Rəbi-Rəşidi kompleksi

Monqollar, xüsusən birinci yarım əsrlik talan və dağıntılar başa çatdıqdan sonra Yaxın Şərqdə Elxanilər dövlətinin yaranması ilə müsbət izlər buraxmağa başladılar. Xüsusən Qazan xanın (1295-1304) taxta çıxması və daxili çəkişmələrə son qoyaraq dövləti öz nəzarəti altına alması ilə Elxanilər dövlətində böyük inkişaf fəaliyyəti başlandı ki, burada Elxani hökmranlığının mərkəzi olan Azərbaycan imtiyazlı yer tuturdu. Bu dövrdə bir tərəfdən Təbriz kimi köhnə yaşayış məskənlərində yeni quruculuq işləri aparılır, digər tərəfdən isə Elxani dövlətinin ərazisində yeni məskənlər salınmağa çalışılırdı. [1]Bu mərkəzlərin ən əhəmiyyətlisi Təbrizdən təxminən 4 km uzaqlıqda olan Qazaniyyə və ya Şənbi Qazan idi. Bura şəhər divarlarından kənarda tikilmiş böyük sosial kompleks və bu kompleksin ətrafında formalaşan yaşayış məntəqəsi idi. Qazan xanın qurduğu digər yaşayış məntəqəsi isə Mahmudabad idi.[2]

Bu quruculuq fəaliyyətlərinin ən önəmli nümunələrindən biri vəzir Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən XIV əsrin əvvəllərində  Təbrizin şimal-şərqində yerləşən Sorhab adlı yerdə inşa etidirlən və daxilində bir çox təhsil, mədəniyyət mərkəzlərinin yerləşdiyi Rəb-i Rəşidi adlı yaşayış kompleksidir. İnşaasına 1300-cü illərdə başlanılan bu kompleksin bütün xərcləri Fəzlullah Rəşidəddin tərəfindən təsis edilən vəqflərdən qarşılanmışdır. Rəb-i Rəşidinin 1309-cu il 9 avqustda qələmə alınan vəqfiyyəsinə sonradan 1314-cü ilin martında və 1315 (noyabr), 1316-cı (oktyabr-noyabr) illərdə bir sıra əlavələr ediləsə də günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Kompleksin tikintisi Rəşidəddinin ölümündən 3 il əvvəl başa çatmışdır. İlk əvvəl daxilində yeni kanallar, mədrəsə , xəstəxana, yeməkxana, kimsəsiz uşaqlar evi tikilən bu kompleks sonradan bu binaların ətrafına yeni evlərin inşa edilməsi ilə getdikcə şəhərciyə çevrilmişdir. [3]

Rəb-i Rəşididə "Küçə-i üləma" adlanan bir küçə yerləşirdi ki, burada sadəcə alimlər yaşayırdı. Bu küçədəki kitabxanada 60 min cild kitab varidi.

Rəb-i Rəşidi şəhərciyini vəzir Rəşidəddinin vəzirliyi dövründə oğlu Qiyasəddin Məhəmməd özü idarə edirdi. Rəşidəddin 17 iyul 1318-ci ildə öldürüldükdən sonra Rəb-i Rəşidi bir müddət sahibsiz qaldı. 1327-ci ildən Rəşidəddin oğlu Qiyasəddin Məhəmməd Elxani vəziri olmuş və 1335-ci ilə qədər davam edən bu vəzirlik dövründə atasının elmə və alimlərə olan həssaslığını davam etdirmişdir. 1336-cı ildə şəhərcik süqut edir. [4]

Rəb-i Rəşidi kompleksi 3 əsas hissədən ibarət idi. Bunlar Rabaz-i Rəşidi, Şəhristan-i Rəşidi və Rəb-i Rəşidi olmuşlar.[5][6]

Rabaz-i Rəşidi Rəb-i Rəşidiyə bitişik formada inşa edilən, anbar və zirzəmilərin yerləşdiyi, o cümlədən qəyyumların, müşriflərin,  gözətçi və açarçıların eləcə də türk əsilli ailə və uşaqların yaşadığı evlərdən ibarət böyük yaşayış məskəni idi.[7] Şəhristan-i Rəşidi Rəb-i Rəşidinin yaxınlığında yerləşən böyük məhəllə və onu tamamlayan iqtisadi, sosial binaların toplusundan ibarət idi. Kompleksdə işləyən evli məmurların əhəmiyyətli bir hissəsi ailələri ilə birlikdə burada Salihiyyə məhəlləsində yaşayırdı.[8] Bunlardan başqa burada kasıblar üçün evlər (darül məskən) , yeməkxana, müxtəlif taxıl anbarları, məscid ( Məscid-i Cami-yi Şəhristan) , bazar, zərbxana və böyük bir bağ yerləşirdi. Salihiyyə məhəlləsi bir küçə qapısı vasitəsilə Rəb-i Rəşidiyə bir digər qapı vasitəsilə isə Bazar, Darvazay-i Sorhaba (Təbriz şəhər qapısına) birləşirdi.[5][9] Rəb-i Rəşidi kompkesin ən həyati və əsas ünsürləri burada yerləşirdi. Rəb-i Rəşidi ayrılıqda daxilində bir sıra təhsil, mədəniyyət, ibadət və sağlamlıq mərkəzlərinin yerləşdiyi böyük bir kompkesidi.Buradakı binalar keçidlər və dəhlizlər vasitəsilə bir birinə bağlanırdı və gecələr məşəllər, lampalarla işıqlandırılırdı. İmarətlərin yaxınlığında isə Rəşid-i abad bağı yerləşirdi. Bu bağ su kanalları vasitəsilə sulanırdı.[5][10]

