Sintaktik əlaqələr

Obyektiv aləmdəki əşyalarla, onların müxtəlif xüsusiyyətləri arasındakı əlaqə nəzərdə tutulur. Onları dörd növə ayırmaq olar:

• Subyekt əlaqəsi: Əşya ilə onun hərəkəti arasındakı əlaqədir. Buna predikativ əlaqə də deyilir: O gəlir. Tələbə yazır.
• Obyekt əlaqəsi: Obyektlə hərəkət arasındakı əlaqə nəzərdə tutulur: kitabı oxumaq, yeri şumlamaq, məqaləni yazmaq.Cibindən dəsmalını çıxartdı, eynəyini götürdü, gözlərini sildi.
• Atributiv əlaqə: Əşya ilə onun müxtəlif əlaməti, keyfiyyət və xasiyyəti arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur: ağ divar; həmin adam; Həyatın əzəli, əbədi qanunları var.
• Relyativ əlaqə: Hərəkətlə onun tərzi, yeri, səbəbi, məqsədi, şərti və s. arasında olan əlaqə nəzərdə tutulur: yavaş danışmaq, sevincdən ağlamaq. Relyativ məna əlaqəsinə zərfi əlaqə də deyilir. Mehribancasına görüşdülər, bir-birinin əlini bərk-bərk sıxdılar, oturdular.

Sözlər arasındakı məna əlaqələrini qruplaşdırsaq, belə bir nəticəyə gələ bilərik: Subyekt əlaqəsi tabelilik əlaqələrindən uzlaşma, atributiv və relyativ əlaqə isə yanaşma əlaqəsinə uyğun gəlir[1].

Qrammatik əlaqə dedikdə sözlərin morfoloji yolla dəyişməsi və sintaktik yolla birləşməsi nəzərdə tutulur. Sözlər arasında qrammatik əlaqə iki yerə ayrılır: tabesizlik əlaqəsi, tabelilik əlaqəsi.

Sintaktik əlaqədə tabesizlik əlaqəsi ilə bağlanan sözlərin biri digərinə tabe olmur, hər biri aid olduğu sözlə əlaqələnir. Bu əlaqə bərabərhüquq əsasında baş verir. Tabesizlik əlaqəsi tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında və cümlənin həmcins üzvləri arasında, həmcins xitablar arasında, qoşa sözlərin komponentləri arasında özünü göstərir.

• Tabesiz mürəkkəb cümlənin komponentləri arasında – Zəng çalındı, uşaqlar sinfə doluşdular, müəllimlər nəzakətlə vidalaşıb ayrıldılar.[2]
• Həmcins mübtədalar arasında — Yoxsulluq, ehtiyac və zülm onun nəsibi olmuşdur. (M. İbrahimov)
• Həmcins xəbərlər arasında- İsgəndər həmişə onlara əl tutur, yol göstərirdi. (F. Eyvazlı)
• Həmcins təyinlər arasında- Kərəm boylu-buxunlu, nazikbel, enlikürək bir oğlan idi. (F. Eyvazlı)
• Həmcins tamamlıqlar arasında- O, bəzən mumdan, baldan, xallı balıqdan, yumurtadan və soxulcandan da istifadə edirdi… (F. Eyvazlı)
• Həmcins zərfliklər arasında- Güllələr onların yan-yörəsindən, başlarının üstündən vıyıltı ilə keçdi.
• Qoşa sözlərin komponentləri arasında- Qohum-əqrəba, dost-tanış

• Həmcins xitablar arasında-

Təbiət, təbiət, ana təbiət,

Yamyaşıl geymisən yenə, təbiət…(M. Araz)

Tabesizlik əlaqəsi ilə əlaqələnən tərəflər ya yalnız intonasiya ilə, ya da tabesizlik bağlayıcıları vasitəsilə bir-birinə bağlanır. Tabesizlik əlaqəsi ikibaşlı oxla (↔) göstərilir[3].

