Rusiyanın Tehrandakı səfirliyində qətliam

1828-ci ilin aprelində Türkmənçay sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra Aleksandr Qriboyedov Rusiyanın İrandakı səfiri təyin edildi. 1828-ci ilin payızında səfirlik İrana gəldi. Qriboyedovun əsas vəzifəsi şahın sülh müqaviləsinin maddələrini yerinə yetirməsinə nail olmaq və xüsusən İkinci Rusiya-İran müharibəsinin nəticələrinə görə təzminatın ödənməsinə nəzarət idi.[1] Bütün ölkə müharibədəki məğlubiyyətin əvəzini ödəmək məcburiyyətində qaldı, bu da İran cəmiyyətində narazılığı xeyli artırdı.[1] 20 oktyabr 1828-ci ildə Qriboyedov Rusiya imperiyasının Xarici İşlər Naziri qraf Karl Nesselrodaya məktubunda yazırdı:

Abbas Mirzə hərəmxanadan əla qızıl şamdan və müxtəlif əşyaları külçələrə əritməyi əmr etdi, onların zərgərlik dəyəri qızılın özü qədər bahalıdır...

Müddəalarından birində ermənilərin Rusiyanın tərkibində sərbəst şəkildə köçürülməsinin mümkünlüyünü göstərən Türkmənçay sülh müqaviləsi bağlandıqdan sonra bir çox ermənilər bu fürsətdən istifadə etdilər. 1829-cu ilin yanvarından başlayaraq çoxlu sayda erməni səfirliyə axışaraq Qriboyedovdan Rusiya imperiyasının işğal etdiyi Cənubi Qafqaz ərazisinə köçmək üçün icazə istədi. Şah hərəminin xədimi, şahın qiymətli daşlarının baş xəzinədarı və mühafizəçisi, erməni Mirzə Yaqub Markaryan bu razılaşmadan istifadə edərək qaçıb səfirlikdə gizləndi. Xacənin qaçması xəbəri ilə şahın qəzəbinin həddi-hüdudu yox idi. Çünki xacə İranın maliyyə vəziyyətindən danışa və sarayın bir çox sirlərini aça bilərdi.[2][3]

Şah onun təhvil verilməsini tələb etdi, Qriboyedov bundan imtina etdi. Bundan sonra Yaqub şahın xəzinəsini qarət etməkdə günahlandırılır və onun başına mükafat qoyuldu. Şahın qohumu Allahyar xan Dəvəli-Qacarın hərəmindən iki erməni qadının rus missiyasına gəlməsi ilə şahla Qriboyedov arasında gərginlik daha da kəskinləşdi. Qriboyedovun ermənilərin Rusiya səfirliyində sığınması şah sarayı üçün bu qədər əhəmiyyətli idi ki, bazarlarda və məscidlərdə anti-Rusiya təbliğatına başlayan islam təəssübkeşləri arasında narazılıq yarandı.

Qacarlar rus səfirliyi əməkdaşlarının və şəxsən səfir Qriboyedovun şah sarayının etiket qaydalarını sistematik şəkildə pozduğunu, bəzən isə ən itaətsiz şəkildə hərəkət etdiyini bildirirdilər.[4][5] Səfirliyin sağ qalan katibi İvan Maltsov şahın hüzurunda bu məsələnin doğru olduğunu bildirmişdir. Rusiya tarixçiləri bu və digər faktların düzgün olduğu qənaətindədirlər. Çünki, yerli mənbələrdə səfir Aleksandr Qriboyedovun özünü ölkədə diplomat kimi yox, daha çox işğalçı ölkənin qubernatoru kimi apardığını qeyd edirlər. Məhz bu səbəbdən Rusiya hökümətinin məsələyə münasibəti soyuqqanlı olmuş, Qacarlara ciddi cavab verilməmişdir.[6][7]

1829-cu il yanvarın 30-da (11 fevral) Əliyar xan başda olmaqla tehranlıların izdihamı Rusiya səfirliyinə hücum etdi. Hücumun təşəbbüskarı mücahid Mesih olub. Qacar rəsmilərinin ifadələrinə görə, həmin gün səfirlikdə yüz minə yaxın adam toplaşmışdı. Sui-qəsdin liderləri onlara nəzarəti tez itirdilər. Qriboyedov düşdüyü təhlükəni qabaqcadan gördüyündən hücumdan bir gün əvvəl şaha nota göndərdi. Notada o, bildirirdi ki, daimi təhdidlər üzündən hökumətindən öz missiyasını Qacar dövlətindən geri çəkməyi xahiş etmək məcburiyyətində qalıb.