Rəb-i Rəşidi kompleksinin qalıqları

Rəb-i Rəşidinin aşağıdakı əsas vahidlərdən ibarət idi:

1. Rəvzə (ağaclı geniş həyət) – kompleksin mərkəzində yerləşən və ortasında böyük hovuzu olan bağça idi. Kompleksdəki bir çox məskən- iki məscid, tələbə və müxtəlif işlərdə işləyən insanların qaldıqları evlər, Quran və Hədis kitabxanası, yetim uşaqlar üçün məktəb bu bağçanın daxilində yerləşirdi.[5]
2. Məscidlər – Rəb-i Rəşididə 2 məscid yerləşirdi. Bunlardan böyüyü Məscid-i Səyfi daha sıx toplu insanlarla qılınan namazlar üçün istifadə edilirdi. Yay aylarında mədrəsədəki elmi dərslər də burada tədris edilirdi.[11] Digər məscid Məscid-i Şətəvi isə qış aylarında istifadə edilirdi. Təfsir və hədis kimi mədrəsə dərsləri isə burada keçilirdi.[12]
3. Mədrəsə – Rəvzə daxilində yerləşirdi. Dərslər daha çox məscidlərdə və suffa adlanan sıralarda keçirilirdi. 1315-ci ilin noyabr ayında mədrəsələrdə 2 müdərris, 3 muid (müdərris köməkçisi), 25 tələbə, 1 mürəttib, 1 kitabxanaçı və 1 kitab mübadili işə başlamışdı.[13]
4. Quran və hədis kitabxanası – Rəvzə daxilindəki qış məscidinin yanında yerləşirdi. Mütəvəlli hər il Quran-i Kərimin 30, Cami ül-üsul fi ehədisi r-rəsul adlı hədis kitabının isə 4 nüsxəsini hazırlatmalı idi.[14]
5. Kiməsiz uşaqlar məktəbi ( Beytut təlim-i eytam) – Bu bina Rəvzə içindəki ən böyük bina idi. Kompleksədki uşaqlar evində qalan 10 kimsəsiz uşaq burada təhsil alırdı.[15]
6. Xanəgah – ümumilikdə 8 otaq, salon və mətbəxdən ibarət idi. Burada 1 şeyx, 10 sufi, 1 qulluqçu, 1 suçu, 1 qapıçı, 1 işıqçı və 1 gözətçi yaşayırdı.[16]
7. Yeməkxana (Daruz-ziyafə) – Bu yer xanəgaha bağlı idi və kompleksin girişində yerləşirdi. Bura xanəgah camaatına, qonaqlara və qonşulara yemək və ziyafət verildiyi yer idi.[16] Mətbəx və zəruri əşyaların (havayic-xana) yerləşdiyi yuxarı və aşağı mərtəbələrdən ibarət idi. Bunlardan sağda xanəgah əhalisi, solda isə qonaqlara müxtəlif yeməklər və gündə cəmi 65 mən (54.166 kq.) çörək verilirdi. Eyni zamanda, uzaq yerlərdən gələn səyyahlar üç gün burada qonaq edilir və qidalanırdılar. Kompleksdə bu yeməkxanadan əlavə Şəhristanda yerləşən daru'l-məsakində başqa bir aşxana da var idi.[16]
8. Xəstəxana (Darus-şəfa) – xəstəxana, dərman evi (şərab xanə),dərman anbarı (məhzən-i ədviyyə), mətbəx, gül suyu evi (gül-ab-xana) bəzi işçilərin iqamətgahları və tibb dərslərinin verildiyi rəvak-i mürtebin adlı binanın daxil olduğu binalar kompleksi. Bəzi tibb dərsləri ilə yanaşı, həkimin yaşadığı yer xəstəxananın sağ tərəfində, düz yanında yerləşirdi. Xəstəxanada; 1 həkim, 1 oftalmoloq, 1 cərrah, 2 feldşer, 1 əczaçı, 1 mühafizəçi, 1 aşpaz, 2 xəstə baxıcısı, 1 suçu, 1 xadimə və 1 qapıçı olmaqla ümumilikdə 13 nəfər çalışırdı.[13]
9. Mütəvəlli evi (Saray-i mütevelli-Beytül-mütəvəlli-Darül-mütəvəlli – Rəb-i Rəşidinin idarəsindən məsul olan qəyyumun qaldığı ev idi.Bina iki hissədən ibarət idi. O, Rəb-i Rəşidin əsas qapısının yanında, bir tərəfdən rəvza, digər tərəfdən darül-qütub və zirzəmi ilə bitişik idi. Rəb-i Rəşidiyə aid dəyərli əşyalar burada qorunurdu.[17]
10. Müşrif evi (Saray-i muşrif-Darül-muşrif) – İmarətdə maliyyə işləri və hesablar və qeydlərə nəzarət etmək üçün məsul olan şəxsin qaldığı ev idi. Bir tərəfdən xəstəxananın, digər tərəfdən isə xarici divarın (bara) yanında yerləşirdi. İki ayrı küçə vasitəsilə qəyyum evi və rəvzaya bağlanırdı.[18]
11. Nazır evi (Saray-i Nazir) – Bu, qəyyumun idarə baxımından köməkçisi olan şəxsin qaldığı ev idi. Memar Hacı Qəzvini tərəfindən tikildiyi qeyd olunan bu bina rəvzənin solunda yerləşirdi.[19]