Yanaşma əlaqəsi əlaqələr içərisində ən qədim olan əlaqədir. Yanaşma əlaqəsində bir söz heç bir şəkilçi və formal göstərici olmadan başqa bir sözə yanaşır. Ona tabe olur. Ondan asılı vəziyyətdə düşür. Məsələn: yaşıl yarpaq birləşməsində yaşıl sözü heç bir şəkilçi qəbul etmədən yarpaq sözünə yanaşmış, ona tabe olmuşdur. Yanaşma əlaqəsini belə xarakterizə etmək olar. Tabelilik əlaqəsində olan iki söz arasında uzlaşma və idarə əlaqəsi yoxdursa, onda həmin sözlər arasındakı əlaqə yanaşma əlaqəsidir. Yanaşma əlaqəsində iki tərəf var: əsas tərəf, asılı tərəf. Əsas tərəfə müstəqil, tabe edən tərəf də deyilir. Asılı tərəf isə tabe olan, qeyri-müstəqil tərəf də adlanır. Bir qayda olaraq asılı tərəf əsas tərəfdən əvvəl gəlir və onunla məna və qrammatik cəhətdən bağlanır. Yanaşma əlaqəsində bəzən asılı tərəf sözdüzəldici şəkilçilərlə işlənə bilir. Məsələn: dadlı xörək, dadlı meyvə və s.

Yanaşma əlaqəsində xarakterinə görə iki növə ayrılır:

1. tam yanaşma
2. tam olmayan, natamam yanaşma.

Əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ya tərəflə arasına sözlər daxil ola bilmir, ya da tərəflər arasına söz daxil olarkən əsas tərəflə yanaşma əlaqəsi münasibətində olur. Belə ki, tərəflər arasına daxil olan sözlər uzlaşma və idarə əlaqəsinə girə bilmirlər. Məsələn: ağıllı, mehriban uşaq; uca daş bina. Lakin tam yanaşmada birləşmənin tərəfləri arasında əlaqə eyni dərəcədə möhkəm olmur. Məsələn: iki mehriban dost birləşməsində mehriban dost birləşməsi arasında əlaqə daha möhkəmdir. Əsas tərəfdən uzaqlaşdıqca əlaqə tamam zəifləyir[2].

Bəzən şeir dilində əsas tərəf əvvəl, asılı tərəf sonra işlənir. Bu zaman asılı tərəflə əsas tərəfin sırası pozulur. Məsələn:

Bir oğul böyütdü ki, gur çatmaqaş, gensinə,

Bir oğul böyütdü ki, oğul deyirəm sənə. (Ə. Kərim)

Natamam yanaşmanın əsas xüsusiyyəti budur ki, tərəflər arasına ya uzlaşma, ya da idarə əlaqəsində olan sözlər daxil olur. Məsələn: Axşam Əli dostunu bizə gətirdi cümləsində axşam sözü gətirdi sözünə yanaşıb. Lakin bu natamam yanaşmadır. Çünki, tərəflər arasında Əli gətirdi- uzlaşma, dostunu gətirdi- idarə, bizə gətirdi- idarə əlaqəsi var.

Qeyd: Bəzən natamam yanaşmada əsas tərəflə asılı tərəf arasında olacaq sözün sırası pozulur. Məsələn, səhər yuxudan durur əvəzinə səhər durur yuxudan, xeyli mənə baxdı əvəzinə, xeyli baxdı mənə işlənir.

Yanaşma əlaqəsində nitq hissələrinin iştirakı.

