Sant'İvo alla Sapienza

Kilsə kompleksinin memar Borromini tərəfindən 1642-ci ildə hazırlanan əsas planı (solda). Müqəddəs məkanın ortasından aparılan şaquli kəsik (sağda)

Kilsənin ölçüləri olduqca kiçikdir; Borromini mərkəzi planın təşkilatı zamanı o dövrün memarlığı üçün səciyyəvi olan ənənəvi daxili məkan üslubiyyətından imtina etmişdir (bu cür yanaşma onun tərəfindən həmçinin San-Karlo alle Kuatro Fontane kilsəsində nümayiş etdirilmişdir). İtalyan barokkosunun dahi ustası bir-birinin üstünə iki bərabər düzgün üçbucaq yerləşdirərək, burada daha gəliz görünüşə malik ox simmetriyalı sxemi tətbiq etmişdir[10]. Ancaq həqiqətə nəzər yetirsək, kilsə planının zirvələri yumru puansonlar ilə kəsilmiş olan tək bir bərabərtərəfli üçbucaq əsasında inkişaf etdiyini görə bilərik; üçbucağın hər tərəfinin ortasında, sahəsi həminki radiusa malik olan yarımdairəvi qabarıqlarla genişlənir. Hazırlanmış kilsə planı, yuvarlaqlaşdırılmış küncləri və bucaqları olan Davud ulduzunu xatırladırdı. Belə qəliz konstruksiya, bir tərəfdən qarışıqsız zahiri mənimsəmə və qəbuletmə üçün olduqca mürəkkəb idi, digər tərəfdən isə kəskin ziddiyyət təşkil edən qabarıq-çökük elementlərin dinamik oyunu işığın və kölgənin bərq vurmaları ilə doldurulmuş təsirli sahəni özündə formalaşdırırdı. Bunun nəticəsində sakral və müqəddəs məkan mərkəzinin ətrafında formalaşan 6 taxça, öz qabarıq və çökük formaları ilə bir birini izləyirdilər. Bu cür mürəkkəb memarlıq həlli, üç istiqamətə uzanan aksial simmetrik məkan formasını təşkil edir[11].

Bu orijinal baza forması yüksək estetik cazibədarlığa malikdir, o, həmçinin mürəkkəb və məharətlə düzəldilmiş simvolika formasının daşıyıcısı kimi xidmət göstərirdi. İnteryerin təməlində yerləşən bərabərtərəfli üçbucaq Müqəddəs Üçlük kimi tanınan sakral və ənənəvi altar mərkəzini daha da vurğulayır. Üçbucaq ilə yanaşı, altıbucaqlı da müəyyən rola malikdir: daha öncə qeyd etmək lazımdır ki, cübbəxana kimi kilsənin əsas zalınındakı ətraf sahələri də altıbucaqlı formaya malikdirlər. Memarlıq üzrə mütəxəssislərin fikrincə, kilsənin altıbucaqlı forması arı şanalarının quruluşuna istinad edir; ilahi müdrikliyin başlıca simvolu hesab edilən arı, qüdrətli Barberini sülaləsinin heraldik heyvanı hesab edilirdi (bu ailənin ən məşhur nümayəndələrindən biri isə, Roma Papası VIII Urban idi)[12].

Daxili məkan bununla belə, daxili tərtibat müxtəliflik təəssüratı yaratmır; bütövlüklük hissini ona kannelyuralı nəhəng pilyastrlar bəxş edir və məbədin bütün interyerinə sanki səmaya yüksəliş istiqamətini bildirirlər. Günbəzin daxili məkanı ulduz motivlərini təkrarlayır, onun ən üst hissəsi isə, hamar şəkildə fənərin lakonik dairəsinə keçid yaradır. Gübəzin altı pəncərəsi kilsənin qar kimi ağappaq stukko zalını və qızıl suyuna salınmış ornamentləri günəş şüaları ilə aydınlatmağa köməklik göstərir.