12. Müxtəlif evlər (Hücrəha-yi səbat) – bu ev və onun otaqları hafizlər, tələbələr və digər məmurların iqamətgahı idi. Evlərin bəziləri xəstəxananın yuxarısında, bəziləri rəvzədə, bəziləri isə əczanın arxa tərəfində yerləşirdi.[20]
13. Hamam – kompleksdə hamam var idi. Bu hamamın icarəyə verilməsindən əldə edilən gəlir kompleksin ehtiyaclarına sərf edilirdi.[21]
14. Hovuz və ya su çəni (Həvz-xana) – yəqin ki, bura kompleksin sakinlərinin itifadəsi üçün nəzərdə tutulan suyun saxlandığı yer olub.Kompleksin su ehtiyacı kanallar vasitəsi ilə Təbriz ətrafındakı çaylardan təmin edilirdi.[22]
15. Saqqaya – mahiyyəti tam məlum olmasa da, su qoymaq/götürmək üçün yer olma ehtimalı böyük olan saqqayalar imaretin bir neçə yerində yerləşirdi.[22]
16. Bağça (Sərabistan) – Rəvzədəki qış məscidinin günbəzinin arxasında yerləşirdi.
17. Qonaq evi və ya İki malikanə (Do Səraçə) – Rəb-i Rəşidiyə gələn qonaqlar üçün iki malikanə və ona bitişik digər evlər tikilmişdir. Bu quruluş Rəb-i Rəşidi məskəninin bir az yuxarısında və kənarında yerləşirdi.[23]
18. Böyük keçid (Dəhlizi Bozorq) və ya Böyük yol (memerr-i bazarq) – bazardan keçərək Rəb-i Rəşidinin əsas qapısına qədər (dərvaze) uzanırdı.[24]
19. Xəzinə (Hizanə) – qəyyumun evinə bitişik, son dərəcə qorunaqlı, vəqf gəlirlərinin toplandığı və mühafizə edildiyi yer idi. Gəlirlər burada sandıqlarda saxlanılır və ehtiyaca görə xərclər buradan istifadə olunurdu. Xəzinə sandıqlarını qəyyumlar, müşrif və nazirlər birgə möhürləyirdilər.[25][6]
20. Anbarlar (Ənbarha) – Burada anbarlar müxtəlif məqsədlər üçün tikilmişdir. Bu anbarlar müxtəlif yerlərdə yerləşir, burada çörək hazırlamaqda istifadə olunan dənli bitkilər və bir sıra qida ləvazimatları saxlanılırdı. [26]
21. Uşaqlar evi (Beytül əytam) – Salihiyyə məhəlləsindəki ictimai kompleksdə 10 yetim və kimsəsiz uşağın qaldığı bina idi. Burada atabəy adlı baxıcının nəzarəti altında olan uşaqlar yazıb-oxumağı öyrənmək üçün gündüzlər müəllimin yanına aparılırdı. [25][27]
22. Kitabxana (Beytül-kutub-Kitab-xanə) – Mütəvəlli binasının yanında yerləşirdi və bilavasitə ona tabe idi. Bu kitabxanada; bir kitabxanaçı və bir münavil işləyirdi. Kitabın dəyərinə bərabər depozit alındıqdan sonra kitablar yalnız bir ay ərzində kitabxanadan çıxarıla bilərdi. Fəzlullah Rəşidəddinin bir çox kitabının orijinal nüsxələri də bu kitabxanada saxlanılırdı.[28]
23. Türbə (Künbəd) və Hafiz otağı (Darül-huffaz) – vəqfin türbəsinin yerləşdiyi yer idi. Vaqifin (Fəzlullah Rəşidəddinin) vəfatından sonra cənazəsinin türbənin zirzəmisində dəfn edilməsi tapşırılmışdı.Türbənin yuxarısındakı qübbədə 24 hafiz, 3-3 formada növbələşərək gecə gündüz Quran oxuyurdular. Türbədə əlavə olaraq 1 açarçı, 1 xadimə çalışırdı.[29]
24. Əczaxana (Dara-xanə) – dərmanların hazırlanaraq xəstələrə paylandığı yer idi. Bazar ertəsi və cümə axşamı günləri qonaqlardan başlayaraq imarətdə qalanlara və yaxınlıqda yaşayan xəstələrə müəyyən qaydada dərmanlar paylanırdı.[30]
25. Çörəkxana – Rəb-i Rəşidi sakinlərinin gündəlik ehtiyacı olan 723 mən (gündə 602,475 kq, ildə 298,750 mən - 248,958 kq) yayda miftahül-əvbab adlanan yerdə, qışda isə nazirin evinin yanındakı çörəkxanada bişirilirdi. Çörəkxanada qul arvadlarının köməyi ilə İraq üsulu, Seycant, Siyavant kimi müxtəlif növ və çəkilərdə çörəklər bişirilirdi.[22]
26. Digər bəzi binalar (Bəzi imaret) – nizamnamənin mətninə görə, kompleksin xarici ətrafında müxtəlif məqsədlər üçün sonradan tikilmiş bəzi binalar varidi.[31][22]

