Qustav Maler

Maler ailəsi Bohemiyanın şərqindən gəlmiş və çətin vəziyyətdə yaşayan ailə olmuşlar. Bohemiya o zamanlar Avstriya İmperiyasının bir hissəsi idi; Maler ailəsi Bohemiyalılar arasında alman dilli azlığa aid olan yəhudu idilər. Satıcının oğlu və bəstəkarın atası olan Bernard Maler, faytonçu və daha sonra mehmanxana sahibi olmaqla özünü kiçik burjuaziyanın sıralarına qata bilmişdir. Bohamiyada Kalisçt kəndində — Praqa ilə bugünkü Çex Respublikasının coğrafi ərazisi olan Moravia, Brnoarasındakı yolun təxminən üstündə yerləşən kiçik bir ev aldı. Bernardın arvadı Mari körpəliyində dünyasın dəyişən, 14 uşağın ilki olan oğlu İsadoru dünyaya gətirdi. 2 il sonra, 7 iyul 1860-cı ildə ikinci oğlu Qustav dünyaya gəldi.

1860-cı ildə, Keçmiş Avstriya İmperiyasının ərazisi olan Bohemiyada Kalisçt kəndində almanca danışan çoxuşaqlı yəhudi ailənin oğlu dünyaya gəldi. İçki düşkünü olan atanın ailəsinin ikinci övladı idi. Qorxu və sıxıntılarla keçən uşaqlığının izləri həyatı boyunca davam edir. Ailəsi o hələ uşaq olan zaman Cihlavaya köçdü. Bəstəkarın atası Bernard Maler, faytonçu və daha sonra mehmanxana sahibi olub. Anası isə Mari adlı qadın idi. Ata Maler bir gün Cihlavada evlərinin yaxınlığında olan meşəyə gedərkən balaca Qustavı da özülə aparır, amma vacib bir şeyi unutduğunu xatırlayıb oğlunu ağac kötüyünün üstündə oturdur, tez geri dönəcəyini deyib gedir. Evə gələndə çoxlu qonaqlarının gəldiyini görür. Evdə qonaqlara başı qarışan atası uşağı meşənin ortasında qoyduunu ancaq axşamüstü xatırlayr. Dərhal ora qaçır və Qustavı təbiətin gözəlliyinə heyran olmuş halda saatlardır eyni nöqtəyə baxan halda tapır. Qustav Maler hələ uşaqlıqdan duruşu və danışıq tərziylə yaşıdlarından fərqlənməyi bacarırdı. O, Bohemiyada keçən uşaqlığı dövründə xalq və sənət musiqisinin zəngin mühitində böyüyüb. Küçə mahnıları, salon musiqiləri, kafelərdə çalınan adi mahnılara qədər bir çox musiqi növləri ilə tanış olur. Bütün bunlar onun simfoniyalarına da öz təsirini göstərib.

Musiqi dühası erkən yaşlarından diqqəti öz üzərinə çəkməyi bacardı. Altı yaşında piano çalmağı öyrəndi, 10 yaşında olanda isə ilk konsertini verdi. Ailənin on dörd uşağından səkkizi uşaq yaşlarında vəfat etdi. Bunlar içində Qustava ən pis təsir edəni 1874-cü ildə qardaşı Ernistin uzun xəstəlikdən sonra vəfatı oldu. Bu zaman o, duyğularını musiqi ilə ifadə etmək üçün bir dostunun köməkliyi ilə qardaşının xatirəsinə opera yazmağa başladı, amma o əsərin nə musiqisi, nə də liberettosu günümüzə gəlib çata bildi.

Məktəb həyatında uğurlu olmayan Maleri atası Vyana Konservatoriyasının imtahanlarına göndərdi. 1875–76-cı illərdə konservatoriyaya qəbul olunan Qustav burada uğurlu oldu. 1878-ci ildə konservatoriyadan məzun olan Maler daha sonra Vyana Universitetinə qəbul oldu. Universitetdə ədəbiyyat və fəlsəfə dərslərinə çox diqqətlə yanaşırdı. Artur Şopenhauer və Fredrik Nitze kimi filosofların düşüncələri onun musiqisinə tələbəlik həyatından sonra da təsir göstərirdi.