Pilyastrın monumental və nizamlı korinf sırası interyerin divarlarını əhatə edərək, onu sıx və uzaq dəyişən ritm və intervallar ilə parçalara ayırır. Kilsənin sonuncu məkan hissəsi sayılan şərq taxçasında quraşdırılmış əsas altar üzərində, yüksək barokko dövrünün məşhur rəssamı Pyetro da Kortona tərəfindən təxminən 1680-ci ildə yerinə yetirilmiş böyük ikona kasıbların himayədarı olmuş Müqəddəs İvonu təsvir edir. İkonanın yuxarısında küləyin istiqamətinə doğru əsən qobelen və onun mərkəzində yerləşdirilmiş Müqəddəs Üçlük və digər səmavi kilsə patronları təsəvvür edilmişdir[13].

Ümumi götürdükdə, Sant'İvo kilsəsinin interyeri rotondaya quraşdırılmış formalara görə unikal sayılır. Kilsənin bu cür müəmmalı görünüşün yaradılmasına səbəb kimi, bir mənalı olaraq memarın ekstravaqant dünyagörüşü göstərilir; onun yaradıcılıq tərzi üçün daha çox düz xətlərin yoxluğu, mürəkkəb və əcaib arxitektura detallarının bolluğu, səviyyələrin başgicəlləndirən fərqləri ilə interyerlərin çətinləşdirilmiş planlaşdırması səciyyəvi idi. Ancaq məhz Sant'İvo üçün Borromini müxtəlif memarlıq üslublarını qarışdırmamağa və "təmiz barokko"-dan istifadə etməyi qərara alır. Bütün interyerin monoton çalarlara malik olmasına baxmayaraq, o, olduqca zəngin heykəltəraşlıq nümunələri və motivləri ilə doldurulmuşdur (hər bir ucubiz və dairəvi seksiya qanadlı arxangel fiqurlarına doğru istiqamətlənir)[14].

Günbəz əyriliyinin üzərində qüvvət, iqtidarlıq və fasiləsizlik təəssüratı yaradan möhtəşəm antablement ucalır. Divardakı pilyastrları vizual olaraq davam edən plastik suvaq və ştukko qabırğaları günbəzi hissələrə bölərək, fənərin dairəvi və halqayabənzər dirəklərinə tökülürlər. İşıqlı pəncərələin altısı günbəzin qabarıq və çökük əyri cızıqlı seqmentlərini, eləcə də planın gəliz formalarını tədricən və həmçinin növbəli şəkildə sadə çevrə olaraq yeni şəklə salırlar. Ətrafı işıqlı nura boyadan fənərin 6 pəncərəsi bundan əlavə olaraq həm də sütunlar vasitəsilə altı eyni ölçülü hissələ bölünmüşdür[15].

Günbəzin yapma naxışlı dekorları Papa VII Aleksandrın hakimiyyət illərinə aid edilir (məhz onun sifarişi ilə kilsənin interyer işləri tamamlanmışdır); belə ki, Papanın şəxsi monoqram və gerb rəmzləri günbəz pəncərələrinin üzərində yerləşdirilmişdir. Nişanə qalxanında təsvir olunmuş alovlanan tac, kilsənin qüllə şpilindəki ornament bəzəyinə oxşayır və onu daha qabarıq şəkildə eləcə də yaxın məsafədən seyr etmək məqsədilə kilsə interyerinin əlçatan sahəsinə yerləşdirildiyi ehtimal edilir. Digər üç relyef isə Papanın ailəvi gerbindən olan müxtəlif motiv və elementləri (palıd budaqları, kiçik taclar və s.) və ikonoqrafiyadan olan səhnəcikləri (Müqəddəs Bakirə Məryəmin zanbaqları və şəhid kilsəsində dəfn olunmuş iztirabçıların xatirəsinə palma budaqları) təsvir edirlər. Altı ədəd xeruvim fiquru günbəz pəncərələrinin üzərində, altı serafim ornamenti isə fənərdən bir qədər aşağıda yerləşdirilmişdir. Onların qanadları növbə ilə sıralanaraq xaç kimi çarpazlaşdırılmış və dekorativ formaların variasiyalarını həndəsi qaydada tamamlamışdır[16].