Bundan başqa Rəb-i Rəşdidə "Frəng-Rum" kəndi adlı yaşayış məskəni var idi. Burada qərbdən gəlmiş bir sıra şəxslər yaşayırdı. Onlar əsasən dünya tarixi ilə bağlı kitabların nüsxələnməsi ilə məşğul olurdular. Bunun sayəsində qərb dövlətlərinin tarixi barəsində islam mənbələrində olmayan məlumatlar öyrənilə bilmişdi. Burada kitabların sürətlərinin çıxarılması ilə yanaşı alman kralları və papaların portretləri də çəkilmişdi. Bundan əlavə, bu məsələ ilə bağlı Rəşidəddin oğlu Cəlaləddindən qırx Bizans ailəsini Rəb-i Rəşidiyə yerləşdirməyə razı salmasını istəmişdi. Rəşidəddin Bizans dövləti və Venesiyadan Elxani dövlətinə göndərilən müəyyən bir məbləği Rəb-i Rəşididəki tələbələrin ehtiyaclarına istifadə etmək üçün ayırmışdı.[32]

Kompleksin tarixi fotoşəkli.

1. Mütəvəlli və ya qəyyum - Vəqfi idarə edın şəxs. Fəzlullah Rəşidəddinin sağlığında bu vəzifıni özü yerinə yetirmiş, vəfatından sonra isə oğlu Cəlaləddinə vəsiyyət etmişdir. Cəlaləddindən sonra isə bu vəzifənin icrası böyük oğluna tapşırılmışdı. [33]
2. Müşrif - Müşrif vəqfin gəlir və xərclərinə nəzarət edən şəxs. Vəqfiyəyə əsasən Fəzlullah Rəşidəddin bu vəzifəni oğlu Məhəmmədə tapşırmışdı.[34] [35]
3. Nazir - O mütəvəllinin naibi idi. Bu vəzifə Rəşidəddin tərəfindən oğlu Əhmədə tapşırılmışdı.[34]
4. İmam - Rəb-i Rəşididə yerləşən 2 məsciddən birində işləyirdi. Onun illik maaşı 120 Təbriz dinarı idi. Bundan əlavə imama gündəlik 6 mən (4999 qr) çörək verilirdi. [36]
5. Müəzzin - Kompleksdə İkisi məsciddə, 10 isə Cümə namazlarında olmaqla ümumilikdə 12 müəzzin varidi.[37]
6. Vaiz - Kompleksədki məscidlərdə bayram namazlarında xütbə oxuyan şəxs. Burada vaiz olmaq üçün Təbrizdə tanınmaq şərti qoyulmuşdu.[38]
7. Məscid xadiməsi - Məsciddəki xalça və dəyərli əşyaların qorunması o cümlədən məscidin işıqlandırılması və başqa işlərə baxırdı.[38] [39]
8. Suçu - İçmək və təmizlik üçün istifadə olunan suların daşınması işlərindən məsul şəxs idi. Kompleksdə ümumilikdə 4 suçu işləyirdi.[36][40]
9. Xadimə və süpürgəçi (fərraş) - Burada ümumilikdə 6 xadimə və süpürgəçi işləyirdi ki bunlardan 2-si rəvzədə, 2-si darüs - ziyafədə , 1-i xəstəxanada çalışır , digəri isə xanəgahın təmizliyi ilə məşğul olurdu.[39]
10. Qapıçı (Bəvvab) - Kompleksdə 5 qapıçı işləyirdi. (2-si xanəgah, 2-si darüs-ziyafədə, 1- i isə xəstəxanada)[16]
11. Məşəlçi - Rəvzanın qapısında əlində məşəl ilə dayanan iki şəxs.[30]
12. Müdərris (Müderris): Rəb-i Rəşididə ali təhsil üçün iki müdərris təyin edilmişdi. Onlardan biri təfsir və hədis kimi dini elmlər üzrə mütəxəssis idi və 5 tələbəyə (bəzisinə təfsir, bəzisinə də hədis) dərs deyirdi. Bundan başqa, cümə namazından sonra camaata hədislərin söylənməsinə məsul idi. Riyaziyyat və s. Əqli elmlər üzrə mütəxəssis olan digər müdərris isə mütəvəlli tərəfindən təyin olunaraq, 20 nəfər yaxşı xasiyyətli tələbəyə əqli və dini elmlər, riyaziyyat, ədəbiyyat və s. öyrətməli idi. Hər iki müdərrisin seçimi qəyyumun səlahiyyətində idi. [41]
13. Muid: Rəb-i Rəşididəki mədrəsədə ikisi əqli elmlər, biri isə dini elmlər üzrə olmaqla üç müid var idi ki, onlar mütəvəlli tərəfindən təyin edilirdilər və dərslərin tələbələr üçün təkrarı ilə məsul idilər.[42]