1. İsmin ismə yanaşması. a) atributiv — isim ismə yanaşır: daş divar, rezin əlcək və s. b) II növ təyini söz birləşməsi şəklində yanaşma: inək südü, əncir qurusu və s. c) qoşmalı yanaşma- od kimi sözlər, ilan kimi adam və s.
2. Sifətin ismə yanaşması – sifətin əsas vəzifəsi ismə yanaşıb onu müxtəlif cəhətdən əlamətləndirməkdir – yaraşıqlı evlər, mehriban qız və s.
3. Sayın ismə yanaşması. Sayın ismə yanaşmasında sayla isim arasına əsas tərəflə yanaşma əlaqəsində olan sözlər daxil ola bilir. Məsələn: Bir gözəl, bir sevimli oğul böyütdü ana…(Ə. Kərimli) Saylar isimlərə yanaşarkən bəzən cüt, dəst, parka, tikə, nüsxə, göz, baş, nəfər, ədəd, dənə, dəstə və s. kimi numerativ sözlər daxil olur. Bunlar çox zaman mənanı dəqiqləşdirir və konkretləşdirir. Bəziləri isə az-az hallarda mənaya təsir edir: bir at- bir cüt at, bir leylək- bir cüt leylək və s.
4. Əvəzliyin ismə yanaşması. İşarə əvəzlikləri, təyini əvəzliklər, bəzən isə sual əvəzlikləri isimlərə yanaşır: o adam, bu məsələ, filan ev, hansı hadisə, neçə kitab və s.
5. Feili sifətin ismə yanaşması. Əgər feili sifətlər substantivləşməyibsə, yanaşma əlaqəsində olur: ağlayan uşaq, oxuyan tələbə, deyilən söz və s.
6. Feili bağlamanın feilə yanaşması- qaçanda yıxılmaq, görəndə demək və s.
7. Qoşmalı birləşmənin yanaşması- Əhməd kimi müəllim. Qoşmalı birləşmələr bəzən feillərlə də yanaşma əlaqəsinə girir: adam kimi danışmaq, köz kimi yandırmaq və s.
8. Zərflərin yanaşması. Tərzi-hərəkət, zaman, dərəcə, səbəb və s. zərflər feillərlə yanaşma əlaqəsində olur- tez-tez gedir, xeyli oturdu və s.
9. Qoşmalı sözlər isim, sifət, say, zərf və feillərlə yanaşma əlaqəsində olur. Pambıq kimi yumşaq, xəzəl kimi şox, aslan kimi cəld, ayı kimi yatmaq və s.

Asılı tərəfin əsas tərəflə şəxsə və kəmiyyətə görə uyğunlaşmasına uzlaşma deyilir. Uzlaşma əlaqəsi həm predikativ həm də qeyri-predikativ birləşmələrdə özünü göstərir. Yəni, bu əlaqə həm mübtəda ilə xəbər arasında, həm də II və III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında özünü göstərir.

Mübtəda ilə xəbər arasındakı uzlaşma başa düşülür. Bu əlaqədə mübtəda əsas tərəf, hökmran tərəf, hakim tərəf olur. Yəni mübtəda tabe edən tərəf kimi çıxış edir. Xəbər isə mübtədadan asılı olur, mübtədaya tabe olur, onunla uzlaşır.

Uzlaşma əlaqəsində xəbər mübtəda ilə uzlaşır. Mübtəda əsas, xəbər isə asılı tərəf olur. Bəzən mübtəda ilə xəbər arasında uzlaşma əlaqəsi pozula bilir. O duru gölləri qoruyan mənəm mübtəda III şəxsin təkində (O duru gölləri qoruyan), xəbər isə I şəxsin təkindədir (mənəm). Bu cümlədə mübtəda sabit qala-qala xəbər dəyişə bilər. O duru gölləri qoruyan mənəm; bizik; sənsən; sizsiniz; odur; onlardır. Belə cümlələrdə uzlaşma əlaqəsinin pozulması səbəbi subyektlə predikatın yerini dəyişməsidir.

Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmasında heç vaxt şəxsin və kəmiyyətin uyğunluğu pozulmur. Məsələn: Mən aldım, sən aldın, biz gəldik, siz aldınız, o aldı və s. Lakin III şəxsin cəmində xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə uzlaşa da bilər, uzlaşmaya da bilər. Bu hal onunla bağlıdır ki, III şəxsin cəminin məzmunu çox genişdir. III şəxsin cəmi bütün canlı və cansız varlıqları əhatə edir. III şəxsin cəmində xəbərin mübtəda ilə uzlaşmasında üç hal var:

1. Mübtəda insan məfhumu ifadə etdikdə, xəbər onunla əksər vaxt kəmiyyətcə uzlaşır. Az-az hallarda uzlaşmır. Uzlaşanlar: Uşaqlar onu çağırdılar. Uzlaşmayanlar: Uşaqlar onu çağırdı.
2. Mübtəda heyvanları və quşları bildirdikdə, xəbər kəmiyyətcə onunla bərabər şəkildə uzlaşa da bilir, uzlaşmaya da bilir. Məsələn: İtlər hürüşdülər də ola bilər, İtlər hürüşdü də. Uzlaşmayanlar: Boz qarğalar qarışmasın bülbüllərin xoş səsinə.
3. Mübtəda cansız varlıqları ifadə etdikdə, xəbər əksər vaxtlar kəmiyyətcə onunla uzlaşmır. Az-az hallarda uzlaşır. Məsələn, uzlaşmayanlar: İşıqlandı üfüqlər. Uzlaşanlar: Projektorlar limanda nəsə axtarırdılar[4].

Qeyd: Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmasını və uzlaşmamasını nəzərə alaraq uzlaşma əlaqəsi iki növə ayırmaq olur: Tam uzlaşma, natamam(yarımçıq) uzlaşma. Xəbərin mübtəda ilə həm şəxsə, həm də kəmiyyətə görə uzlaşması tam uzlaşmadır. Məsələn, I, II şəxslərin tək və cəmində, həm də III şəxsin təkində olan uzlaşma heç vaxt pozulmadığı üçün tam uzlaşmadır. Ancaq III şəxsin cəmində xəbərlə mübtəda arasında olan uzlaşma kəmiyyətə görə pozulduğundan natamam (yarımçıq) uzlaşmadır. Ona görə ki, III şəxsin cəmində mübtəda ilə xəbər arasındakı uzlaşma kəmiyyətə görə pozulur.

Bəzi cümlələrdə mübtəda həmcins olur. Bu zaman xəbər həmcins mübtədalarla uzlaşmalı olur. Bəzən də xəbər özü həmcins olur və bu zaman həmcins xəbərlər mübtəda ilə uzlaşmalı olur.

Mübtəda həmcins olanda xəbərin onunla uzlaşması üç şəlikdə özünü göstərir:

• Həmcins mübtədalar sırasında I, II və III şəxslər iştirak edir. Bu zaman xəbər həmcins mübtədalarla I şəxsin cəmində uzlaşır. Məsələn: Mən də, sən də, o da getməliyik.
• Həmcins mübtədalar sırasında I şəxs olmur, II və III şəxs iştirak edir. Bu zaman xəbərin mübtəda ilə uzlaşması II şəxsin cəmində baş verir. Məsələn: Sən də, o da çox hazırlaşmalısınız.
• Cümlədə I və II şəxslər iştirak etmir, Həmcins mübtədalar yalnız III Şəxsdən ibarət olur. Bu zaman xəbər də III şəxsdə olur. Məsələn: Çiçəklər, quşlar, insanlar dil açmışdılar. Cümlə belə də ola bilər: Çiçəklər, quşlar, insanlar dil açmışdı.

Həmcins xəbərlər mübtəda ilə iki şəkildə uzlaşır:

• Həmcins xəbərlərin hər biri mübtəda ilə ayrı-ayrılıqda uzlaşır: Əhməd qürurludur, sədaqətlidir, təmizdir, vicdanlıdır.
• Həmcins xəbərlərdən sonuncusunda şəxs şəkilçisi saxlanmaqla əvvəlkilərdə şəxs şəkilçisi ya ixtisar olunur (bəzən də həmcins xəbərlərdən ilkində şəxs şəkilçisi saxlanılmaqla sonuncudakı şəxs şəkilçisi ixtisar olunur): Biz oxuyur, yazır, arabir dincəlirdik. Mən zənciyəm, həm də rəssam.