Daha əvvəllər metal milə quraşdırılmış və bununla da levitasiyanın təqlidini yaradan suvaqlanmış tökmə bəzək göyərçin fiqurları daha sonralar fənərin yuxarı hissəsinə köçürülmüşdür. Öz görünüşünə görə alovun dillərini xatırladan fənər qübbəsinin yapma bəzəkləri Müqəddəs Üçlüyün möcüzələrini rəmzləşdirir (daha çox yevangelizm cərəyanına xas olan Müqəddəs Üçlük və ya "Pantekost" inancının tərəfkeşləri, İsanın ölüb təkrar dirilərək göyə yüksəlişindən sonra Müqəddəs Ruhun həvarilərin üzərinə çökdüyü gün olduğuna inanırlar. Onlar həmçinin xristianlığın dünyaya qarşı vəzifələrinin başladığı gün olaraq da qəbul edirlər). Səkkiz- və altıgüşəli ulduzların formalaşdırdığı uzun cərgə Müqəddəs Ruhun yerə etdiyin eniş yolunu təsəvvür edir[17]. Beləliklə günbəz, kilsəyə ayaq basan hər bir ziyarətçiyə Müqəddəs Üçlüyün möcüzəsi mövzusunu bəddi şəkildə təsvir edir və prixod mənsublarının adətən dini ibadətlər zamanı eşitdikləri məlumatları sözsüz qavramalarına yardımçı olur. Digər mühüm interpretasiya isə, günbəzin forması ilə bağlıdır; burada sadə və hər şeyi əhatə edən səbəbkardan (yəni Tanrı) kainatı bildirən daha gəliz formaya bir keçiddir[18].

Kilsənin qübbəsi üzərində ucalan spiral və Malta xaçı (solda). Kilsə günbəzinin arı şanalarını xatırladan simmetrik görünüşü (sağda)

Fənərin üzərində quraşdırılmış və spiral formaya malik qüllənin şpili olduqca dar rampaların (yəni daha yuxarı səviyyəyə çıxmaq üçün qüllədə tətbiq edilən maili yol) köməyi ilə massiv dirəyin ətrafında üç dəfə dövriyyə vuraraq yuxarıya doğru qatlanır. Spiralın konsol hissələri və xarici səthi kiçik krabbe taclarına bənzəyən ornamentlərlə və qiymətli daşları xatırladan tökmə bəzək elementləri ilə karnizi səpələmişdir (Borromininin özü bu ornamentlərə müvafiq olaraq corone (taclar) və gioie (cavahirətlər) adlarını qoymuşdur[4]. Spiral bir qədər irəli çıxan yumru uzunsov brus daş ilə tamamlanaraq, dəfnə çələngi və alovlanan tac fiqurları ilə bəzədilmişdir. Onun üzərində qurşaqlanma metodu ilə hazırlanmış və qövs şəklində qatlanmış dəmir millər və qızıl suyuna çəkilmiş böyük kürə fiquru yerləşir (dəmir millər şərq, yəni pravoslav kilsələri üçün olduqca xas olan "makovka" tərzində əyilmişdirlər). Kürənin üzərində Malta ordeninə bənzəyən xaç və dimdiyində zeytun ağacının budağını saxlayan kiçik göyərçin fiquru yerləşir (həmin fiqur Roma Papası X İnnokenti Pamfilinin ailəvi gerb qalxanında da təsvir olunmuşdur). Xaçın kənarlarını "flör-de-lis" adlandırılan dörd heraldik zanbaq fiqurları bəzəyir (bu fiqur bir tərəfdən hakim sülalənin qüdrətini, dini nöqteyi-nəzərdən isə Bakirə Məryəmin doğuluşunu simvollaşdırırdı)[19][20].

Dayanıqlı və konstant şəkildə uzun illər boyunca dəyişilməz olaraq qalan memarlığın forma yaradıcılığının təkrarlanmamasına və mövcud yanaşmaların yeni və daha mürəkkəb modifikasiyalara uğramasına tərəfkeşlik edən Borromini tərəfindən qoyulan tələblər əsasında ərsəyə gəlmiş olan Sant'İvo kilsəsinin fənər hissəsinin qeyri-adi zahiri görünüşü, ondan sonra inşa edilən Roma kilsələrinin əksəriyyəti üçün hər kəs tərəfindən qəbul edilmiş orijinal, nəfis və füsunkar standartlara çevrilmişdir. Onun forma yaradıcılığında binanın funksiyasına dair metaforik və lüğəti-zarafatcıl işarələr gizlədilir[21].

