Qudermes

Qudermes (çeç. Гуьмсе) - Rusiyanın subyekti olan Çeçenistan respublikasında yerləşən Qudermeski rayonunun şəhər mərkəzi. Şəhər respublika əhəmiyyətlidir, lakin şəhər dairəsi statusuna malik deyil.[1][2]

Şəhər
Qudermes
çeç. Гуьмсе
43°21′19″ şm. e. 46°05′57″ ş. u.
Ölkə  Rusiya
Respublika Çeçenistan
Rayon Qudermeski
Mer Saliyev Ramazan Mavletoviç
Tarixi və coğrafiyası
Əsası qoyulub 17-ci əsr
Yaşayış məntəqəsi statuslu 1941
Sahəsi 33,89 km²
Mərkəzin hündürlüyü 55 m
İqlimi mülayim
Saat qurşağı UTC+3
Əhalisi
Əhalisi 53 957 nəfər (2019)
Sıxlığı 1592,12 nəf./km²
Rəsmi dili
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu +7 87152
Poçt indeksi 366200
Digər
gudermes1.ru  (rus.)
Qudermes xəritədə
Qudermes
Qudermes
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Coğrafiyası

Şəhər Belka və Calka çaylarının Sunja çayında birləşdiyi yerdə, Qudermeski silsiləsinin ətəyində, Qroznı şəhərindən 30 km şərqdə və Xasavyurtdan 40 km qərbdə yerləşir.

Bura Şimali Qafqazda vacib nəqliyyat mərkəzidir. Şimali Qafqaz Dəmiryolu qovşağı (Həştərxan, Rostov-Donu, Mozdok və Mahaçqala yolları) və R-217 "Qafqaz" federal magistral yolu şəhərdən keçir.

İqlimi

Qudermesin iqlimi mülayim kontinentaldır. Qış qısa və yağıntısız, yay uzun və isti keçir.[3]

Qudermes şəhəri (1981-2010) iqlimi
Göstərici Yan Fev Mar Apr May İyn İyl Avq Sen Okt Noy Dek İl
Orta temperatur, °C −0,9 −0,4 4,8 11,5 16,7 21,9 24,9 24,3 19,2 12,1 5,3 0,2 11,6
Yağıntı norması, mm 29 27 29 33 62 61 48 37 47 40 41 32 486
Mənbə: ФГБУ "ВНИИГМИ-МЦД"

Etimologiya

S.Ş.Hacıyevaya görə, qumuqlar Qudermes bölgəsini "Quntimes" - "Quenler döyüş gün-tiymes ..." adlandırırlar. Onun fikrincə, sözü iki yolla tərcümə etmək olar - kölgəli yer və ya Quntimes çayının vadisi.[4] E. Pospelovun "Dünyanın coğrafi adları: Toponimik lüğət" əsərinə görə, Qudermes adı "odadavamlı" mənasını verən türk sözüdür.[5] Başqa bir versiyaya görə, Qudermes köhnə çeçen sözüdür və "təpədəki günəş" kimi tərcümə olunur.[6].

Tarixi
Qudermesin girişi

Rəvayətə görə, Qudermes XVII əsrin əvvəllərində Çartala (müasir Gürcüstan) və Qordala yüksək dağlarından gələn mühacirlər tərəfindən qurulmuşdur. Çartala və Qordalaılar Qums çayı yaxınlığındakı düzənlik ərazilərə enərək burada Qums kəndi qurdular. İlk Qudermes evləri bugünkü "Aul" məscidinin ərazisindəki tikildi.[7] Böyük Rusiya Ensiklopediyasına görə, 18-ci əsrin ortalarında çeçen Qumse (çeçen dilində Qudermes şəhərinin adı) kəndi yerində qurulmuşdur.[8].

Qums çayı boyunca, müasir şəhərin şimal-qərb hissəsində, 1770-ci ildə qurulan Kaxanovskaya kəndi var idi. 1837-ci ildə burada Umaxan-Yurt hərbi istehkamı təsis edildi. Və 1857-ci ilin dekabrında Qumse və Qertme kəndləri dağıldıqdan sonra General Mişenkonun qüvvələri tərəfindən bu yaşayış məntəqələrinin bəzi sakinləri Koxanovskayaya (Umaxan-Yurt) məcburi şəkildə köçürüldü.