14. Mədrəsə tələbələri (Mütəəllim-Fukha-Talib-ekm): Rəb-i Rəşididəki mədrəsədə beş il ərzində cəmi 25 tələbə təhsil alırdı. Bu tələbələr arasında mütəvəlli tərəfindən seçilən 20 subay və yaxşı xasiyyətli tələbəyə (mütəəlliman-fukeha) beş il əqli və dini elmlər, riyaziyyat, ədəbiyyat və s. dərsləri öyrədilirdi. Digər 5 tələbəyə isə təfsir və hədis dərsləri keçilirdi.[41]
15. İdarəçi-müdir (Mürəttib): Fəqih, müdərris və muidin işlərini nizamlamaq və mədrəsənin fəaliyyətinə nəzarət etməklə məsul şəxs idi.[43]
16. Kitabxanaçı (Həzin-i darul-kutub): Biri ümumi kitabxanada (beytül-kutub), digəri isə Rəb-i Rəşididə mədrəsə təhsili (darul-kutub) keçirilən yerdə fəaliyyət göstərməklə ümumilikdə iki kitabxanaçı varidi.[43]
17. Kitabxanada kitab mübadiləçisi (Mübadil-i darul-kutub): Ümumi kitabxanada (beytul-kutub) kitabxanaçıdan başqa bir kitab mübadiləçisi (mubadil-hazin-i darul- kutub) işləyirdi.[44]
18. Nüsxəçilər (Nüsə): Məscid-i Şətəvi yaxınlığında yerləşən Quran və hədis kitabxanasında Quran və hədis kitablarının (darul-məsahif və kutbul-hədis) nüsxəsi üçün mütəvəlli tərəfindən seçilən iki mahir nüsxəçi çalışırdı. Vəqfin sonradan Vəqfiyyəyə etdiyi əlavələr ilə onun tərəfindən yazılan əsərlər katiblər tərəfindən hər il bir nüsxədə çoxaldılır və İslam dünyasının böyük şəhərlərindəki mədrəsələrə göndərilirdi. Bu iş üçün əlavə ödənək ayrılmışdı.[45]
19. Müəllim : Kompleksdəki yetim və kimsəsiz uşaqlar məktəbində (beytut-təlim-i eytam) Quran və mütaliə öyrədirdi. Müəllim üçün subaylıq şərti qoyulmuşdu.[46]
20. Yetim və kimsəsiz uşaqlar (Eytam): Kompleksdə uşaq evində qalan və məktəbdə təhsil alan 10 yetim və kimsəsiz uşaq var idi.[47]
21. Atabəy : Kompleksdəki 10 kimsəsiz uşağın qulluq və tərbiyəsini yerinə yetirən şəxs idi. Atabəyin qarşısında ürəyiyumuşaq, inanılan şəxs olması və evli olmaq şərtləri qoyulmuşdu.[48]
22. Hafiz (Hüffaz): Kompleksdə cəmi 24 gözəl səsli hafizlər gecə-gündüz üç-üç növbələşərək Quran oxuyurdular. Cümə namazının qılınması istisna olmaqla, Quran oxumağa fasilə verilməməsi və Quranın növbə ilə oxunması şərt idi qoyulmuşdu.[49]
23. Türbədar və Açarçı (Hazin və Keliddar): hafizlərin davamlı olaraq Quran oxuduqları yerin mühafizəsi ilə məşğul olmaq işinə Tükli Sünqur Abdullah gözətçi (həzin) və açarçı (keliddar) təyin edilmiş və bu vəzifənin nəsildən-nəslə bu şəxsin övladlarına ötürülməsi şərti qoyulmuşdu.[50]
24. Şeyx: Şeyx kompleksdəki xanəgahda şagirdlərə rəhbərlik etmək vəzifəsididi
25. Sufi: Xanəgahda 10 sufi varidi. [51]
26. Xadimə (Hədim): İmarətdə biri xanəgahda, biri də darül-ziyafətdə olmaqla cəmi iki xadimə-nökər işləyirdi. Onlar süfrə açmaq və qonaqlara xidmət göstərməklə məşğul idilər.[52]
27. Məşəlçi (Meşaledar-Siraci): Məşəl yandıran, lazım olanda məşəl və yağ çıraqlarını yandıran, gecə aşxananın işıqlandırma işlərini yerinə yetirən məmur idi.[53] Kompleksdə biri xanəgah və xəstəxanada 1, darul-ziyafəd və əsas girişdə 1 olmaqla cəmi iki məşəl-siraci işləyirdi.[51]
28. Gözətçi (Hazin): Yeməkxanada iki gözətçi (hazin) işləyirdi. Bunlardan; Xanəgahda olan şəxs xalçaların, kilimlərin və digər qiymətli əşyaların mühafizəsinə, xəstəxanada olan şəxs isə alətlərin, avadanlıqların və dərmanların mühafizəsinə cavabdeh idi. [54]