1879-cu ildə universitetdən ayrılaraq piano dərsləri verməyə başladı. Müxtəlif piano və kompazisiya mükafatları qazandıqdan və konservatoriyanı bitirdikdən sonra bir tərəfdən özünü bəstəkar kimi qəbul etdirməyə çalışırdı, bir tərəfdən də musiqi dərsləri verərək yaşamağa çalışırdı.

Bu müddətdə o, ilk önəmli əsəri olan "Das Klagande Lied" kontatasını bəstələdi. Sonrakı il konservatoriyanın keçirdiyi yarışa bu əsərlə qatıldı, amma "Bethoven Kompazisiyası Mükafatı"nı qazana bilmədiyi zaman orkestrda drijorluğa başladı. Bu müddətdə o, əsər bəstələməyi uzun yay tətilinə saxladı. Ona görə Qustav "yay bəstəkarı" kimi tanınır.

Orkestrin bədii rəhbəri

Qustav Maler sonrakı 17 il müddətində orkestr rəhbərliyində addım-addım yüksəlməyə başladı. O, drijor olaraq "yazılan notların əməl edilməli olan müqəddəs mətinlər olmadığı" düşüncəsilə hərəkət edirdi. Leipziq, Praqa, Budapeşt kimi vacib opera mərkəzlərində çalışdı. 1891–1897-ci illərdə Hampurq opera mərkəzində vəzifəyə keçdi və drijor olaraq böyük şöhrət qazandı. Bu uğurları nəticəsində Qustav 37 yaşında olarkən Avropa üçün böyük əhəmiyyət kəsb edən Vyana Kral Operasında sənət rejissoru oldu. Maler Vyana Kral Operasının sənət rejissorluğuna 1897-ci ildə gətirildi. Daha əvvəl heç bir yəhudi bu vəzifəyə gətirilməmişdi. Maler də bu vəzifəni qəbul edə bilməsi üçün dinini dəyişdirərək katolik olmalı idi.

Məşhur drijor qurumun bədii rəhbəri olduğu 10 il müddətində Vyana Kral Operasına bu gün də davam edən bir sıra qaydalar gətirdi. Məsələn, gec gələn tamaşaçıların səhnənin sonuna qədər salona girməsinin qarşısını almaq tətbiqini gətirən ilk odur. Opera səhnələrini simvollar vasitəsilə sadələşdirməyə çalışdı. Bu mövzuda səhnə dizaynçısı olaraq işləyən rəssam Alfred Roller onun köməkçisi oldu. Vyana qəzetlərində Malerə qarşı aparılan antisemit kompaniya 1907-ci ildə onu ayrılmaq məcburiyyətində buraxana qədər vəzifəsini davam etdirdi. O, bundan sonra duyğularını bu cür ifadə edib: "Həyatda üç qat vətənsizəm – Avstriyada bohemiyalı kimi, Almaniyada avstriyalı,, dünyada isə yəhudi kimi tanındım".

Maler Vyanada drijorluğa başladığı 1897-ci ilə qədər 3 simfoniya bəstələdi. "Titan" başlıqlı birinci simfoniya 1884–1888-ci illərdə bəstələndi. Əsər ilk dəfə 1899-cu il 20 noyabrda Budapeştdə səsləndirildi. 1897–1904-cü illərdə yazdığı ikinci simfoniyası "Ölümdən sonra diriliş simfoniyası" kimi tanınır. Əsər Bethovenin "Koral Simfoniyası"nın təsiri ilə yazılıb. 1893–1896-cı illərdə yazılan altı bölümdən ibarət, üçüncü simfoniyası isə bəlkə də bu günə qədər yazılan ən uzun simfoniyadır. Bəstəkar bu əsəri bəstələyərkən Bethovenin "Pastoral Simfoniyası" ilə Hektor Berliozun "Fantastik Simfoniya"sını örnək alıb.

Bəstəkarlığının II dövrü.