Qudermesin sürətli inkişafı 1893-cü ildə, Qumse kəndi yaxınlığında Vladikavkaz dəmir yolunun Beslan - Petrov filialının (qatar anbarı, dəmir yolu dönüş dairəsi, emalatxanalar, stansiya) istifadəyə verilməsi ilə başladı, bu da kəndin şəhərə çevrilməsində təkan rolunu oynamışdır.

1929-cu il yanvarın 14-də Qudermes kəndi (artıq aul deyil) işçi kəndinə çevrildi, sonralar isə Kalinin kəndi adını aldı.

5 aprel 1941-ci ildə RSFSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə Kalinin kəndi, Kunduxova kəndi və Qumse kəndi Qudermes şəhərində birləşdirildi.[7][9].

1 fevral 1963-cü ildə RSFSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə Qudermes şəhəri respublika tabeliyindəki şəhər kimi təsnif edildi.

Əhalisi

Əhalinin sayı
Əhalinin sayı[10][11][12][13]:
İllər193119391959196719701979198919921996
330010 73718 55329 00032 44534 01238 08939 70030 800
İllər200220052006200720082009201020112012
33 75636 40039 00040 10041 20042 60545 63145 60047 690
İllər2013201420152016201720182019
49 02950 00951 21552 40751 77652 90853 957

Milli tərkibi

2010-cu ilin statistikasına görə Qudermes şəhərinin milli tərkibi aşağıdakı kimidir[14]:

Millət Sayı,
nəf		 Ümumi əhali
içərisindəki nisbəti, %
çeçenlər 43 504 95,34 %
ruslar 998 2,19 %
qumuqlar 436 0,96 %
digərlər 610 1,34 %
bilinməyənlər 83 0,18 %
cəmi 45 631 100,00 %

Sosyal əhəmiyyətli yerləri

Təhsil ocaqları
  • 7 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi
  • 12 orta təhsil müəssisəsi
  • Maliyyə və Hüquq Universitetinin Qudermes fillialı[15].
  • Qudermes Müəllimlər Kolleci.
  • Qudermes Dəmiryol Kolleci.
  • Çeçen Tibb Kollecinin Qudermes filialı.

Mədəniyyət və əyləncə mərkəzləri

Məşhur şəxslər

Həmçinin bax

İstinadlar
  1. Указ Президента Чеченской Республики «Об утверждении реестра административно-территориальных единиц Чеченской Республики» от 11 августа 2010 года N 167 Arxivləşdirilib 2019-02-10 at the Wayback Machine (с изменениями на: 11.03.2016)
  2. "Закон «Об административно-территориальном устройстве Чеченской Республики»". 2018-10-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
  3. "ФГБУ «Северо-Кавказское управление по гидрометеорологии и мониторингу окружающей среды»". 2019-03-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
  4. Рассказ кумыка о кумыках. Шихалиев Девлетмурза Магомедович (1811 / 1880) с. 45
  5. Поспелов Е. М. Географические названия мира: Топонимический словарь. — М.: АСТ, 2001.
  6. "Город Гудермес". Это Кавказ. 2018-07-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-05-19.
  7. Борхаджиев Х. Воистину Гудермес — город чудес // Гумс: газета. — 2010. — 5 мая.
  8. Юрий Сергеевич Осипов Большая Российская энциклопедия, 2007
  9. "АТД ЧИАССР". 2013-01-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
  10. "Россия / Rossija". pop-stat.mashke.org (ingilis). January 11, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
  11. "Том 1. Численность и размещение населения". www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. September 11, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
  12. "ЧИСЛЕННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ". www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2012. May 13, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
  13. "ЧИСЛЕННОСТЬ НАСЕЛЕНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ". www.gks.ru (rus). Федеральная служба государственной статистики. January 1, 2013. May 13, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2019.
  14. "Том 4 книга 1 "Национальный состав и владение языками, гражданство"; таблица 1 "Национальный состав населения Чечни по городским округам, муниципальным районам, городским населённым пунктам, сельским населённым пунктам с численностью населения 3000 человек и более"". 2015-09-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
  15. "Гудермесский филиал Института финансов и права". 2022-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
  16. "В Гудермесе в память об Ахмате Кадырове откроется музей. Мир. Статьи www.newsinfo.ru". 2021-03-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-07.
  17. Новости
  18. В чеченском Гудермесе открылся зимний аквапарк с мужской и женской зоной. Новости
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.