29. Aşpaz (Mətbəxi): Xanəgahda iki, darul-ziyafətdə bir, darul-məzakidə bir və xəstəxanada bir olmaqla cəmi dörd aşpaz işləyirdi.[55]
30. Mətbəxçi (Hevai icdar): 1315-ci il oktyabr-noyabr tarixli vəqfin nizamnamə mətninə vəqf tərəfindən edilən əlavə ilə mətbəxdə olan mətbəx işçisilərinin sayı 1 nəfər olaraq artırıldı. Buna səbəb yəqin ki, Rəb-i Rəşididə mətbəx işçilərinin çatışmazlığı idi.[56]
31. Yemək paylayan (Murettib-Dat): Mütəvəlli tərəfindən təyin edilib, darül-məsəkində yemək paylanmasından məsul idi.[57]
32. Həkim (Təbib): O, xəstəxanada xəstələri müayinə və müalicə etməkdən başqa iki köməkçiyə müdərris kimi dərs deyirdi. Həkim üçün hazık olmaq (öz işinin mütəxəssisi) əsas şərt idi.[54][58]
33. Həkim köməkçiləri: 5 il xəstaxanada təhsil aldıqdan sonra dərman hazırlamaq qabiliyyətinə yiyələndikdə müdərrisdən icazənamə alaraq xəstəxanadan ayrılmalı idilər. Onlar qarşısında qoyulan şərtlərdən biri subay olmaq idi. [58]
34. Cərrah : Xəstəxanada 1 cərrah çalışırdı.[59]
35. Göz həkimi : Xəstəxanada 1 göz həkimi varidi.[57]
36. Əzcaçı: Xəstəxanada təbibin istədiyi dərmanı hazırlamaq və xəstələrə verməklə məsul idi. [55]
37. Xəstə baxıcısı : Xəstəxanada 2 xəstə baxıcısı çalışırdı ki onların vəzifəsi xəstələrə qulluq etmək və xəstələrin paltarlarını təmizləmək idi. [60]
38. Kitabxana münavili : Kitabxanada kitabların qorunması və qaytarılması işlərinə baxırdı.[61]
39. Köməkçi şəxs : Darül-məsakində vəzifəsi aşpaza kömək etmək onun dediklərini gətirmək idi. [61]
40. Memar: Kompleksdə 1 memar çalışırdı.[62]
41. Çörəkçi: Çörəkxanada sakinlərin ehtiyacı olan çörəkləri bişirməklə məsul idi. Qəzvinli kölələrin xanımlarından da burada çalışanlar varidi.[63]
42. Mühafizəçilər: Kompleksdə ümumilikdə 10 mühafizəçi varidi lakin onların vəzifə öhdəlikləri tam olaraq bilinmir.[64][65]
43. Bığlar (Bigan-Bikan) - Vəzifə öhdəlikləri tam məlum olmasa da gümanki kompleksdə işlərin gedişatına nəzarət edirdilər.[64]
44. Türk və Qəzvinli qullar (Qulaman-ı Türk və Kazvini) və digər sənət icraçıları: Əslən qul (rakik) olan 220 qul və onlarla evli olan 220 cariyə Anadolu, Gürcüstan, Rusiya, Hindistan, Afrika kimi müxtəlif ölkələrdən gətirilərək Rəb- i Rəşidi kompelksinin işlərini görməli idilər. Gələcəkdə bu kölələrdən doğulacaq hər uşaq ata-anası kimi kompleksə xidmət etməli idilər. Qullar mütəvəllinin deyil, vəqfin olduğu üçün mütəvəllinin qullar üzərində heç bir haqqı yox idi. Qullardan biri vəfat etsə və ya işlərini görə bilməyəcək vəziyyətə gəlsə onun yerinə oğlu qulluq etməli idi.[66] Əgər oğlu olmasaydı, mütəvəlli o iş üçün yeni bir qul almalı idi ki, Rəb-i Rəşididə qulların sayı heç vaxt azalmazdı. Yenə qullardan birinin arvadının vəfat etdiyi halda o, öz ərimdən ayrılan qadınlardan biri ilə evləndirilməli idi. Bu mümkün olmasa, mütəvəlli yeni cariyə alıb kölə ilə evləndirməli idi. Rəb-i Rəşidiyə qulluq edən qulların övladları atalarının peşəsini öyrənib tətbiq etməli idilər. Qulların övladlarına xəttatlıq (xəttatlıq), musiqi(kavvali), nəqqaş (nəkkaşi), zərgərlik (zərgəri), üzümçülük (bağbani), kanalizasiya (kəhriz-kənd), əkinçilik (dehkanat) və memarlıq kimi sənətlər öyrədilirdi.[67]

