olan gələcəyin məhsulları içərisində Falcon Heavy uçuş sistemi Falcon 9 və Falcon Heavy gəmiləri üçün təkrar istifadə edilə bilən uçuş gəmiləri və yeni Maye Metanla işləyən Raptor raket mühərriki vardır. Falcon Heavy raketi Falcon 9 texnologiyası əsasında dizayn edilmişdir və bitdiyində Apollon dövründəki Saturn V raketindən bəri dünyadakı ən güclü raket olmuşdur. Falcon Heavy Apollon 8 uçuşlarında olduğu kimi orbitinə ekipajlı Dragon gəmisi göndərməkdə istifadə edilə bilən və ya dəyişdirilmiş insansız Dragon gəmisinin Marsa enməkdə istifadə edilə bilər.[28] Mask şirkətin məqsədinin Marsda qalıcı insan həyatının yaradılmasına kömək etmək olduğunu açıqlamışdır.

SpaceX-in baş ofisi Los-Ancelesin şəhərətrafı olan Hotorn ərazisində 1 Roket Yolu ("1 Rocket Road") ünvanında yerləşir. Daha əvvəllər Boeing 747 təyyarələrinin gövələrinin istehsal edildiyi bu böyük təsis SpaceX-in ofis sahəsi, tapşırıq idarəsi və gəmi fabriki hissələrini təşkil edir. Ərazi Amerikadakı kosmik şirkətlərin baş ofisləri, təsisləri və/və ya subpodratçıları baxışından ən çox sıxlığa sahib olan ərazidir. Bunlara böyük kosmik şirkət mühəndisləri və kollecdən yeni məzun olan mühəndislər hovuzu yaradan Boeing/MakDonnel Douqlas əsas peyk istehsal kampusu, Raytheon, NASA-nın Reaktiv Mühərrik Laboratoriyaları, Lockheed Martin, BAE, Northrop Grumman və AECOM və sairə təsisləri daxildir.[29]

SpaceX raketlərinin və raket mühərriklərinin istehsalında yüksək miqdarda şaquli inteqrasiya istifadə edir. Kosmos və Aviasiya sənayesində bənzəri olmamış şəkilfə SpaceX şəxsi raket mühərikklərini, uçuş gəmilərini, komik gəmilərini, əsas avionik komponentlərini və bütün proqramlarını Hotorn təsislərində şirkət içində istehsal edir. Yenə də SpaceX-in 3000-dən çox təchizatçısı vardır və bunlardan 1100-ə qədəri SpaceX-ə həftəlik ləvazimat təslimatı edir.[30]

SpaceX 2015 yanvar ayında etdiyi açıqlamada Redmond, Vaşinqtonda peyk istehsal mərkəzinin qurulacağını bildirmişdir. Təsisdə başlanğıcda 60 olan mühəndis sayının bir neçə ildə 1000-i keçəcəyini bildirmişdir.[31]

SpaceX-in Hyuston, Texas; Çantilli, Virciniya; və Vaşinqton, D.C. ərazilərində regional ofisləri vardır.[32] 2014-cü ildə Sitl ərazisində açıdığı ofisdə sıx şəkildə mühəndis və proqramçıları işə alır.[33]

SpaceX-in 2 ədət test təsisi vardır: Texas ştatının MakQreqor şəhərindəki SpaceX Roket İnkişafı və Test Təsisi (SpaceX Uçuş Təsisləri) və Nyu Meksiko ştatının cənubundakı Cornada del Muerto səhrasında qurulan Kosmik Limanı Amerikada olan və kirayəyə götürülmüş VTVL (şaquli qalxış və şaquli eniş) test təsisi.