Sapfo

Qərb ədəbiyyatının ilk qadın nümayəndələrindən olan Sapfo yazıçılığın hələ inkişaf etmədiyi, tarixçilərin hər şeydən əvvəl şəhərlərin və o zaman üçün güc sahibi olan kişilərin işləri ilə maraqlandığı bir dövrdə yaşadığı üçün onun haqqında bildiklərimizin çoxunu məhz öz şeirlərinə borcluyuq. Lakin bu, onun həyatı ilə bağlı çoxlu ziddiyyətli hekayələrin uydurulması üçün də şərait yaratmışdı.

Sapfo
q.yun. Σαπφώ
Doğum tarixi	e. ə. VII əsr[1][2][…]
Doğum yeri	Lesbos[3][4][…]
Vəfat tarixi	təq. e.ə. 570[5][6][…]
Vəfat yeri	Lefkada[d], İon adaları, Yunanıstan[7]
Həyat yoldaşı	bilinmir
Fəaliyyəti	şairə, bəstəkar, müəllif, yazıçı
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Sapfo eramızdan əvvəl 630-cu ildə Lesbos adasındakı Eresosda doğulmuş və ömrünün böyük bir hissəsini adanın paytaxtı Mytilene’də keçirmişdi. Yunan lirik şairi olan Sapfo yazı üslubunun gözəlliyi ilə bütün əsrlərdə hamını özünə heyran etmişdi. Sapfo tarix boyu ən böyük qadın şairlərdən biri hesab olunur. Onun yaradıcılığı həm məhsuldar, həm də o dövrün təməlqoyma xarakterini daşıyaraq onun yolunu davam edən minlərlə başqa şair üçün nümunə olmuşdu.

Müasir dövrdə onun adı və doğulduğu yer həmcinslərini, yəni qadınları sevən qadınların adı ilə eyniləşmişdir. Bu gün də Sapfo çoxları üçün qadın homoseksuallığının bir simvolu sayılır. Bəzi mənbələrdə ümumi “lezbiyan” ifadəsinin onun doğulduğu Lesbos adasının adından qaynaqlandığı deyilir. Başlanğıcda bir kişi və bir qadın arasında sevgini izah edən bu söz, Sapfonun dilimizə olan təsiri ilə günümüzdə iki qadın arasındakı romantik sevgini izah edən “saf” sözü kimi işlədilir.

Sapfonun seksuallığının onun əsərlərinin tarixçiliyi ilə iç-içə olduğu üçün və onun cinsi oriyentasiyasının queer tarixi tədqiqatları üçün önəmli olduğundan onun cinsəlliyi geniş müzakirə olunmuş və ümumiləşdirilmişdir. Halbuki, bu onun əsərlərinin araşdırılmasına və təhlil edilməsinə kölgə salmamışdır. Təxminlərə görə, Sapfonun şeiriyyatı 10000 sətirdən ibarət olub 9 böyük kitabda birləşdirilmişdi, lakin onlardan yalnız 650-si günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Sapfo daha çox musiqi ilə müşayiət olunmaq üçün yazılmış lirik şeirləri ilə məşhurdur. Suda, həmçinin Sapfo epiqramları, elegiakları və iambiklərinə də aiddir ki, bu epiqramlardan yalnız üçü mövcuddur. Sudaya aid olan iambik və elegiak şeirlər kimi daha sonra ortaya çıxan Ellinizm şeirləri də Sapfodan ilhamlanılmışdır. Məhz bu şeirlərinə görə tarix boyu ona “Onuncu Musa” və “Şairə” kimi adlar verilmişdi. 1204-cü ildə baş verən “Dördüncü Səlib” yürüşündə Konstantinopol və onun ətrafı ərazilərinin, eləcə də İsgəndəriyyə kitabxanasının dini liderlər tərəfindən yandırılması ilə Sapfonun əsərlərinin əksəriyyəti məhv olmuşdu. Günümüzə tam şəkildə isə “Afroditaya baxış” və “Tithonus” adlı şeirləri çatıb. 1870-ci ildə aparılan bir qazıntıda arxeoloqların tabutlara doldurulmuş şeir parçalarını tapması ilə, bəşəriyyət daha çox Sapfo şeiri ilə tanış olmuş oldu. Lakin arxeoloqlar bu şeirlərin doxsan faizinin müasir dünyaya çatana qədər itirildiyinə inanır. Qalan nədir ki? -Bir bütöv şeir və bir çox fraqment. Bu da tərcümə üçün yalnız bir neçə əlverişli sətir olduğu, kontekst bəlli olmadıqda ümumi mənanın bir birindən kəskin fərqlənən fikirləri yarada biləcək yalnız bir sözdən asılı olduğu hallarda dildən- dilə tərcümədə, həm təhlil etməkdə, həm də ümumi mənanı başa düşməkdə müxtəlif çətinliklər yaradır.