35 kazakdan ibarət missiyanın mühafizəsi müqavimət göstərdi, lakin qüvvələr qeyri-bərabər idi. Qriboyedov kazakların müdafiə etməyə çalışdığı ön qapıya endi, həm də müqavimətdə iştirak etdi. Döyüşdə missiyanın bütün tərkibi və Qriboyedovun özü öldü. Onun tanınmaz halda parçalanmış cəsədi səfirlik formasının qalıqları arasında, 1818-ci ildə Aleksandr Yakuboviçlə dueldə alınan köhnə yara ilə müəyyən edildi. Bütün Rusiya səfirliyindən yalnız qırğın zamanı gizlənməyi bacaran missiyanın katibi Maltsov sağ qala bildi.

Maltsovun özünün dediyinə görə, bu işdə ona missiyanın qulluqçusu kömək edib. O, onu xalçaya büküb otağın küncünə, başqa bükülmüş xalçaların olduğu yerə qoyub.[6] Amma tədqiqatçı Berjenin fikrincə, Maltsov onunla dost olan xanın təklifindən istifadə edərək damın üstünə çıxıb və onun evinə sığınıb.[6]

• Aleksandr Sergeyeviç Qriboyedov — missiyanın rəhbəri, diplomat və yazıçı;
• Solomon İosifoviç Melikov (1793–30.01.1829) — Mənuçöhr xanın bacısı Voska nənəsinin yanına gələn kollegial asessor. Qacar şahının baş xədimi Mənuçöhr xanın bacısının oğlu;
• Mirzə Nəriman Şahnəzərov — missiyanın tərcüməçisi;
• "Rusiyanın Qacar dövlətində sonuncu səfirliyinin üzvlərinin öldürülməsindən əvvəl və müşayiət olunan hadisələr haqqında hesabat"a görə: "Qriboyedovdan başqa… Səfirliyin ikinci katibi Adelunq; həkim; nökər ağaları Dadaş bəy və Rüstəm bəy… 16 Kuban kazakından və 30 — müsəlmanlar, ruslardan, gürcülərdən və ermənilərdən ibarət səfirlik xidmətçisi.

Maltsovun qeydlərinə görə, hücum nəticəsində səfirlikdəki 38 nəfərin hamısı və 19 hücumçu həlak olub. Vladimir Kosoqovskinin arxivinə görə, təkcə Qriboyedov hücum edənlərə atəş açaraq 18 nəfəri öldürüb. Qriboedovun cəsədi — onun ölümünün sirri çətin ki, açılmış hesab edilə bilər.[8] Nəşi Rusiya imperiyasına aparılaraq Tiflisdə Mtatsminda dağındakı panteonda dəfn edilib.

Missiyanı müdafiə edən otuz beş kazakın meyidinin qalıqları Tehranda tikilməkdə olan Müqəddəs Tatevos Erməni Kilsəsinin həyətindəki kütləvi məzarlıqda basdırılıb. Qəbirdən qalan torpaq gecələr gizlicə çıxarılaraq kilsədən atılırdı.[1]

Tehran səfirliyində baş verən qətliam diplomatik qalmaqala səbəb oldu. Şah Rusiya ilə münasibətləri nizamlamaq üçün nəvəsi Xozrəv Mirzəni Sankt Peterburq göndərdi. Onun vəzifəsi səfirin öldürülməsinə görə üzrxahlığın qəbul edilməsinə və təzminat yükünün yüngülləşdirilməsinə nail olmaq idi.[9] Onun Rusiya imperatoru I Nikolaya təqdim etdiyi zəngin hədiyyələr arasında məşhur "Şah" almazı da var idi. Qırğın Rusiya ilə İran arasında münasibətlərdə ciddi fəsadlar yaratmadı və təzminat ödənilməsi beş il müddətinə təxirə salındı.[1][9]

I Nikolay – Xosrov Mirzəyə almazı qəbul edərək deykir: "Mən faciəli Tehran hadisəsini əbədi unudacam".[10]

N. A. Kuznetsova görə: "Rusiya missiyasının qətliamı ilə bağlı materialı araşdıran bütün tədqiqatçılar bunun qəsdən siyasi qətl olduğu qənaətinə gəlirlər".[11]

Hadisələrin 75-ci ildönümü münasibətilə heykəltaraş Vladimir Beklemişev Rusiyanın İrandakı koloniyasından topladığı vəsait hesabına Qriboyedovun bürünc abidəsini hazırladı. Abidə qətliamın baş verdiyi səfirlik binasının yanında qoyuldu.[12] 1960-cı illərdə sovet səfiri Qriqori Zaitsev abidənin iranlılara Rusiya-İran münasibətləri tarixində xoşagəlməz hadisəni xatırlatdığına qərar verərək, onun yaşayış binasının qarşısına köçürülməsini əmr etdi.[13] Lakin sonradan abidə əvvəlki yerinə geri qaytarıldı.

1928-ci ildə yazıçı Yuri Tynyanov "Vəzir Muxtarın ölümü" romanını yazıb. Onun əsasında 2010-cu ildə televiziya serialı çəkilib. Həm kitabda, həm də filmdə Tehran səfirliyində baş verən qətliam səhnələri var.