Seneqambiya daş çevrələri

Vassuda yerləşən daş çevrələr.

Vassu Qambiyanın Niani rayonunda yerləşir və 11 daş çevrəyə sahibdir. Ən hündür daş bu ərazidə tapılıb və hündürlüyü 2,59 metrdir. Buradakı abidələrin inşaatçıları laterit daşların mənbələrini tapmaq üçün yerli geologiyaları ilə bağlı çoxlu biliklərə sahib idilər. Onlar bu daşları parçalanmadan və çatlamadan çıxartmaq üçün böyük texniki imkanlara sahib olmalı idilər.

Doqquz daş dairədən və bir ikiqat çevrəfdən ibarət olan Kerbatç[3] Qambiyanın Nianiya rayonunda yerləşir. Burada həmçinin üç yerdə qırılmış və yıxılmış V formalı bir daş var. Cəbhə xəttinin bir hissəsi olan bu daş 1965-ci ildə P. Ozannın rəhbərlik etdiyi Anqlo-Gambiya Daş Çevrələr Ekspedisiyası zamanı bərpa edilmişdir. Bu ekspedisiya zamanı Ozann və komandası Kerbatçda ikiqat çevrəni aşkar etdilər.[7]

Qambiyanın 50 dalasi əskinasındakı Vassu daş çevrələri.

Vanar ərazisi Seneqalın Kaffrine bölgəsində yerləşir və 21 daş çevrədən və bir ikiqat çevrədən ibarətdir.[1] Burada çox sayda lira daşları da var. Əslində, bütün Seneqambiya lira-daşlarının üçdə biri Vanarda yerləşir.[8] Buarada işləyən arxeoloqların sözlərinə görə Vanarda tapılan bütün abidələr məzarlıqlara işarədir. Tədqiqatçılar ərazinin əvvəlcə məzarlıq olduğunu və daşların daha sonra ritual istifadə üçün əlavə olunduğunu müəyyən etmişdirlər. Bu bölgə üçün tikinti tarixi eramızın VII-XV əsrləri arasına qədər yeni ola bilər.[1]

Ərazidə başlamış bir cari tanışlıq proqramı ikiqat çevrənin inşasına XII-XIII əsrlər arasında olan tarixləri verir.[9] Vanarda 2008-ci ildə bir qazıntı aparılmış və buradakı məzarlara iki qrupa təsnif edilmişdir:[1] kurqan ilə örtülmüş böyük çuxurlardan ibarət olan sadə məzarlar və dar girişləri olan dərin və daha mürəkkəb məzarlar. Məzarlarda kərpic və gips kimi tez xarab olan materialların olması dəfn zamanı tikilmiş cənazə evlərinin mövcudluğunu göstərir.[10]

Vanarda iki növ daş tapılmışdır: silindrik olmağa meylli uzun və incə daşlar və daha qısa, dartılmış, trapezəbənzər formalı daşlar.[6] Ərazidə sərhəd xətlərinin müvafiq çevrələrə uyğun gəlmədiyi bir sıra var ki, buna da abidələrin tikildiyi xronoloji ardıcıllığı səbəb olmuş ola bilər.

Seneqalda libra-daş

Vanardakı bu abidələrin əvvəlcə nə kimi göründüyünü izah edə biləcək bir çox başqa dəlillər var. Məsələn, ikiqat çevrənin daxili halqasında abidənin mərkəzindən kənara çıxan uçmuş monolitlər var. Bu abidənin ətrafında quru daşın tapılması ilə birlikdə monolitlərin altındakı quru daşın mövcud olduğunu və daxili halqadan və quru daşdan ibarət olan silindrin xarici təzyiq səbəbiylə çökdüyünü göstərə bilər.[11]

Vanarda həmçinin əraziyə səpələnmiş, yerin müxtəlif qatlarında basdırılmış vəziyyətdə saxsı qab qırıqları tapılmışdır. Saxsı qabın tapıldığı müəyyən təbəqələr quru daşın yıxılmasından sonra, ancaq monolitlərin dağılmasından əvvəl bir çöküntü meydana gəldiyini söyləyir. Başqa sözlə qablar monolitlər tamamilə və ya qismən tərk edildikdən sonra bu abidəyə qoyulmuş ola bilər. Ümumiyyətlə bu ikiqat çevrənin məhv edilməsi zamanla böyük və qəfil dağılmadan fərqli olaraq yavaş bir parçalanma idi.[8]

Bütün bu tapıntılara əsaslanaraq tədqiqatçılar Vanarda baş verən dəfn mərasiminin ardıcıllığı üçün mümkün bir model hazırladılar. Ardıcıllığın üç fərqli mərhələsi var: Birinci mərhələ qəbirləri kurqanlarla örtmək kimi yeraltı məzarların hazırlanmasından ibarətdir; ikinci mərhələ daşların kurqanların ətrafında ucaldıldığı dövrdür; üçüncü mərhələ isə frontal daşların düzəldilməsindən ibarətdir. Üçüncü mərhələ də həmçinin bu abidələr ritual fəaliyyət sahəsinə çevrilmiş və ətraf ərazilərə saxsı qablar yığılmış ola bilər. Bu modelin yaradıcıları digər ardıcıllıqların mümkün olduğunu qəbul edir və digər ardıcıllıq versiyaları da doğru ola bilər.[12]