İnterpretasiyaların bütöv bir sırası konstruktiv simvolikaların nəql edilməsinə yönəldilmişdir. Məsələn, kilsə qülləsinin öz görkəmi ilə mitrakimilər sinfindən olan balıqqularını təqlid etməsi daha inandırıcı interpretasiya olaraq qiymətləndirilir (molyusklar tipinin ən geniş yayılmış sinfi olan senoqastropodların, yəni mitraların ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən birisi, çanaq korpusunun spiral şəklində və saat əqrəbinin əksinə doğru dövrələnməsidir). Həmin ekzotik ilbizlərin çanaqları Borromini də daxil olmaqla, bir çox aristokratik sülalələrin sahib olduqları "kuryöz kunstkameralarında", yəni nadir əşyalar kabinetlərində tez-tez aşkar edilirdi[22]. Təkcə forma deyil, həmçinin italyan dilidə olan Mitra papalis adı və onun təxminən XVII əsrdə corona papale termini ilə əvəzlənən Roma Papasının tacı, katolisizm hegemoniyasının başlıca rəmzi olan tiaranı simvollaşdırır. Papa tiarasının lat. triregnum ("üççarlıq") ikinci adının müxtəlif təfsir variantları vardır: məsələn, papanın göylər, torpaq və cəhənnəm üzərində hakimiyyəti, papanın bütün katolik dünyasında həm qanunverici həm də ruhani hüququnu göstərən anlam. Kilsə həyətinə ayaq basan hər bir ziyarətçinin baxış perspektivası nöqteyi-nəzərindən spiral həqiqətən bir-birinin üzərinə qoyulmuş klassik tiara təəssüratı və illüziyasını yaradır. Papa tiarasının memarlıq detalı qismində binaların fasadında yerləşdirilməsi tendensiyasını Borromini ilə yanaşı, həmçinin həmin dövrdə fəaliyyət göstərmiş digər memar və heykəltəraşların müəllifləri olduqları tikililərdə də müşahidə etmək olardı.

Spiral struktur bundan başqa həmçinin XVI əsrin miniatür ustaları tərəfindən yaradılmış Babil qülləsinin təsəvvür etmələri ilə valehedici oxşarlığa malikdir, məhz bu səbəbdən də kilsə binası bəzi sənətşünaslar tərəfindən "müdriklik qalası" olaraq adlandırılmışdır; bu, bəzi tarixçilərin Babil qülləsinin güclü mənfi konnotasiyaya malik tikili olaraq qiymətləndirmələrinə qarşı irəli sürülmüş cəsarətli izahetmə idi. Həmçinin spiral qülləsinin inşa edilməsi üçün əfsanəvi İsgəndəriyyə mayakının model olaraq istifadə olunması kimi bəzi fərziyyələr mövcuddur (bu versiyanın irəli sürülməsinin başlıca səbəbi olaraq, Roma Papası VII Aleksandrın sifarişi ilə nəhəng sayda qiymətli elmi əsərlərin kilsəyə bitişik universitetdə yerləşdirilməsi göstərilir)[23]. Bundan başqa Romadakı bu özünəməxsus görünüşə malik kilsənin spiralvari qülləsi, bir zamanlar İtaliyaya təşrif buyurmuş danimarkalı memarlarının çox xoşuna gəlmişdir və onlar Kopenhagenə geri qayıtdıqdan sonra Xilaskar kilsəsinin inşası çərçivəsində həmin orjinal şpilin təkrarlanmasına çalışmışdılar (Kopenhagendə yerləşən və qızılı-siyah burğuyabənzər hündür kilsə qülləsi indiyə kimi şəhərin təkrarolunmaz abidəsi hesab edilir)[24][25].