Qolodomor

Qıtlıq 1932-ci ilin fevral ayından 1933-cü ilin iyul ayına qədər öz təsirini bütün Ukrayna SSR ərazisində o cümlədən, Moldova Muxtar SSR-də göstərdi.[21] 1933-cü ilin yazında qıtlıq özünün ən yüksək nöqtəsinə çatdı. 1926–1939-cu illər ərzində Ukrayna əhalisi 6,6 % qədər artmışdı. Baxmayaraq ki, bu artım Rusiya və Belarusiya ərazisində 16,9 % və 11,7 % dərəcəsində idi.[22][23]

Sovet hökumət səlahiyyətliləri 1932-ci ildə 1931-ci ildə əldə edilən 7.2 mln ton məhsulla müqayisədə cəmi 4.3 mliyon ton məhsul tədarük edə bilmişdilər. Tezliklə şəhərdəki qida rasyonu böyük miqdarda tükənmişdi və 1932–33-cü illərin qışında və 1933-cü ilin yazında bir çox yaşayış məntəqəsi aclıqla mübarizə apardı. Şəhərdəki işçilər rasyon sistemi hesabına qida ilə təmin edilsə də artıq 1933-cü ilin yazında şəhər sakinləri də aclıqla qarşı-qarşıya qaldı. Bu ərəfədə işçilərə bütün SSRİ-də aclığın olduğu bir vaxtda məhsul gizlədən əks-inqilabçılarla bağlı propaqanda məqsədli filmlər nümayiş etidirilirdi.[24]

Kütləvi aclıqla bağlı ilk hesabatlar 1933-cü ilin yanvar ayına, Uman ərazisində iki yaşayış məntəqəsinə aiddir. Bunlardan biri Vinnitsa digəri isə Kiyev əyalətləri idi. 1933-cü ilin yanvar ayının ortalarında artıq qida ehtiyatı tükənmiş və aclıqdan ölüm hadisələri sənədlərdə öz əksini tapmışdı. Geri çəkilmə Ukrayna Kommunist Partiyasının 1932-ci il dekabr tarixli qərarnaməsi üzrə aparılmışdı. 1933-cü il fevral ayının əvvəllərində yerli hökumət nümayəndələri və Ukrayna Dövlət Siyasət İdarəsinin bəyanatlarında qıtlıqdan ən çox əziyyət çəkən ərazinin Dnepropetrovsk əyaləti olduğu qeyd olunmuşdu.[25] Burada əhali arasında tif və malyariya kimi xəstəliklərdə yayılmışdı. Artıq mart ayının ortalarında Kiyev əyalətində də qıtlıq özünün ən yüksək həddinə çatmışdı. 1933-cü ilin aprel ayında Xarkov bu siyahıya başçılıq edirdi. Siyahıda Xarkovun ardınca Kiyev, Dnepropetrovsk, Odessa, Vinnitsa və Donetsk vilayətləri, o cümlədən Moldova SSR gəlirdi. 1933-cü ilin may ayının ortalarından iyun ayına qədər aclıqdan qaynaqlanan kütləvi ölüm hadisələri ilə bağlı hesabatlarda Kiyev və Xarkov ətrafı ərazilər qeyd olunmuşdu. Aclığın ən az təsir etdiyi ərazi isə Çerniqov oblastı və Kiyevin və Vinnitsanın şimal bölgələri idi. Ukrayna MK-nin 8 fevral 1933-cü il bəyanatında heç bir aclıq hadisəsinin müalicə edilmədiyi bildirilmişdi. Yerli hakimiyyət orqanları aclıqdan əziyyət çəkənlərin sayı, aclığın səbəbləri, ölənlərin sayı, yerli mənbələrdən verilən qida yardımı və mərkəzləşdirilmiş şəkildə tələb olunan ərzaq yardımı barədə hesabat verməli idi. 1933-cü ildə Həftəlik Ukrayna qəzetində rabitədə çətinliklər və qıtlıq barədə geniş məlumatlar verilmişdi.

