Sarayevonun mühasirəsi

Serb geyimi

Serb dəstələr ilk əvvəllər serblərin kompakt yaşadığı ərazilərin müdafiəsini təşkil etməyə çalışırdılar. Ərazi müdafiəsini Serb Demokratik Partiyası öz üzərinə götürdükdən sonra "Böhran qərargahları"[5] təşkil edir. Yuqoslaviya ordusu ölkədən çıxarıldıqdan sonra bir hissəsi Serb Respublikasının ordusunu təşkil edir. Onlar əsasən serblərdən ibarət idi.

Sarayevo rayonu ərazisində serblərin əsas qüvvəsi Sarayevo-Roman korpusu idi ki, oda 22 may 1992-ci ildə təşkil edilmişdir. Bu ordunun balansında 15 000 nəfər əsgər, 80 tank, 72 artilleriya qurğusu, 12 raket qurğusu və bir necə yüz mina atandan ibarət idi. İlk əvvəllər orduya general-mayor Tomislav Şipçiç rəhbərlik edirdi. 10 sentyabr 1992-ci ildən ona polkovnik Stanislav Qaliç rəhbərlik etmişdir. 10 avqustdan korpusa general Draqomir Miloşeviç rəhbərlik etmişdir.

Sarayevo korpusunun tərkibində Rusiya könüllülər dəstəsi belə vuruşurdu. RKD-2 1993-cü ilin yaz-yay ayları[6], RKD-3 1993-cü ilin payızından 1994-cü ilin sentyabrına qədər vuruşmuşdur. Sonra da rus və ukraynlar müharibənin sonuna qədər "Ağ canavarlar" dəstəsi olaraq vuruşmuşlar.

BMT ekspertlərinin məlumatına görə serblərin qüvvə çatışmazlığı səbəbindən şəhər ətrafı dağ və təpələrdən şəhərin atəşə tutulması taktikasını gerçəkləşdirirdilər[7].

Sarayevo və onun ətrafında olan icmaların onundan yarısını serblər əlində saxlayırdı. Onlar bu ərazini "Serb Sarayevosu" adlandırırdılar. Burada 120 min serb yaşayırdı.

Şevron

Müsəlman və Xorvatların Sarayevoda ümumilikdə 10 000 "Vətənpərvərlər liqası" dəstələri və özünü müdafiə dəstələrindən təşkil edilirdi. Xorvatlar "Kral Tvrtko" briqadasını təşkil etmişlər. 1993-cü ildə bu briqada 1-ci müsəlman ordu korpusuna birləşdirilmişdir. 1992-ci ildə müsəlmanlar və xorvatların münaqişəsi zamanı onlar serblərlə birlikdə müsəlmanlara qarşı vuruşurdular.

Şervon

İlk əvvələrindən tutmuş 1992-ci ilin avqustuna qədər müsəlman briqadaları ərazi prinsiplərinə əsasən bölünmüşdür. Avqust ayında orduna modernləşmə həyata keçirilmişdir. Nəticədə ordu 1-ci korpusu təşkil edilmişdir. Bura piyada, mobilləşdirilmiş və dağ briqadaları daxil idi. Onun mövcudluğu dövründə korpusa Mustafa Xayrulaxoviç, briqada generalı Vahid Karabeliç və briqadir Nicad Aynacic rəhbərlik etmişdir. Korpusa ümumilikdə 34 500[8][9] — 40 500 nəfər əsgər daxil idi.

1993-cü ilin payızına qədər müsəlman ordusunda kriminal qruplar fəaliyyət göstərirdi. Onlar serblərlə əlaqədə idilər. Bu qruplar 1993-cü ilin oktyabrında müsəlman ordusu tərəfindən aradan qaldırılmışdır.

Sarayevoda vurulmuş avtomobil

1 mart 1992-ci ildə referendumun sonuncu günündə serb toyu keçirilərkən ərazidə öz milli bayraqlarını gəzdirmələri münaqişənin başlanması üçün qığılcım olmuşdur. Müsəlman kriminal qruplarından birinin rəhbəri Ramiz Delaliç toy karvanına atəş açmasına səbəb olur. Nəticədə keşiş yaralanır. Bəyin atası isə ölür. Bundan sonra serblər günahkarların tutularaq cəzalandırılmasını tələb edərək şəhərdə barikadalar qurmuşlar. Buna cavab olaraq müsəlmanlarda şəhərdə barikadlar qurmuşlar. Qarşılıqlı atışma zamanı dörd nəfər öldürülmüşdür. Bu hadisənin günahkarları cəzalandırılmamış qalmışdır. Serblərin barikat qurması isə haqlı olaraq müəlmanlar arasında serb silahlılarının əməliyyatları olaraq anlaşılmışdır.