Sapfonun həyatı haqqında əlimizdə çox az məlumat var. Ənənəvi olaraq, Sapfonun qızına Cleis adını verməyindən onun anasının adının da məhz Cleis olduğu təxmin edilir. Sapfonun atasının adı isə daha az dəqiqdir. Sapfonun heç bir şeirində açıq şəkildə adını çəkməməsi ehtimalları zəiflətsə də, qədim yazılardan atasının ən erkən və ən çox təsdiqlənmiş adı Scamandronymus’dur. “Ovidin qəhrəmanları” əsərində atasının o yeddi yaşında öldüyü qeyd olunur. Sapfonun öz adının Aeolin dialekti də daxil olmaqla, müxtəlif variantlarda yazılışı mövcuddur, öz şeirindən götürülmüş forma isə PSapfodur.

Sapfonun xarici görünüşünə dair heç bir etibarlı portret günümüzə çatmamışdır. Hal-hazırda mövcud olan nümunələr isə sənətkarların şəxsi təxəyyülləridir. “Tithonus” şeirində o, saçlarını ağ, əvvəllər isə melaina, yəni qara kimi təsvir etmişdi. İkinci əsrə aid olan ədəbi papirusda isə o “pantelos mikra”- tamamilə kiçik bir formada təsvir edilmişdi. Alcaeus onu bənövşəyi saçlı kimi göstərir ki, bu qara saçları təsvir etmək üçün ümumi Yunan şair üslubudur. Bəzi alimlər isə bu ənənəni etibarsız sayırlar.

Sapfonun 3 qardaşı olduğu təxmin edilir:Erigyius, Larichus və Charaxus. Athenaeus’a görə Sapfo tez-tez Larichusu ən yaxşı ailələrin tutduğu Mytilene bələdiyyə binasına şərab ixrax etdiyi üçün tərifləyirdi. Bu da onların zadəgan bir ailədən olduqlarını düşünməyə imkan verir. Qədim bir ənənə Charaxus və misirli Rodopis arasındakı əlaqədən bəhs edir ki, hekayənin ən qədim mənbəyi olan Herodot Charaxusun Rodopisi böyük bir məbləğə fidyə verdiyini və bunun üçün Sapfonun onu qınayan bir şeir yazdığını bildirir. Sapfonun yazdığı iki fraqmentə istinadən onun Cleis adlı qızı ola bilər. Lakin bəzi alimlər Cleisin onun qızı olduğunu qəbul etmir. 132-ci fraqmentdə Cleis “pais” kimi təsvir edilmişdir ki, bu da övlad mənasını verməklə yanaşı, “homoseksual əlaqədə olan gənc sevgili ” mənasını da ifadə edə bilər. Bu da onun Sapfonun qızı deyil , daha çox sevgilisi olduğu nəticəsinə gətirir.

