Rusiya imperiyasının Cənubi Azərbaycana hərbi müdaxiləsi

Təbrizi mühasirəyə almaq əmrini veren Əbdülməcid mirzə Qovanlı-Qacar

1909-cu il aprelin 20-də Qafqaz canişini və Qafqaz Hərbi Dairəsinin qoşunlarının komandanı general-adyutant qraf İllarion Vorontsov-Daşkova 1124 nömrəli məxfi göstəriş göndərildi.[10] Teleqramda deyilirdi: “Gözlənilən hücumu nəzərə alaraq aclıqdan ümidsizliyə sürüklənən inqilabçılar və Təbriz əhalisi tərəfindən konsulluq və Avropa ölkələri nümayəndəlikləri və təbəələrini qorumaq vacibdir. bu məqsədlə hökmdar imperator rus və xarici qurum və təbəələri qorumaq, onlara ərzaq çatdırmaq, habelə Təbrizlə Culfa arasında təhlükəsiz əlaqə saxlamaq üçün kifayət qədər qüvvəyə malik bir dəstəni təcili olaraq Təbrizə hərbi yürüş etmək əmrini verir".[11] Bununla belə, Məhəmməd Əli şah ilə Rusiyanın İrandakı səfiri Stanislav Poklevski-Kozell arasında Məhəmməd Əli şahın Rusiyadan hərbi müdaxilə tələb etdiyi barədə yazışmalar qalır.[12] Tezliklə 1-ci Qafqaz Atıcı Briqadasının iki alayı, dörd yüz atlı Kuban kazakları,bir istehkamçı taboru və üç artilleriya səkkiz silah batareyası Cənubi Azərbaycana göndərildi.[13] Bu dəstəyə 1-ci Qafqaz atıcı briqadasının rəisi general-mayor İ.Snarski komandirlik edirdi. Ona verilən göstərişdə deyillirdi:

“Rus qoşunlarının işğal etdiyi şəhərlərdəki hərbi komandirlərin yerli fars hakimiyyətləri və əhali ilə bütün əlaqəsi Rusiya İmperator Hökumətinin diplomatik nümayəndələri vasitəsilə həyata keçirilməlidir; yaşayış məntəqələrində rus qoşunları ilə birgə mövcudluğu və fəaliyyəti quldur xarakterli hər hansı silahlı dəstələrin və tərəflərin rus qoşunları tərəfindən qorunan yollar boyunca hərəkətinə icazə verilmir. Silahdan istifadə ilə bağlı qərar yalnız hərbi komandirlərdən asılıdır... Qəbul edilən qərar qəti şəkildə və tam enerji ilə həyata keçirilməlidir”.[14]

Rus qoşunları əsasən zəif Qacar ordusunun öhdəsindən gələ bilmədiyi köçərilərə (kürdlərə və türkmən-yomudlara) qarşı hərəkət etməli oldular. Rus qoşunları tərəfindən kürdlərin qəbilə başçılarından onların qəbilə nümayəndəsinin etdiyi soyğunçuluq və quldurluq halında zərərçəkmiş tərəflərin xeyrinə müəyyən məbləğdə pul yığılırdı. Rusiya imperiyasının təbəələrinin qətli Rusiya hərbi məhkəməsinin çıxardığı ölüm hökmləri ilə cəzalandırılırdı. Rusiya konsulu Xarici İşlər Nazirliyinə göndərdiyi məktubda məlumat verdilər: “Tacirlər yaxınlıqdakı kəndlərin bütün mülki əhalisi ilə birlikdə qoşunlarımızın gəlişinə xeyir-dua verirlər”.

Təbrizdə rusların hücumunun ilk günü təbrizlilər şəhəri müdafiə edərək onlara qarşı vuruşdular. Lakin rus hərbi qüvvələri hərbi təcrübəsinin olmaması və Təbriz üsyançılarının vahid rəhbərliyinin olmaması səbəbindən şəhər sakinlərinə ağır itkilər verə bildilər. Ertəsi gün döyüşlər yenidən başladı. Lakin həmin günün axşam saatlarında tərəflər atəşkəsə razılaşdılar. Verilən ağır itkilərə baxmayaraq, Təbriz müdafiəçiləri hələ də öz və şəhərin müdafiə mövqeyini qoruyub saxlamışdılar. Bu zaman ruslar Təbriz teleqraf xətlərinin əlaqəsini kəsdilər. Döyüşün üçüncü günü yeni rus qoşunlarının gəlişi ilə Təbriz müdafiəçilərinin müqaviməti qırıldı və Təbriz rus qoşunları tərəfindən işğal edildi. İşğaldan sonra ruslar şəhərin müdafiəçilərindən və azadlıqsevərlərindən qisas aldılar. Bu arada şəhərdə çoxlu sayda insan ruslar və onların agentləri tərəfindən öldürüldü.[15]