Qıtlıq illərində 2500-dən çox kannibalizm hadisəsi qeydə alınmışdı.[26]

SSRİ ərazisində qıtlıq (1933)

Qıtlığın səbəbləri həm elmi həm siyasi debatlaırn müzakirə mövzusudur. Bəzi alimlər süni qıtlığın səbəbini sovet sənayeləşməsi dövründə aparılan dəyişikliklərlə əlaqəli iqtisadi problemlərin nəticəsi kimi görürdülər.[16][27][28] Bir qism alimlər isə iddia edirdilər ki, bu Stalin rəhbərliyinin ukraynalılara qarşı yeritdiyi siyasət idi. Kollektivləşdirmə ifrat böhrana və aclığa səbəb olmuşdu. 1929–30-cu illərdə kəndlilər torpaqlarını və mal-qaralarını dövlət təsərrüfatına verməyə məcbur edildilər və nəticədə onlar müəyyən məbləğ qarşılığında gündəlik işçi kimi bu təsərrüfatlarda işləyirdilər. Ukrayna SSR ərazisində kollektivləşdirmə siyasəti çoxsaylı kəndli üsyanlarına səbəb oldu. Kənd əhalisinin 1932-ci ilə kimi pasportu olmadığı üçün kolxoz idarə heyətinin razılığı olmadan onlar kəndi tərk edə bilməzdilər. Kəndli ailələrinin yaşamasının əsas mənbəyi onların həyətyanı təsərrüfatlarından götürdüyü gəlir idi.[29] Kollektivləşdirmənin nəticəsində taxılçılığın məhsuldarlığı aşağı düşdü. Əhalinin sayına düşən taxıl istehsalı 1928-ci ildəki 47-dən 1940-cı ildəki 40–44 s/ha düşdü. Heyvandarlıq məhsulları 40% azaldı. Beləliklə, kollektivləşdirmə kəndliləri aclıq və repressiyaya məruz qoyaraq kənd təsərrüfatına ağır zərbə vurdu.[30]

İlk beş illik plan Ukrayna fermalarından gözlənilən məhsulu- taxılı, şəkər çuğunduru və pambıqla dəyişdi.[31][32] Bundan başqa planın düzgün idarə edilməməsi və ümumi idarəetmənin olmaması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Əhəmiyyətli miqdarda taxıl sahələri biçilməmiş qaldı.[33] Taxılın bir hissəsi isə daşınma və saxlama zamanı itirildi. 1930-cu ilin yazında hökumət taxıl ixracını artırmaq məqsədilə qida tələbi proqramı başlatdı. 1932-ci ildə qida oğurluğunun cəzası ölüm və ya 10 illik həbs olaraq təyin edildi.[34][35][36]

Sovet hökumətinin yaratdığı bu süni qıtlıq ukrayn millətçiliyinə tuşlanan bir zərbə olaraq düşünülürdü. Ukrayna kəndliləri kolxozlara cəlb edilmək üçün qidadan məhrum edilməmişdilər, çünki, bolşevik kollektivləşdirməsi artıq 1932-ci ilin yayınadək sona çatmışdı. Qolodomor ilk növbədə müstəqil dövlət qurmağa can atan Ukrayna xalqının özəyi olan kəndlilərə qarşı yönəlmişdi..[31][36][37][38][39] Ukrayna kəndliləri kommunist ideologiyası ilə ziddiyyət təşkil edən və bolşevik liderlərinin açıq düşmənçiliyinə səbəb olan qədim ənənələrin və milli dəyərlərin daşıyıcıları idilər. Əbəs yerə deyil ki, İosif Vissarionoviç Stalin qeyd edirdi: "…kəndlilər milli hərəkatın əsas ordusunu təşkil edir… Kəndli ordusu olmadan güclü milli hərəkat olmayıb və ola da bilməz."[40][41]

Stalin rejiminin milli aspekti 1932-ci il dekabrın 14-də KP(b) MK və XKS tərəfindən qəbul edilmiş qətnamədə aydın şəkildə əks olunmuşdu. O, sovet Ukraynası və Kubanda taxıl tədarükünün aşağı göstəricilərini ukraynalaşdırma siyasətinin "yanlış şəkildə həyata keçirilməsi" ilə bilavasitə əlaqələndirirdi. Bu qətnamə əslində, sovet Ukraynasının və Kubanın ukraynalılar yerləşdirilmiş (bu proses 1920-ci illərdə başlanmışdı) rayonlarında milli inkişafa son qoyurdu.[42]