Suda’ya görə Sapfo Androslu Kerkylasla evlənmişdi. “Kerkylas” adı mənası “penis” olan kerkos sözündən, “Andros” isə Yunan adasının adı olmaqla yanaşı, insan mənasını verən “aner” sözündən götürülmüşdür. Adın mənasına baxsaq, bunun sadəcə komik bir şair tərəfindən uydurulmuş zarafat olduğu görünür.

Eramızdan əvvəl 600 ilə 591-ci illər ərzində Sapfo və ailəsi Lesbosdan Sicilyaya sürgün edilmişdir. Parian Chronicle’nin yazdığına görə bu sürgün ailənin siyasi elitalar arasındakı ziddiyyətə qoşulmasının nəticəsi ola bilər. Lakin sonradan onların sürgündən qayıtmalarına icazə verildi.

Sapfonu dərindən araşdırmaq üçün önəmli faktorlardan biri də məhz onun cinsəlliyidir. Bir çox alim onun heteroseksual olduğunu iddia etsə də, o queer mədəniyyətinin əvəzolunmaz bir hissəsidir. On səkkizinci əsrin sonundan- on doqquzuncu əsrin ilk üç rübü ərzində onun yaşadığı Lesbos adasının bu mövzu ilə bağlı güclü seksual mesajlar çatdırması və Sapfonun çoxsaylı erotik kontekstdə digər qadınların adlarını çəkməsi bu fikri dəstəkləyən arqumentlərdəndir. Ümumiyyətlə, Sapfo və onun müasirlərinin şeirləri ilə ada tarixi qeydlərdə öz cinsiyyətliliyi ilə tanınmış və boş əxlaq normalarının,qalmaqalların, cinsi ehtirasın mərkəzi kimi nüfuz qazanmışdı.

Yaşadığı dövrdə Yunanıstanda homoseksual münasibətlər indikindən daha çox qəbul edilirdi. Sapfo üçün isə bu o qədər də asan olmamışdı. Belə ki, o klassik Afina komediyasında xəyanətkar bir heteroseksual qadın kimi karikatura edilmişdi. Sapfonun homoerotizmini açıq şəkildə müzakirə edə biləcək ilk şahidlərin ifadələrinin yalnız Helenistik dövrünə qədər olan hissələri saxlanılmışdır. Bunlardan ən erkəni eramızdan əvvəl üçüncü əsrin sonları və ikinci əsrin əvvəllərində papirusa yazılmış “bəziləri tərəfindən qəbul olunmaz sayılan qadınlara qarşı sevgisi olduğu üçün günahlandırıldığını” bildirən fraqmentli bir bioqrafiyadır. Denys Page “bəziləri tərəfindən” ifadəsinin Sapfonun şeiriyyatının tam tərkibinin belə onun qadınlarla cinsi əlaqədə olduğunu izah edib etmədiyinə dair qəti dəlil gətirmədiyi fikrini irəli sürür. Əslində bu, qədim müəlliflərin Sapfonun qadınlarla cinsi əlaqədə olduğunu qəbul etməmələri,buna görə də inanmamaqları və onun homoseksuallığı gizlətməyə, hətta tarixdən silməyə çalışdıqlarını göstərir. Alimlər tanrıçaların erotik təsvirlərini onu rahib roluna qoyaraq izah edirdilər. Viktoriya dövründə isə onu bir qız məktəbinin müdiri kimi qələmə verməyə çalışmışdılar. Hətta onuncu əsrin sonlarında Suda Sapfonun “qadın şagirdləri ilə cinsi əlaqədə olması” böhtanı ilə ittiham olunduğunu yazır. Lakin hər iki mövqeyin onun kimliyinə aid olması ilə bağlı heç bir dəlil yoxdur. İllərlə davam edən nəzəriyyələrdən sonra homofobik tarixçilər yeni bir yola əl atdılar, onun şeirlərinin əslində avtobioqrafik olmadığı fikrini irəli sürdülər. Bəziləri, hətta müəllifi oxucu üçün dayaq hesab edilən şeirlər üçün yeni bir termin “lirik-I” yaratdığını belə iddia etmişdi. Əgər belə bir iddia doğru olsaydı, onda biz həqiqətən də Sapfo haqqında heç bir məlumat bilmirik. Bir çox alim isə onun şeirlərinin avtobioqrafik olduğunu qəbul etməkdən məmnun olduğu halda, onun seksuallığı haqqında fikir bildirməkdə tərəddüd edir.

