Selenqa çayı

Selenqa və ya Seləngə[2] çayı (monq. Сэлэнгэ мөрөн[1], rus. Селенга[3], bur. Сэлэнгэ мүрэн) - Monqolustandan başlayaraq Rusiya Federasiyası subyektlərindən olan Buryatiya Respublikası ərazisində yerləşən Baykal gölünə qədər axan çay. Uzunluğu 992 km[Q 1], hövzəsinin sahəsi 447 000 km2-dir. Selenga adının monqol dilində "Göy qurşağı" mənasındadır.

Selenga
monq. Сэлэнгэ мөрөн[1]
Ölkələr
Mənbəyi Bügsin gölü, Delgermörön çayı, İder çayı
Mənsəbi Baykal gölü
Uzunluğu 992[Q 1]
Su sərfi 935 m³/san
Hövzəsinin sahəsi 447 000 km²
DSR 16030000512116300006917
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Etimalogiyası

Buryat dilində sel-enge: enge-suyun töküldüyü göl, sel isə selin tökülməsi mənasındadır[4]. Monqol dilində isə sele üzən su mənasını ifadə edir.

Tarixi

Selenga çayının axdığı coğrafiyada VI-VIII əsrlərdə Birinci Göytürk xaqanlığı və İkinci Göytürk xaqanlığı, 744-840-cı illərdə Uyğur xaqanlığı, IX əsrin 40-cı illərindən X əsrin 10-cu illərinə qədər Yenisey qırğızları hökmranlıq etmişdir. XI əsrdən etibarən bu bölgələr Monqol dilində danışan tayfaların əlinə keçmişdi.

Coğrafiyası

Rusiya Federasiyası ərazisində Buryatiya Respublikasının Ulan-Ude şəhər inzibat dairəsi və 7 rayon ərazisində axan çay. Buryatiya ərazisinə çayın 409 km-lik hissəsi daxildir. Hövzəsinin sahəsi 447 min km2-dır. Selenga çayı İder və Delgermoron çaylarının birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Baykal gölünə töküldüyü ərazidə 680 km2-lik geniş deltaya təşkil edir. Baykal gölünə tökülən çayların gətirdiyi suyun təqribən 1/2 hissəsi Selenga çayının payına düşür.

Hidrologiyası

Selenga çayı qış aylarında (noyabrdan aprelədək) buzla örtülü olur. Yaz, yay və payızda daşqınlar, yağış günlərdə sellər müşahidə olunur.

Monqolustanla Rusiya arasındakı sərhəd bölgədə orta illik su sərfi 310 m3/s, 127 km uzaqlıqda isə 935 m3/s-dir[5].

May və sentyabr aylarında isə təqribən 270 km-lik hissəsi gəmiçilik çün yararlı hala gəlir.[6]

Qolları

Selenga çayının əsas sol qolları:

  • Temnik çayı
  • Oronqoy çayı
  • Djida çayı
  • Eg çayı

Sağ qolları isə:

  • Orxon çayı
  • Çikoy çayı
  • Xilok çayı
  • Uda çayı
  • İtantsa çayı

Qalereya
  • Andrey Yefimoviç «Selenqa:Sibirdə çay» (1817)
    Andrey Yefimoviç «Selenqa:Sibirdə çay» (1817)
  • Monqolustanda bərə keçidi
    Monqolustanda bərə keçidi
  • Sahildəki axmaz göllər (Buryatiya)
    Sahildəki axmaz göllər (Buryatiya)
  • Xujir və Xaranxoy stansiyaları arası dəmiryolu körpüsü
    Xujir və Xaranxoy stansiyaları arası dəmiryolu körpüsü
  • Jidinski rayonu Zarubino kəndi yaxınlığı
    Jidinski rayonu Zarubino kəndi yaxınlığı
  • Treskova kəndindəki most
    Treskova kəndindəki most
  • Ulan-Buqras və Xamar-Daban arasındakı sədd
    Ulan-Buqras və Xamar-Daban arasındakı sədd

Qeydlər
  1. Digər bir məlumata əsasən çayın uzunluğu 1024 km-dir

İstinadlar
  1. Карта М-48-Б,Г ОХУ, МОНГОЛ УЛС Төв, Дархан-Уул ба Сэлэнгэ аймаг 1:500 000 «ЗУГАР ЗҮЙ» ХХК-д шинэчлэн хэвлэв. 2003 он.
  2. Древнетюркский словарь, Ленинград, 1969 г. (стр. 465) "Seläŋä. Река Селенга"
  3. Реестр зарегистрированных в Государственном каталоге географических названий объектов по республике Бурятия Arxivləşdirilib 2014-10-11 at the Wayback Machine. İstifadə tarixi:2015-11-5
  4. Гидроним Селенга: этимология и ассоциация Arxivləşdirilib 2022-02-18 at the Wayback Machine. İstifadə tarixi:2015-11-5
  5. Массив данных с гидропоста РЖД-Мостовой Arxivləşdirilib 2016-03-24 at the Wayback Machine сервер Юнеско. İstifadə tarixi:2015-11-6
  6. CIA Factbook - Mongolia Arxivləşdirilib 2010-12-29 at the Wayback Machine monqol dilində. İstifadə tarixi:2015-11-6
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.