Qeyri-predikativ birləşmələrdə uzlaşma II və III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında olur. III növ təyini söz birləşməsindəki uzlaşma bütün şəxslərə görə olur. Yəni III növ təyini söz birləşməsinin I tərəfi hər üç şəxsdə ola bildiyi üçün II tərəf də hər üç şəxsin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edir. Beləliklə, II tərəf I tərəflə uzlaşır. Məsələn: mənim arzum, sənin arzun, onun arzusu, bizim arzumuz, sizin arzunuz, onların arzusu. Birinci tərəfi neçənci şəxsdədirsə, ikinci tərəfi də ona uyğun mənsubiyyət şəkilçisi qəbul edir. II növ təyini söz birləşməsində uzlaşma məhduddur. II növ təyini söz birləşməsində uzlaşma ikinci tərəfin III şəxsin mənsubiyyət şəkilçilərini qəbul etməsilə yaranır. Məsələn: ellər atası, şairlər yurdu, sinif otağı. Bu cür birləşmələrdə göründüyü kimi, uzlaşma əlaqəsi mənsubiyyət şəkilçisi vasitəsilə yaranır. Uzlaşma əlaqəsinin qrammatik göstəriciləri:

• Şəxs(xəbərlik) şəkilçiləri.
• Mənsubiyyət şəkilçiləri.
• Kəmiyyət şəkilçisi (-lar, -lər)[4].

Əsas tərəfin tələbinə görə asılı tərəfin ismin müvafiq hal şəkilçilərini qəbul edərək dəyişməsinə idarə əlaqəsi deyilir. Qeyd: İsmin adlıq halı idarə əlaqəsində iştirak etmir. Adlıq halda olan söz mübtəda vəzifəsində olduqda uzlaşma, təyin vəzifəsində olduqda yanaşma əlaqəsinə xidmət edir. İdarə əlaqəsi, əsasən, obyekt və relyativ əlaqəli birləşmənin tərəfləri arasında olur. İdarə əlaqəsinin əsas xüsusiyyətləri bundan ibarətdir ki, asılı tərəfdəki söz əsas tərəfin tələbi ilə ismin hallarında olur[4]. İdarə əlaqəsi ismin halları ilə əlaqədar olduğundan, bu əlaqə əsasında yaranan birləşmənin asılı tərəfi hallana bilən, yəni substantivləşən, ya da müvəqqəti olaraq substantivləşən sözlərdə ibarət olur. Məsələn:

• isimlərin idarə olunması: qapını bağlamaq, kənddə yaşamaq, dünyaya gəlmək və s.
• əvəzliklərin idarə olunması: məni dinləmək, belələrinə kömək etmək və s.
• sifətin idarə olunması: düzünü demək, ağı qaradan ayırmaq və s.
• sayların idarə olunması: üçdən biri çıxmaq, birinciləri mükafatlandırmaq və s.
• məsdərin idarə olunması: oxumağa getmək, yazmağı öyrənmək və s.
• feili sifətin idarə olunması: işləyənləri mükafatlandırmaq, danışanı dinləmək və s.
• zərfin idarə olunması: irəliyə getmək, yaxında qalmaq və s.

İdarə əlaəqisin əsas tərəfin hansı nitq hissəsindən ibarət olmasına görə iki növə ayrılır: feillərlə idarə, başqa nitq hissələri ilə idarə.

İdarə əlaqəsində I tərəf asılı, II tərəf əsas tərəf olur. Asılı tərəf hal şəkilçili olur. İdarə əlaqəsi:

1. Tamamlıqla xəbər, yer zərfliyi ilə xəbər arasında olur: Həyatı sevirdi; Şəhərdə yaşayırdı.
2. Asılı tərəfi-birinci tərəfi hal şəkilçisi qəbul etmiş feili birləşmələrdə olur: Xəzəri seyr edən; Dağdan enəndə; Filmə baxmaq.
3. III növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri arasında olur. İkinci tərəfin tələbinə görə birinci tərəf yiyəlik halda işlənir: kitabın səhifələri, Cəlalın köynəyi.