Sayn-Nqayendə daş çevrələr

Sayn-Nqayen dörd sahənin ən böyüyüdür və ev 52 daş çevrədən, bir ikiqat çevrədən və 1102 oyma daşdan ibarətdir. Burada tapılan yanlız məzarların daş dairələrin qurulması ilə əlaqəli olan çoxsaylı məzarlardan daha qədim olduğu qəbul edilir.[3] Sayn-Nqayen ərazisi sadəcə Seneqal ərazisində, 13°41′ ş.e. 15°32′ q.u. koordinatlarında yerləşir.[13]

2002-ci ildə ərazidə Sayn-Nqayen Arxeoloji Layihəsi (SNAP- Sine-Ngayene Archaeological Project) ekspedisiya başladı. Komanda abidənin yaxınlığında dəmir əritmə yerləri və karxanalar aşkarladı.[7] Bundan əlavə abidələrlə eyni dövrə aid olan, döşəmələrinin və dulusçuluq qalıqları olan və 2-5 qrupda cəmləşmiş yüzlərlə ev aşkar edildi. Bu dəlil kiçik, lakin müstəqil icmaların mövcudluğunu göstərir. Tədqiqatçılar bu meqalit qəbiristanlıqlarının mədəni mənzərənin mərkəzində ola biləcəyini və insanları bir araya gətirmək məqsədinə xidmət edə biləcəyini ehtimal edirlər.[13]

Sayn-Nqayendəki arxeoloqlar dörd fərqli, ardıcıl dövrlə xronologiya qurmuşlar. Bu dövrlər ardıcıl təbəqələrə basdırılmış materiallara və ərazinin mərkəzindəki ikiqat çevrənin inşası xronologiyasına əsaslanır. Bu qrafikdə təyin olunan təxmini tarix aralığı eramızın 700-1350-ci illəri arasında dəyişir.[14]

Birinci dövrə aid materiallar səthdən təxminən 1.6-2.0 metr aşağıda yerləşir və eramızın 700-800-ci illərinə aiddir. Bu dövr üçün əsas tapıntı ikinci dərəcəli dəfn şəklində basdırılan insan qalıqlarının konsentrasiyası olan böyük, uzunsov formalı bir çuxur idi. Qalıqlar beş dəmir nizə və bir mis bilərzik ilə tapıldı. Çuxur yenidən doldurulmuş və laterit bloklarla qapanmış bir palçıqla örtülmüşdür. Tədqiqatçılar daşların xarici çevrəsinin dəfndən sonra inşa edildiyini və iki böyük frontal daş əlavə olunduğunu təxmin edirlər.[15]

İkinci dövr üçün təhlil olunan təbəqələr səthdən təxminən 1.0-1.6 metr aşağıdadır və eramızın 800-900-cu illərinə aiddir.[16] Bununla birlikdə bu dəfn sahəsi daha seçici insan sümüklərindən, əsasən uzun sümüklərdən və kəllə sümüklərindən ibarət idi və ayrı-ayrı zamanlarda dəfn olunmuşdu. Bunlar ikinci dərəcəli dəfnlərlə də əlaqəli idi. Ümumilikdə ərazidə on kəllə, otuz uzun sümük və bir dəmir nizə başlığı tapılmışdır.[17]

Üçüncü dövr səthdən 0,5-1.0 metr aşağıdakı materialdan ibarətdir və 900 ilə 1000-ci illər arasında davam edir. Bu zaman dövründə monolitlərin daxili çevrəsinin qurulduğu ehtimal olunur. Bu təbəqənin içərisində qurbanlıq masa kimi istifadə oluna bilən daha bir laterit plitə aşkar edilmişdir.[17] Lakin tapıntıların əksəriyyəti gil qalıqlar, seçkin sümüklər (uzun sümüklər və kəllə) və saxsı qablara qoyulmuş insan dişlərindən ibarət idi.[18] Məhz bu dövrdə abidənin seçikn məzarlıqdan, daha geniş bir mərasim yerinə keçərək daha çox "xalq abidəsi" halına gəlmişdir. Bu dövrdə dəfnlərdən qurbanlara keçid baş vermişdir.[19]

Bu dövr səthdən təxminən 0,5 metrə qədər olan materialları ehtiva edir və eramızdan əvvəl 1235-1427-ci illər arasındadır. Bu dövrdə abidənin aşağı intensiv istifadəsi görünür və bu təbəqədən əldə edilən bəzi şeylər təsadüf nəticəsində yenidən çökmüş materiallar ola bilər.[19] Bu zonadan tapılanların əksəriyyəti abidənin daxili çevrəsində yerləşən laterit bloklarla basdırılmış kiçik sümük parçaları idi. Həmçinin ərazidə 70 sümük, yeddi firuzəyi muncuq və iki mis üzük olan ikinci dərəcəli bir dəfn çuxuru var idi. Bu abidələrdən istifadə edən insanlar arasında uzunmüddətli ticarəti sübut edə bilər. Dördüncü dövrə ümumilikdə qurbanlar və ikinci dərəcəli dəfn qəbirləri aiddir.[20]