Qullar dörd qrupa bölünürdü:

• Birinci qrup 20 türk quldan ibarət idi. Vəqfiyyədən anlaşıldığı kimi; Onlar aşpaz (bavurçi) , dərzi (camedar), atçı (ahtaçi) , naqqaş (nəkkaş), divitçi (devvat) matrabçı (matrabi) və skripkaçı (kəmançə) kimi işlərdə çalışırdı. Onların hər birinə günlük 3 mən ümumilikdə isə 60 mən (49,9 kq) çörək verilirdi. Bu qullar ailələri ilə birgə Rabaz-i Rəşididə yaşayırdı.[67]

• İkinci qrup 150 quldan ibarət idi. Bu qullar üzümçülük, bağçılıq, suvarma və əkinçiliklə məşğul olub, günlük 2 mən çörək məvacibi alırdılar. Bu qullar Rəşid-Abad və Fəthabadın üzüm bağ və bağçalarındaki sığınacaqlarda yaşayırdılar.

• Üçüncü qrup 30 quldan ibarət idi. Su kanallarının açılması və suvarma işləri ilə məşğul olan bu qullar Rəşid-Abad və Fəthabadın üzüm bağlarında və bağçalarındaki sığınacaqlarda yaşayırdılar. Bu qullara çörək əvəzinə hər il cəmi 30 cərib (təxminən 3000? kq.) buğda verilirdi.[68]

• Dördüncü qrup 20 quldan ibarət idi. Bu qullar mütəvəllinin uyğun hesab etdiyi işləri yerinə yetirmək üçün təyin edilmişdi. Qulların övladlarına da lazımi sənət və sənətlər öyrədiləcəkdi. Qullardan hər hansı bir sənətlə məşğul olanlar, qazanclarının 1/4 hissəsini vəqfə verərkən, qazanclarının 3/4-ni özləri alırdılar. Bu kölələr Şəhristan-ı Rəşididə məskunlaşırdılar. Bunlardan başqa, nizamnamədə zərurət yarandıqda yeni qulların alına biləcəyi və ya zərurətdən qullar arasında əmək bölgüsündə dəyişiklik edilə biləcəyi qeyd olunurdu. Yenə qışda damlara düşən qarı kürəkləmək, küçələri qardan təmizləmək 200 qulla, fərraşların vəzifəsi idi. [68]

Kompleksdən fotoşəkil.

Heç şübhəsiz ki, bu komplekslərin içərisində xeyli sayda mədrəsələr də təsis olunmuşdu ki, bu amil də təhsilin inkişafına müsbət təsir göstərmişdi.