Maler Vyanada orkestrin bədii rəhbəri olduğu zaman ağır iş rejiminə baxmayaraq, 5 simfoniya bəstələdi. 1899–1901-ci illərdə yazdığı dördüncü simfoniya daha əvvəl bəstələdiyi "Das himmlische Leben" adlı mahnı əsasında yazıldı. Bu əsər onun ilk dövr bəstələrindən sayılır. 1901–1902-ci illərdə yazdığı beşinci simfoniyanın ilk səsləndirilməsi isə 1904-cü ildə Kölndə həyata keçdi. 1903–1904-cü illərdə, həyatının ən xoşbəxt dövründə yazdığı altıncı simfoniyasında "Həyatın zərbələri"ni ifadə etmək üçün səhnədə böyük çəkic saxladı. Bu əsər "Faciəvi Simfoniya" kimi tanınır. 1904–1905-ci illərdə bu ümidsizlikdən xilas olmaq üçün yazdığı yeddinci simfoniya "Gecənin mahnıları" kimi tanınır. Bu üç simfoniya instrumental əsərdir. Dini mövzuda yazılan səkkizinci simfoniyada isə çoxlu sayda instrumental və vokal səsə ehtiyac olduğu üçün "Minlər Simfoniyası" adlanır.

Rəssam Emil Yakob Şindlerin gözəlliyi dillər əzbəri olan qızı Alma kiçik yaşlarından ədəbiyyat və teatrla maraqlanırdı, amma ən böyük bağlılığı musiqiyə idi. Gənc vaxtlarında qatıldığı tədbirlərdə duruşu, cazibədar görünüşü, hərəkətlərilə diqqətləri üzərinə çəkməyi bacarırdı. Almaya hətta "Vyananın ən gözəl qızı" deyirdilər. Onun bir rəssamla və sonra musiqi dərsləri aldığı bəstəkar Zemlinski ilə yaşadığı gənclik eşqləri uzun sürmədi. Alma Şindlerin ən böyük istəyi bəstəkar olmaq idi. Qustav Maler ona ilk baxışdan heyranlıq duydu və çox keçmədən evlənmə təklif etdi. Ailəsi evliliyə qarşı çıxdı, bundan əlavə Maler yazdığı bir məktubda "eyni dam altında iki bəstəkar ola bilməz" yazanda dəhşətə gəldi.

Hər şeyə rəğmən Maler Vyana orkestrində çalışdığı zaman, 1902-ci ildə özündən 20 yaş kiçik olan Alma Şindlerlə ailə həyatı qurdu. Cütlüyün dostları bu nikaha çox təəccüblənir və hətta bunun ağıllı bir hərəkət olmasına şübhə edirdi. Onu "başdan xarab əxlaqsız yəhudi" adlandıran Burçhard Malerin bu cür yaxşı ailənin gözəl qızına layiq olmadığını düşünürdü. Malerın ailəsi isə Almanı oynaq, etibarsız və kişilərin onun gözəlliyinə vurulduğunu görməyi sevən bir qadın hesab edirdilər. Alma tezliklə Malerin "ailədə bir bəstəkar olmalıdı" inadından bezir və musiqi təhsilini buraxır. Cütlüyün 1902-ci ilin noyabrında Mariya, 1904-cü ildə isə Anna adlı qızı dünyaya gəlir. Maler "Kindrtotenlieder" ("Uşaq ölümləri haqqında mahnı") adlı əsərini həyat yoldaşı ilk uşağa hamilə olan zaman bəstələməyə başladı. Dostu şair Fredrik Rükertin vəfat edən övladlarına yazdığı şeirlərə mahnı bəstələyən musiqiçi böyük qızı Mariyanı 1907-ci ildə difteriya səbəbindən itirib. Kiçik qızı Anna isə bacısı ilə birlikdə bu xəstəliyə yaxalansa da xilas ola bilir və böyüyüb heykəltaraş olur. Acılarla dolu həyat yaşayan Maler xoşbəxt olmayan ailə problemlərinin üzərinə həm də qızını itirməyin acısını yaşayıb.

