Yusif Şeyxi

XV əsr türk ədəbiyyatı tarixində Şeyxinin özünəməxsus yeri var. XIV əsrin sonu, XV əsrin əvvəllərində yaşayıb. Şeyxi təxəllüslü Yusuf Sinanəddin Germiyani (?-1431) Germiyanda (Kütahiyədə) anadan olub. Öz təhsilini Germiyanda başa vurduqdan sonra biliyini artırmaq üçün İrana gedib, orada tibb, təsəvvüf, ədəbiyyat sahəsində savad alıb, göz həkimi ixtisasına yiyələnib. Ona tibblə məşğul olmasına görə adına həkim Sinan da deyiblər. İrandan Ankaraya dönüb, Hacı Bayram Vəli ilə yaxın olub, Şeyxi ləqəbini də bu üzdən alıb. Germiyanda göz həkimliyi edən Şeyxi əvvəl Germiyan hakimi II Yaqubun, sonra Süleyman şahın dönəmində, 1425-ci ildə Çələbi Mehmedin Karaman savaşı zamanı gözləri ağrıdığından onun gözünü müalicə edib, əvəzində Tokuzlular kəndi ona hədiyyə edilib. Şair 1431-ci ildə vəfat edib.

Onun əldə üç əsəri var. Bunlar «Divan», «Xərnamə», «Xosrov və Şirin»dir. Divanın 1938-ci il nüsxəsi Əli Nihad Tərlanın incələməsi ilə birlikdə Türk Dil Qurumu tərəfindən 1946-cı ildə yayınlanıb. Onun divanı tövhid, nət və qəsidələrdən ibarətdir. O, bu qəsidələrdə ən çox II Muradı tərif edir. Şeyxi «Xosrov və Şirin» məsnəvisini Nizaminin eyniadlı əsəri əsasında yazıb sultan II Murada təqdim edib. Bu əsər 6944 beytdən ibarətdir. Təzkirələr məlumat verir ki, Şeyxi bu əsəri tamamlaya bilməyib və əsər Cəmali tərəfindən sona çatdırılıb. Ancaq bu, doğru deyil. Şeyxinin bu gün ən tanınan, sevilən məsnəvisi «Xərnamə»dir («Eşşək haqqında poema»). 126 beytlik bu əsər həcv kimi qələmə alınıb. O, sultan Çələbi Mehmedin gözlərini müalicə edəndən sonra ona bağışlanmış Tokuzluya gələrkən kəndin əvvəlki sahibləri şairi yaxşı qarşılamamış, döyüb qovubmuşlar. Şeyxi də bu olaydan təsirlənərək «Xərnamə»sini yazıb sultana bağışlamışdı. Digər rəvayətə görə, II Murad ona vəzirlik vermək istəyirmiş, ancaq sarayda şairi sevməyən adamlar Nizaminin «Xəmsə»si kimi bir əsər ortaya qoyduqdan sonra ona vəzirlik verilməsinin doğru olduğunu söyləyirlər. Onların sözünə cavab kimi şair «Xosrov və Şirin»i tərcümə etməyə başlayır, 1000 beytini çevirərək sultana bağışlayır. Əsər sultanın xoşuna gəlir. Sultan II Murad ona çoxlu hədiyyələr verir. Aldığı hədiyyələrlə vətəninə dönən şairi yolda oğrular soyurlar. Şeyxi də başına gələn bu hadisəni həcv kimi yazıb II Murada göndərir. Bəzi tədqiqatçılar bu həcvin I Mehmedə bağışlanması fikrindədirlər. Təsəvvüflə maraqlanmasına baxmayaraq, şairin qəzəllərində sufizmin çox da dərin izlərinə rast gəlinmir. Ancaq şair qəzəllərində təsəvvüfün məzmun və düşüncə tərzindən böyük ölçüdə faydalanıb. Onun türkcə divanı var, məhəbbətdən bəhs edən çoxlu qəzəllər də yazıb.

Məhəmməd Füzuli tərəfindən öz əsərlərində xatırlanmışdır.[2]