Yeni baş nazir Mirzə Əhməd xan Müşirəssəltənə hökuməti rusların bu addımını pisləsə də, Məhəmməd Əli şah bir neçə gün sonra general Vorontsov-Daşkovu Tehrana dəvət edərək ona “Şiri Xurşid ordeni”ni təqdim etdi. Lakin baş nazir və bir sıra şahzadələrin sərt müqaviməti səbəbindən mərasim baş tutmadı.[16] Bu zaman Səttar xan və Bağır xan məşrutəçilərin köməyi ilə Təbrizdəki Osmanlı konsulluğuna sığındılar.[17] Avtoritar hakimiyyət, sonra isə rus qoşunları tərəfindən təmizlənən şəhərin müdafiəçiləri istisna olmaqla, kürd qəbilə qüvvələrinin əksəriyyəti ruslara təzyiq edirdi. Kürdlər yalnız rus qoşunlarına ərzaq çatdıran rus karvanlarına hücum etmirdilər, onlar bəzi məşrutəçi liderlərə Təbrizdən gizli şəkildə qaçmağa kömək də göstərirdilər. Kürdlər rus əsgərlərini öldürüb, bədənlərinə vətənpərvərlik şüarları yazdıqları hallar da olurdu.[18] Getdikcə ruslar üçün vəziyyət çətinləşirdi. Buna görə general-mayor Snarski general-adyutant Vorontsov-Daşkova məktub yazaraq onlaar hücum edən kürdləri məğlub etmək və məhv etmək üçün tam səlahiyyət tələb etdi. General-adyutant Vorontsov-Daşkov da ona tam səlahiyyət verdi. Rus qüvvələri kürdləri quldur adlandıran böyük bir təbliğat prosesi qurdular və Təbriz məşrutəçiləri müqavimət göstərməməyə təşviq etməmək üçün məhbusları daim açıq şəkildə cəzalandırırdılar.[19]

1911-ci ilin payızında qısamüddətli sakitlikdən sonra vəziyyət yenidən gərginləşdi - Təbrizdəki rus dəstəsinə çoxsaylı silahlı dəstələrin hücumları oldu, Rəştdə rus konsulluq idarələrinin və konvoylarının atəşə tutulması halları tez-tez baş verdi. Köçərilər ticarət karvanlarına hücum edirdilər. Qərb əyalətlərinin Osmanlı yönümlü qubernatorlarının dəstələri rus qoşunlarına qarşı döyüşlərdə iştirak edirdi.

Morqan Şuster ABŞ iqtisadçısı, İranda Məşrutə hərəkatında iştirak etmiş mülki şəxs.

1911-ci il oktyabrın 29-da (11 noyabr) Tehranda rus səfiri Qacar hökumətinə ultimatum verərək, İranda nizam-intizamın bərpasını və Rusiyanın iqtisadi mənafelərinin qorunmasını tələb etdi. Rusiya hökumətinin Qacar dövlətinə verdiyi ultimatumda deyilirdi:

• Morqan Şusterin dərhal qovulması;
• Bundan sonra Rusiya və Böyük Britaniyanın razılığı olmadan hökumət tərəfindən heç bir əcnəbi məsləhətçinin tutulmaması;
• Qacar hökümətinin Rusiya imperiya ordusunun Təbrizə xərclərini ödəməsi.

Qacar hökumətinə ruslara qaneedici cavab vermək üçün 48 saat vaxt verildi. Rədd cavabı alınacağı halda Qacar dövlətinə hərbi müdaxilə ediləcəkdi.[20]

Morqan Şuster ölkə parlamenti tərəfindən maliyyə sistemini qaydaya salmaq üçün yenicə işə götürülmüşdü. Rusiyanın ultimatumundan sonra İran parlamenti bunu rədd etdi, lakin hökumət ultimatumu qəbul etdi.[21][22]

Buna baxmayaraq, rus qoşunları 1911-ci il noyabrın 11-də ultimatumun müddəti başa çatdıqdan sonra rus-İran sərhəddini keçərək Qəzvin şəhərini işğal etdilər.[23] Noyabrın 10-da (23) Tehranda Cənubi Azərbaycan rus qoşunları tərəfindən işğal edildikdən sonra Qacar hökuməti Rusiyanın bütün tələblərini təmin etməyə razılaşdı.