1907-ci ildə övladı vəfat etdikdən sonra həkim dostu sayəsində ürək xəstəsi olduğunu və həyatının az qaldığını bilən Maler həmin il Vyanadakı vəzifəsindən uzaqlaşmalı oldu. Bütün xatirələrini içində basdırıb göl kənarındankı evlərindən çıxır və drijorluq karyerasına ABŞ-da davam edir. Metropolitan Opera və Nyu-York Filarmoniyası Orkestrində konsertlər idarə edən sənətkar hər yay Avstriya çəmənliklərinə gedərək orada əsərlər bəstələməyə davam etdi. Qustav Malerin yaşadığı illərdə Vyana və ətrafı Siqmund Freyd, Frans Kafka, Arnold Skönberq kimi məşhurların yaşadığı mədəniyyət və sənət mərkəzi idi. Bu baxımdan bəstəkarın fikir və ruh dünyası bu zənginliklərlə bəslənib.

Alma Qustavla evləndikdən sonra, alışdığı ictimai mühitlərdən uzaqlaşmaq məcburiyyətində qaldı. Möhtərəmliyini itirdiyini düşünməyə başladı, həyat yoldaşı deyil, az qala ev xidmətçisi halına gəlmişdi. İçindəki boşluğu iki uşağı və Malerin 8-ci simfoniyasını ona ithaf etməsi də doldura bilmədi. Almaya daha sonra bəstələrini yayınlamaq da təsəlli olmadı, çünki ən qiymətli illəri əlindən uçub getmişdi. Memar Qropiusla yaxınlaşmasının ardında da elə bu səbəblər var idi.

Qustav həyat yoldaşı ilə Qropiusun eşqini təsadüf nəticəsində öyrənir. Almanın alkoqol içkilərə qarşı müalicə aldığı sanatoriyada tanış olduğu Qropius, sevgisini etiraf etdiyi məktubu yanlış ünvana göndərmişdi və bunun nəticəsində Qustavın bu məktubdan xəbəri olmuşdu. Bu hadisədən sonra onlar üçü görüşür, Maler həyat yoldaşına "ya o, ya mən" deyir. Alma həyat yoldaşını seçsə də Qropiusla olan münasibətini də gizli şəkildə davam etdirdi,

amma yenə də son günlərində həyat yoldaşının yanında oldu. Malerin ölümündən bir il sonra gənc rəssam Kokoşka ilə eşq yaşadı. Ancaq bu əlaqədə də ziyan gördükdən sonra Qropiusla evləndi

Sonuncu həyat yoldaşı isə tanınmış yazıçı Verfel oldu.

Qustav Malerin son dövrdə yazdığı əsərlərində həyat və ölüm mövzularına geniş yer verdi. Bu əsərlərdən "Das Lied von der Erde" ("Yer üzü mahnıları") bəstəkarın doqquzuncu simfoniyasıdır, amma Maler bu əsərin sonuncu simfoniyası olacağına inandığından ona "Yer üzü mahnısına doqquzuncu simfoniya" adını verib.

Nyu-Yorka gedən Maler "Carnegie Hall"da 1911-ci ilin fevralında verdiyi konsertdən sonra vəziyyəti daha da ağırlaşdığı üçün ona vətəninə geri dönmək tövsiyə edildi. Həyat yoldaşıyla etdiyi gəmi səfərindən sonra Parisdə klinikaya, sonra isə Vyanada bir sanatoriyaya göndərildi. Təbiət, ölüm, eşq və xəyal qırıqlığının vuruşduğu bu mübarizənin qəhrəmanı 18 may gecəsi son nəfəsini verdi. Bəstəkarın ölərkən son sözü "Motsart, Motsart" olub…

Güclü yağışın altında Vyanada öz vəsiyyəti ilə Grinzinger qəbiristanlığında qızının yanında dəfn olunan Qustav Malerin cənazəsinə böyük kütlə qatılmışdı. Alma həkimlərin göstərişi ilə dəfndə iştirak etməsə də dəbdəbəli dəfn mərasimində iştirak edənlər arasında Arnol Şoenberg, Bruno Valter, Alfred Roller və separatçı rəssam Gustav Klimt və məşhur Avropa Opera Teatrlarının bir çox nümayəndələri var idi. Mərasimin sonunda üfüqdə meydana çıxan göy qurşağının gözəlliyi uzun müddət yaddaşlardan silinmədi. O, bu dünyaya və öz zamanına aid deyildi, əsərləri yaşadığı tarixlərdə anlaşılmırdı. Yüz il əvvəl kağıza yazdığı notlar, bu gün dinləyənlərin ruhunun ən sirli guşələrini işıqlandıran, gücünü heç itirməyən işıltı kimidir…