Müasir alimlər arasında Soppho’nun cinsəlliyi hələ də müzakirə olunur. Andre Lardinois bunu “Böyük Sapfo sualı” olaraq xarakterizə etmişdi. Sapfonun erkən tərcüməçiləri bəzən onun şeirlərini heteroseksuallaşdırmağa çalışmışdılar. Ambrose Philips 1711-ci ildə “Ode”nin “Afrodita”ya tərcüməsində Sapfonun arzu obyekti kimi kişi fiqur etmiş, 1781-ci ildə Alessandro Verri 31-ci parçanı Sapfonun Phaon’a olan sevgisi kimi şərh etmişdi. Və iyirminci əsrə kimi demək olar ki, bütün digər tərcüməçilər bu fikri izləmişdi. Friedrich Gottlieb Welcker Sapfonun digər qadınlara olan hisslərinin “tamamilə idealist və həssas olmayan” olduğunu iddia etmiş, Karl Otfried Müller 31-ci fraqmentdə dost sevgisindən başqa bir şey təsvir edilmədiyini yazmışdı. Glenn Most isə “Əgər Sapfonun qadınlara qarşı cinsi istəyi olsaydı, duyğularını təsvir etmək üçün hansı dildən istifadə edərdi” sualına, bu nəzəriyyənin doğru olduğu fikri ilə cavab vermişdi.

Sapfonun ölümünün dəqiq yeri, zamanı və səbəbi məlum deyil. Tez- tez təkrarlanan, ancaq ehtimal olunmayan bir əfsanəyə görə isə Sapfo gənc bir dənizçi Phaon’a olan qarşılıqsız sevgisindən ötrü Leucadian qayasından özünü ataraa həyatına son qoymuşdu.

Sapfo şair olaraq daxil olduğu cəmiyyətdə önəmli bir insana çevrildi. Onun sapfik icmada yeri təkcə simvolik deyil,eləcə də ədəbidir. Bir çox fəal qruplar onun adını daşıyır, haqqında kitablar yazılır, insanlar özlərini ona bənzətməyə çalışırlar. Bütün bunlar homoseksuallığın yeni deyil, əfsanələrin özləri qədər qədim olduğunu göstərir. Sapfo bu günün sosial və siyasi mühitində oxumaq, öyrənmək və mübarizə etmək üçün inanılmaz bir feminist fiqurdur. O queer tarixinin əsas mənbəyi, bəlkə də dövrünün yaradıcılığı günümüzə gəlib çatan yeganə qadın yazıçıdır.[8][9][10][11] [12]

Sapfo Yunanstanın ən məşhur lirik şairlərindən sayılırdı. Lesbos adasında dünyaya gələn Sapfo altı yaşında yetim qalanda qohumları onu olan hetera məktəbinə (gənc fahişələrə incəsənəti, rəqs və bədii qiraət, sevişmə qaydalarını öyrədən məktəb) verirlər. Burada onun şairlik qabiliyyəti üzə çıxır və tezliklə Sapfo kübar cəmiyyətin bəzəyinə çevrilir

Sapfonu “lezbiyan” sözünün yaradıcısı da hesab edirlər. Tarixdən onun qadınlarla da sevgi əlaqələrinin olması məlumdur. Sapfo öz şeirlərindən qadınlara olan sevgisindən məharətlə yazırdı. Sonralar onun Afrodita məbədində bakirə qızlar üçün məktəb yaratdığı məlumdur.

Özünə qəsd etmiş şairənin günümüzə çox az şeiri gəlib çatmışdır.[13]