Araz çayını keçərək Cənubi Azərbaycan ərazisinə qoşunların daxil olması üç əməliyyat istiqamətində həyata keçirildi. Qoşunlar Culfa, Astara və Ənzəlidən Tehrana qədər olan ərazidə yerləşdirildilər. Qacar dövlətindəki rus qoşunlarının dərhal operativ komandanlığını Qafqaz Hərbi Dairəsinin Baş Qərargahının general-mayoru, general-mayor Nikolay Yudeniç həyata keçirirdi.[24] Rus qoşunlarının kontingentinə: Qafqaz qrenadyor diviziyasının 14-cü gürcü və 16-cı Minqrel qrenadyor alayları, artilleriya və pulemyotlarla silahlanmış 21-ci, 39-cu və 52-ci piyada diviziyalarının alayları - 81-ci Abşeron, 84-cü Şirvan, 156-cı Yelizavetpol, 206-cı Salyan, 205-ci Şamaxı və 207-ci Yeni Bəyazid daxil idilər. Qoşunların dəniz yolu ilə daşınması, Ənzəli limanına çıxarılması və onun atəşə tutulması Xəzər hərbi flotiliyası tərəfindən həyata keçirildi. Təhcizat və nəqliyyat dəstəyi 2-ci Qafqaz Dəmir Yolu Batalyonu və Qafqaz Avtomobil Dəstəsi tərəfindən həyata keçirildi. Dəmiryol batalyonu Culfa-Tehran dəmir yolu xəttinin tikintisinə başladı. Müvəqqəti qərargahın təşkili 1-ci Qafqaz Mühəndis Döyüş Batalyonu tərəfindən həyata keçirilirdi. Rabitə Qafqaz rabitə alayı tərəfindən təmin edilmişdir.[24]

Onu da qeyd edək ki, Rusiya Qacar dövlətinə təkcə Qafqazdan müdaxilə etmədi. Mərkəzi Asiya tərəfdən də İrana soxuldu. Yüzlərlə Kuban və Terek kazaklarından ibarət atlı və piyada alayları dəstələrə birləşdirildi. Eyni zamanda, Türkistan Hərbi Dairəsinin qoşunlarından Məşəd və Kuçanski adlı iki dəstə formalaşdırıldı. Bu dəstələrə XIII və XVIII Türkistan tüfəng alayının iki batalyonu, eyni bölmələrdən iki at ov dəstəsi, iki pulemyotçu tağımı və yüz nəfərlik türkmən süvari diviziyası daxil idi. Xorasan vilayətində və Məşhəd şəhərində konstitusiya tələb edənlərin fəallaşması və rusların onlara dəstək verməsi Məşhəddə iğtişaşlara səbəb oldu. Bu da ruslara bütün bu müddət ərzində gözlədiyi hərbi müdaxilə üçün lazımi bəhanə verdi.[25]

Təbriz şəhərində ruslar tərəfindən asılan fədailər

Rus qoşunları ilə inqilabçılar arasında ən böyük döyüşlər Təbriz və Rəştdə baş verdi. Dekabrın 8-dən 10-dək Təbrizdəki fədailər rus dəstəsi tərəfindən mühasirəyə alındı. Üç gün davam edən ağır artilleriya atəşindən sonra Təbriz şəhərinə ciddi zərər dəydi. Dekabrın 10-da Kuban kazak ordusunun 1-ci Poltava alayı şəhərə daxil oldu. Dekabrın 14-də Təbrizdə inqilabçılar təslim oldular. Şəhərin bir sıra memarlıq abidələri şəhər bombardman olunarkən dağıdıldı. Şəhər tutulduqdan sonra isə Təbriz şəhərində yerləşən Ərk qalası ruslar tərəfindən yandırıldı. Qeyd edək ki, şəhərin bombardmanı zamanı qalanın bir hissəsi dağıdılmışdı. Həmçinin ruslar şəhərdə qırğınlar da törətdi. Onlar Təbrizdə yaşayan konstitusiya tərəfdarlarını qətlə yetirirdilər. Ruslar bununla kifayyətlənməyərək onların qohumlarına da divan tuturdular.[26] Hesablamalara görə rusların fədailərə divanı zamanı təxminən 1200 insan qətlə yetirilmişdir.[21][22]

Osmanlı qoşunları İranın qərb sərhəd bölgələrinə, mübahisəli ərazilərə daxil oldular və Xoyla Dilman arasındakı dağ keçidlərindəki keçidlərə nəzarəti ələ keçirdilər.

Rus qoşunları Osmanlı ordusunu Qacar dövləti ərazisindən çıxarmaq üçün əməliyyatlara başladı. Dekabrın 17-də general Nikolay Voropanovun komandanlığı altında Təbrizdə cəmləşən rus qoşunları Culfa və Mərəndi işğal etdi. Rusiya hərbi birlikləri sübh çağı osmanlı hərbi birlikllərinə yaxınlaşaraq yüksəkliklərə top və pulemyotlar yerləşdirərək onlardan Cənubi Azərbaycan ərazisini tərk etməyi tələb etdilər. Osmanlı ordusu heç bir müqavimət göstərmədi. 1912-ci il iyunun sonunda osmanlı qoşunları Qacar dövlətinin şimal-qərbindən tamamilə tərk etdi.

Rusiya qoşunlarının əksər hissəsi sabitlik təmin edildikdən sonra Cənubi Azərbaycan çıxarıldı. Lakin fərdi rus bölmələri Birinci Dünya müharibəsi başlayana qədər Qacar dövlətinin ərazisində qalmaqda davam etdi. Təbriz şəhəri isə 1917-ci ilə qədər Rusiya işğalı altında qaldı.[22]