Drektorluq vəzifəsinə başlamaq üçün imperatorun təsdiqini gözləyən Maler bir müddət Josef Hellmesberger (konservatoriyanın keçmiş direktorunun oğlu) və Hans Riçter kimi drijorlarla birlikdikdə çalışmalı oldu. 8 oktyabrda Maler Hofoper Konservatoriyasının drektor vəzifəsinə resmi olaraq təyin edildi. Yeni vəzifəsində ilk işi Smetanın Çex millətçisi operası Dalibor idi, opera sonda qəhrəman Daliborun sağ qalması hissəsi əlavə olunaraq yenidən işlənib hazırlanmışdır. Bu isə, Maleri " Çex xalqını kiçildib anti-sülalə ilə qardaşlaşdırdığına" görə günahlandıran Vyana Alman millətçiləri arasında böyük qəzəbə səbəb oldu. Malerin vəzifədə olduğu dövrdə Hofoper teatrına 33 yeni opera təqdim edildi, qalan 55-i isə yenidən işlənib hazırlanmışdır. 1902-ci ilin əvvəllərində Vyana Separatizm hərəkatının tərəfdarı olan rəssam Alfred Roller ilə görüşmüşdür. 1 il sonra Maler onu Hofoperdə səhnə dizayneri vəzifəsinə təyin etdi. Burada Rollerin ilk işi Tristan və İsolda əsəri oldu. Maler və Rollerin əməkdaşlığı Bethovenin Fidelio, Gluckın İphagenia en Aulide və Mozartın Le nozee de Figaro kimi operalarından başqa 20 məşhur əsərin ərsəyə gəlməsiylə nəticələndi. 1907-ci ilin əvvəllərində Nyu York Metropoliton Operasının drektoru Henriç Conriedlə danışıqlara başlamış və əlverişli şərtlər çərçivəsində Nyu Yorkda 1 illik müqavilə imzalamışdır. Vyanadakı 10 ili ərzində Maler anti-Semit mətbuatindan müntəzəm olaraq müqavimət və qarşıdurma görmüş ancaq bu 10 il içərisində Maler opera teatrına yeni həyat qazandırdı və sanki onun bütün borclarını təmizlədi, ancaq buna baxmayaraq çox az dost qazanmışdı – deyilənə görə, o öz musiqiçiləri ilə aslan tərbiyəçisi öz heyvanları ilə davranan kimi davranırdı.

Mahler böyük Alman simfonisti kimi tanınmışdır. Malerə görə Wagner, Bethovendən sonra onun musiqisinin inkişafında tesiri olan yeganə bəstəkardır.

Malerin yaradıcılığı iki janrdan ibarətdir: simfoniya və mahnılardan. Bitirdiyi doqquz simfoniyasından başqa, onun başlıca əsərlərini Lieder eines fahrenden Gesellen ("Yolçunun mahnıları"), Kindertotenlieder (Uşaqların ölməsi haqqında mahnılar)mahnı silsilələri, simfoniyanın sintezi və Das Lied von der erde (Yer kürəsinin mahnısı) mahnı silsiləsi təşkil edir.

Malerin simfonik yaradıcılığı bir qayda olaraq üç dövrə bölünür. Birinci dövrdə Wunderhorn poemalarını oxuması üstünlük teşkil edir və ilk dörd simfoniyadan ibarətdir. Malerin yaradıcılığının ikinci dövrü 5-ci simdoniyadan 7-ci simfoniyaya qədər olan dövrdür. Burada Maler üçüncü simponiyasında da istifadə etdiyişeypur kimi qeyr-adi musiqi alətlərindən istifadə etmişdir. Malerin simfonik yaradıcılığının üçüncü dövrü tamamlaya bilmediyi 8, 9 və 10-cu simfoniyalarından, elecədə Das Lied ver don Erde mahnı silsiləsindən ibarətdir.