Süleyman Nazif

1908-ci ildə II Məşrutiyyətin elanından sonra İstanbula geri qayıtdı və İttihad və Tərəqqi Partiyasına üzv oldu. Bir müddət Əbuziya Tofiq ilə birlikdə Təsvir-i Əfkar qəzetini çıxardı. Daha əvvəl Parisdə nəşr etdirdiyi “Məlumi İlam” adlı risaləsini yenidən çap etdirdi.

Yeni rəhbərlik tərəfindən Bəsrə (1909), Kastamonu (1910), Trabzon (1911) qubernatorluqlarında vəzifələrə layiq görüldü. 1912-ci ildə İstanbula gəlib, Haqq qəzetini çıxardı. 1913-cü ildə Mosul və 1914-cü ildə Bağdad qubernatoru oldu. Bağdad qubernatoru olduğu zaman, Süleyman Hüsnü Paşanın qəbrini düzəltdirərək məzarının başında bir xitabə hazırlamaq istədi, lakin həyata keçirə bilmədiyindən bu arzusunu xitabəni risalə kimi "Süleyman Paşa" adı ilə çap etdirərək həyata keçirdi.

1915-ci ildə dövlət məmurluğunu buraxaraq bütün vaxtını yazıçılığa ayırdı. Yazılarını 1917-ci ildə “Batareya və Atəş” adı altında nəşr etdirdi. Həmin il Türk əsgərinin Qalisiya Cəbhəsindəki qəhrəmanlıqlarını özündə ehtiva edən “Asitanı Tarixdə”ni çap etdirdi.

1918-ci ildə “Firaqı İraq” adlı ikinci şeir kitabını nəşr etdirdi. Kitabda “Kubalılar” şerindən başqa bütün nəsr və nəzm yazılar İraqın Osmanlıdan ayrılması məsələsinə həsr olunmuşdur.[4]

1918-ci ildə Cənab Şəhabəddin ilə birlikdə “Hadisat” qəzetini çıxardı. İstanbulun işğalından sonra, bu qəzetdə işğalçıları xalqın bu işğalla barışmayacağı ilə xəbərdar etmişdi. Vilayət-i Şərqiyyə Müdafiəyi Hüquq Cəmiyyətinin qurulmasına rəhbərlik etdi. 23 Yanvar 1920-ci ildə Darülfünunda Türk Dostu Pyer Lotinin xatirəsinə təşkil olunmuş kimi göstərilən, ancaq əslində Fransız qüvvələrinə etiraz məqsədi daşıyan toplantıda məşhur “Pyer Loti Xitabəsi” ilə dinləyiciləri qızışdırmışdı. İstanbulun işğalını ciddi şəkildə tənqid etdiyi “Qara Bir Gün” başlıqlı yazısı Hadisatda nəşr olundu və böyük səs-küyə səbəb oldu. Yazısında təkəbbürlü Napoleon duruşu ilə İstanbula girən Fransız komandirini aşağılayırdı. Parisin də bir vaxtlar almanlar tərəfindən belə işğal edildiyini xatırladır və onları alqışlayanları da yerə vururdu. Bu kimi hərəkətlərinə görə ingilislər tərəfindən Maltaya sürgün edildi.

Süleyman Nazif, Maltada 20 aya qədər qaldı. Orada ikən, “Çal Çoban Çal” adlı əsəri nəşr olundu (1921). “Daüssila” adlı şeri məşhurluğunu xeyli artırdı. Nəhayət, 1922-ci ildə İstanbula qayıda bildi.

Malta sürgünündən qayıtdığında milli duyğulara xitab edən yazılar yazmağa davam etdi. İstanbul Müəllim Məktəbində “Namiq Kamal” adlı konfrans verdi; 1922-ci ildə konfransın mətni eyni adla nəşr edildi. Həmin il məktub və məqalələrdən ibarət “Tarixin İlan Hekayəsi” adlı əsərində sonuncu Osmanlı hökmdarı Mehmed Vahidəddinə şiddətlə qarşı çıxdı. Şahların xalqdan oğurlayaraq sahib olduqları şeylərlə bağlı məqalələrini də 1922-ci ildə “Oğurlanmış Ölkə” adı altında kitab halına saldı. 1923-cü ildə, əvvəllər yeni Təsvir-i Əfkar qəzetində nəşr olunan “Nəsirüddin şah və Babilər” adlı əsərini, 1924-cü ildə isə Malta sürgünündəki əhvalını izah edən, üçüncü şeir kitabı olan “Malta Gecələri”ni çap etdirdi; Millətlər Liqasındakı İngilis nümayəndəsinin Türkiyədəki xristian azlıqlara edilən rəftarın isbat edilməsi üçün bir heyət göndərilməsini istəməsi və eyni zamanda Mərakeşdəki istiqlal mübarizəsini yatırmaq üçün fransız, ispan və ingilis qüvvələrinin birləşməsi məsələsi üzrə Süleyman Nazif, bu məsələ ilə əlaqəli məqalələrini bir yerə toplayaraq 1924-cü ildə “Həzrəti İsaya Açıq Məktub” əsərini çap etdirdi. Bu, xristianları İsaya şikayət edən bir şikayətnamə idi.

Ölümünə qədər yazdığı digər əsərləri bunlardır: Mehmet Akif (1924, əvvəl Sərvət-i Fünunda çıxan beş məqaləsindən meydana gəlib), Külliyatı Ziya Paşa (1924), İki dost (Ziya Paşa və Namiq Kamal), Füzuli (1926), İmana Təsəllüt- Şlyapa Məsələsi (1925, fəs yerinə şlyapa örtülməsi məsələsində İskilipli Atıf Xoca ilə girişdiyi polemik yazıları), Kafir Həqiqət (1926, Mərakeş Mücahidi Əbdülhəmidin əsir düşməsinə həsr olunmuşdur), Livan Qəsrinin Sahibəsi (1926, fransız yazıçı Pyer Benoitdən tərcümə), Yıxılan Müəssisə (1927, İttihad və Tərəqqi haqqında yazdıqları).