Martda müsəlmanlar serb qüvvələri və Yuqoslaviya Xalq Ordusuna qarşı əməliyyatlara başlamışdır. Onlar Bstrikdəki 2-ci qərargahı 12 martda mühasirəyə almağa cəhd etmişlər. 23 martda isə ilk hücum gerçəkləşmişdir. 4 – 5 apreldə serblər və müsəlmanlar arasında döyüşlər gedir[10]. Serb milisləri ilə atışmada iki müsəlman milis və bir dinc sakin ölür. Bosniya və Herseqovinada növbəti gün fövqəlada vəziyyət elan edilmişdir.[11]. Araya ordu qüvvələri qatıldıqdan sonra əməliyyatlar dayanmışdır. "Xolidey İnn" dinc nümayişçilər atəşə tutulmuşdur. Burada Suada Dilberoviç və Olqa Suçiç öldürülür. Müsəlmanlar insidentdə serb snayperçiləri iddiham edərək binaya daxil olurlar. Burada altı nəfər həbs edilir. Onların snayper olması ehtimal edilir. Radovan Karadiç serblərin bu işə aiddiatlığını inkar edərək, vurulanların digər binalardakı snayperlər tərəfindən vurulmasını bildirir. 11 apreldə Bosniya və Herseqovina partiyaları vahid Sarayevonun yaradılmasına razılıq verirlər. 12 soreldə Lissabonda serb deleqasiyası Əli İzətnekoviçə Sarayevoda əməliyysatların tam dayandırılması təklifini irəli sürmüşlər.

5 fevral 1994-cü ildə Markale bazarında 120-mm-lik mərmi partladılır. Nəticədə 68 nəhər həyatını itirmiş, 144 nəfər yaralanmışdır. Bundan sonra NATO serblərə ultimatum göndərərək atrileriya zərbələrini kəsməyi tələb etmişdir. Əgər tələblər yerinə yetirilməyəcəyi təqdirdə serb mövqelərinə avia zərbələr endirələcəyi vurğulanmışdır. Serblərın geri çəkilmələri ilə əməliyyatlar baş tutmamışdır. 18 sentyabrda müsəlmanlar gözlənilməz həmlə ilə Qrdoni istiqamətdən Sedrenikə həmlə təşkil etmişlər. Onlar serbləri geri çəkilməyə məcbur etsələrdə serblər 20 sentyabra qədər itirilmiş mövqelərin bir hissəsini geri qaytara bilmişdilər

28 avqust 1995-ci ildə Markaledə ardıcıl partlayışlar baş verir. Buraya beş minaatan mərmisi düşmüşdür. Partlayış zamanı 37 nəfər ölmüş və 90 nəfər yaralamışdır. Növbəti dəfə serblərə ağır artilleriyanı şəhər ətrafından çıxarmağı tələb etmişlər. 30 avqustda NATO serb mövqelərinə artilleriya zərbələri endirmişlər.

Sarayevo tuneli

1993-cü ildə gizli olaraq Sarayevo tuneli qazılır. Onun uzunluğu 760 metr olmuşdur. 30 iyunda artıq tunnellərin hər iki tərəfi birləşdirilmişdir. Artıq növbəti gün tunel istifadə olunmağa başlamışdır. Buradan hər gün qida məhsulları, qəzet, yanacaq və silah daşınırdı. Ən azı gün ərzində buradan 30 ton məhsul daşımaq mümkün idi[12]. Hər gün tunellə 4000 Bosniya və Herseqovina ordusu və NATO əsgəri keçə bilərdi[13]. Hər iki giriş bosniya güvvələrinin nəzarətində idi. Buradan hətta 400 kq yük daşıya bilən vaqonlar belə hərəkət edirdi. Tunel elektriklə və qrunt sularını xaricə vuran nasoslarla təmin edilmişdi.

Döyüşlər zamanı müsəlmanlar 6110 əsgər və 3389 mülki əhali itirmişdir. Xorvatların itkisi 67 əsgər və 682 mülki şəxs olmuşdur. Müsəlman və xorvat əhaliyə qarşı hərbi cinayətlərinə görə isə Veselin Vlaxoviçə Sarayevoda ölüm hökmü verilmişdir[14]. Professor Smail Çekiç serblər Sarayevoda qeyri serblərə genosid həyata keçirmişlər[15]. Beynəlxalq tribunal serb qüvvələrinin komandirlərindən biri general Ratko Mladiçi snayperlərə rəhbərlik etməklə mülki əhalini öldürməkdə, yaralamaqda, terror törətməkdə ittiham etmişdir[16].

Serb ordusu döyüşlərdə 2229 əsgərini itirmişdir. Mülki itki isə 1368 nəfər təşkil etmişdir[17]

Şəhərdə serblərə qarşı 10–15 arası müharibəyə qədərki kriminal avtoritetlər[18][19][20][21] vuruşurdu. Quskova təsdiq edir ki, onlar tərəfindən 10–20 arası şəxsi həbsxanalar təşkil edilmişdi.

İndiyənə kimi bölgədə 400 serbin nəşi aşkarlanmışdır. Boşnaklar isə bunun bir hissəsinin elə serblərin atdığı artilleriya zərbələri zamanı həlak olmasını bildirirlər[22]. Serblərin vəziyyəti hökumət qüvvələri tərəfindən kriminal dəstələrə xüsusi Muşan Topaloviçə həyata keçirdi əməliyyatdan sonra yaxşılaşmışdır[23]. Serb Respublikası prezidenti Milorad Dodikin sözlərinə görə Sarayevo və onun ətraf ərazilərindən 150 000 srrb qaçmalı olmuşdur. Sarayevo hərbi dairə məhkəməsi 1994-cü ilin dekabrında 14 nəfəri ölüm hökmünə layiq görmüşdür.