Hafizi-Əbru özünün “Zeyli-cameüt-təvarix” adlı əsərində bu kompleksin əvvəllər fəaliyyət göstərmiş bir necə köhnə mədrəsə ətrafında salındığını yazır. O bildirirdi ki, burada mindən artıq ev vardır. O, həmçinin qeyd edir ki, bu kompleksdə iki minarəli böyük bir bina, onunla birlikdə darüş-şəfa, mədrəsə, xanəgah və s. mövcud idi. [69]Rəbi-Rəşidi kompleksi həm Fəzlullah Rəşidəddinin öz gəlirlərinin əsasında formalaşan vəqf əmlakı, eləcə də Hülakü xanlarının gəlirləri əsasında formalaşan vəqf əmlaki əsasında inşa edilmişdi. ”Vəqfnaməyi-Rəbi-Rəşidi” əsərində məlumat verilir ki, bu kompleksin illik məsrəfi 23705 dinar olmuşdur. Bu fakt kompleksin nəhəngliyini göz önünə qoymaqdadır. Fəzlullah Rəşidəddinin məktublarından məlum olur ki, başda Təbriz olmaqla, Elxanilər dövlətinin müxtəlif yerlərində o dövrdə əsas təhsil müəssisələri olan mədrəsələr, darüş-şəfalar, xanəgahlar təsis olunmuşdur . Burada yerləşən 13 hücrədən və ona bağlı yardımçı hücrələrdən ibarət olan mədrəsələr kompleksi Azərbaycanın ilk universiteti hesab olunur və “Rəb-i-Rəşidi” mədrəsəsi adı ilə tanınmışdır. Mədrəsədən daha çox təhsil mərkəzi olan və kompleksin özəyini təşkil edən “Rəb-i-Rəşidi”də təhsilin bütün formaları mövcud idi. Burada müxtəlif məzmunlu təhsil müxtəlif binalarda gerçəkləşdirilirdi və bunlar ya bir-birinə çox yaxın idi, ya da bir-birinə müəyyən bir vasitə ilə birləşdirilirdi. Bu binalar arasında bəzən keçidi təmin edən dəhlizlər olurdu .[70] Bu imkan verirdi ki, sabah erkəndən başlayan təhsil prosesi gecənin gec saatlarına qədər davam edə bilsin. Kompleksdə 7000-dən artıq tələbə təhsil alırdı ki, bunların sadəcə 1000 nəfəri yerli tələbələr idi, digər 6000-i isə Əndəlüsdən Hindistana qədər İslam dünyasının müxtəlif yerlərindən təhsil almaq üçün bura üz tutan tələbələr idi. XIII–XV əsrlərdə əsas təhsil mərkəzi mədrəsələr olsa da darüş-şəfalar, xanəgahlar, rəsədxanalar və s. təhsil ocaqları kimi fəaliyyət göstərirdilər. “Rəb-i- Rəşidi” məhəlləsinə daxil olan darüş-şəfalar ölkənin ən böyük xəstəxanaları idi və burada Yunanıstan və Krit, eləcə də Misir və Hindistan olmaqla müxtəlif ölkələrdən gəlmiş 70-dən artıq həkim fəaliyyət göstərirdi. Hər bir xəstəxananın özünün zəngin kitabxanası da var idi.[71] Məşhur tarixçi T.Alisenin “Avrasiyada Moğol istilası və mədəniyyəti” adlı kitabında verdiyi məlumata əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, Elxani vəziri Fəzlullah Rəşidəddin sadəcə mərkəzi şəhərlərdə deyil, vilayətlərdə də xəstəxanaların – darüş-şəfaların açılması üçün xüsusi fərmanlar imzalamışdı. O, həmçinin qeyd edir ki, Avrasiyanın ən böyük xəstəxana və tibb məktəblərindən biri olan darüş-şəfada tibb fakültəsi də fəaliyyət göstərirdi.[72] Burada ənənəvi İslam təbabəti ilə yanaşı, Çin və Tibet təbabətinin sirləri də tələbələrə öyrədilirdi . Xəstəxanalarda fəaliyyət göstərən həkimlər ən yüksək maaş (330 dinar) alırdılar. Ş.Bleyerin fikrinə görə, həkimlərin digər işçilərə nəzərən yüksək maaş alması F.Rəşidəddinin həkim olması ilə əlaqədar idi. O, “Elxani memarlığı və cəmiyyəti: Rəbi-Rəşidi ianə aktlarının təhlili” adlı məqaləsində məlumat verir ki, kəhhal ( كھال ) adlanan cərrah – oftalmoloqlar 100 dinar, mütəəllim ( متعلم ) adlanan və praktika keçən həkimlər isə beş illik tədris müddətində 30 dinar təqaüd alırdılar.[73]

Rəşidəddinin inşa etdirdiyi Rəb-i Rəşididə sürəti çıxarılaraq çoxaldılan ən az 9 kitabın adı bizə məlumdur. Bunlardan 5-i Rəşidəddinin öz kitablarıdır. Bu əsərləri arasında Edinburq Universiteti Kitabxanasında və Nəsr Xəlili kolleksiyasındakı ərəbcə Cami-ət-təvarix nüsxəsi, Topqapı Sarayı Muzey Kitabxanasında 1653-1654 nömrə ilə qeydiyyatda olan farsca Cami-ət-təvarix əlyazmaları o cümlədən, Fransa Milli Kitabxanasında saxlanılan və başqa bir nüsxəsi 1998-ci ildə Qətərdəki Krisi hərrac evi tərəfindən satın alınan Məcmuatur-Rəşidiye də var. Rəşidəddin əsərlərinə nəzərən daha diqqətli surətdə köçürülən Quran əlyazmalarından biri İstanbul Topqapı Sarayı Muzey Kitabxanasında EH 248-də qeydiyyatdadır. 1302-1308-ci illər arasında yazılmış başqa bir müşəf dağınıq şəkildə günümüzə qədər gəlib çatmış və Bağdad müşəfi adlanır. Rəşidəddinin rəhbərliyi ilə yazılmış başqa bir müşəf 1306-1311-ci illər arasında köçürülmüşdür. Ş.Bleyr nüsxələr barədə məlumat verdiyi bir məqaləsində bu əlyazmanın yeri aydın göstərilməsə də, məqalənin sonunda bir səhifəsini yayımlamışdır. Bu paylaşılan səhifənin altındakı qeyddə əlyazmanın Dublindəki Çestr Betty Kitabxanasında olduğu barədə məlumat var. Rəşidəddin əsərləri hər səhifədə orta hesabla 20 sətir yerləşmiş şəkildə yazıldığı halda, Quran səhifələri 5 sətirdən çox olmayan daha çox qızıldan istifadə edilərək hazırlanmışdır. Rəşidəddin edam edildikdən sonra başlayan əsərlərin çoxaldılması ənənəsi oğlu Qiyasəddin Məhəmməd tərəfindən davam etdirilmişdir. Qiyasəddin Məhəmmədin təşviqi ilə köçürülmüş bir çox nüsxə məlumdur.[74]