Macar-ingilis jurnalist Artur Kostler Qolodomor illərini bu sözlərlə ifadə etmişdir:

"Hər qatar stansiyasında böyük bir kütlə varidi. Onlar ikonalar və kətanları uzadaraq qarşılığında çörək istəyirdilər. Qadınlar öz uşaqlarını vaqonların pəncərələrinə doğru uzadırdılar. Uşaqlar nazik ayaqları, şişkin qarınları və böyük başları ilə qorxuducu görünürdülər"[43]

Qolodomor 1933, Aleksandr Vinerberqin çəkdiyi fotolardan

Sovet hökumətinin fəlakəti gizlətmək üçün etdiyi cəhdlərə baxmayaraq, jurnalistlər Qarez Cons, Malkolm Macridc, İvald Ammend, Ria Klaymen və mühəndis Aleksandr Vinerberqerin fotoşəkilləri və nəşrləri sayəsində bütün dünya bu fəlakətdən xəbər tutdu. Buna cavab olaraq, Sovet İttifaqı Bernard Şou, Eduard Heriyot və bir neçə məşhuru əks-təbliğat kompaniyasına cəlb etdi. Onlar SSRİ ərazisinə səfər edərək burada aclıq görmədikləri barədə ictimaiyyətə məlumat verdilər. Almanların Ukraynanı zəbt etdiyi vaxtda işğalçı hakimiyyət orqanları Qolodomor fəlakəti və digər kommunist cinayətləri haqqında qəzetlərdə məqalələr çap etdilər.[44] 1942-ci ildə aqronom Stefan Sosnovi Xarkov arxivlərindən əldə etdiyi sənədləri və Qolodomor qurbanları haqqında ətraflı statistikanı nəşr etdirdi. Müharibədən sonrakı dövrdə Avropa və Şimali Amerikadakı Ukrayna diasporu Qolodomor haqqında məlumatlar yaydı. İlk əvvəllərdə ictimaiyyətin məsələyə münasibəti bir qədər "ehtiyatlı" idi. Məlumatlar əsasən işğal edilmiş ərazilərdə yaşayan vətəndaşlardan gəlirdi, lakin 1950-ci illərdən sonra bu vəziyyət dəyişdi. 1950-ci ildən başlayaraq sağ qalanların xatirələrinə əsaslanaraq Qolodomor hadisəsi elmi cəhətdən araşdırılmağa başlandı.[33]

Ukrayna və Rusiyanın cənubunda depopulyasiyanın xəritəsi

1933-cü ildə artıq milyonlarla insan aclıqdan tələf olmuşdu. Ümumi həmkarlar ittifaqı hesabatına əsasən nüfuz itkisinin 6–7 milyon olduğu bildirilmişdi. SSRİ uzun müddət qıtlığı təkzib etdi. Əvvəlcə NKVD daha sonra isə KGB arxivləri araşdırdı və bəzi sənədləri ictimaiyyət üçün açıq hala gətirdi. Bəzi peşəkar tarixçilərə görə sadəcə Ukrayna ərazisində ölənlərin sayı 7 milyona çatırdı.[45] Keçmiş Ukrayna prezidenti Yuşşenko ABŞ konqresindəki çıxışında Qolodomor faciəsində 20 milyon ukraynalının həyatının itirdiyini söylədi.[46][47][48][49] Keçmiş Kanada prezidenti Stiven Harper isə ölənlərin 10 milyondan çox olduğu barədə ictimaiyyətə açıqlama vermişdi.[50] 4 oktyabr 2016-cı il tarixində, Taras Şevçenko adına Kiyev Milli Universitetində keçirilən "Qolodomor 1932–1933-cü illərdə Ukrayna millətinin itkisi" adlı beynəlxalq konfrans zamanı, qıtlıq illərində 7 milyon ukraynalının öldürüldüyü və ümumilikdə SSRİ ərazisində 10 milyon insanın aclıqdan öldüyü bildirildi.[51] Tarixçilər Timoti Snayder və Stiven Vitkroft yazırdı "Prezident Yuşşenko şişirdilmiş rəqəmlərlə vəziyyəti daha da ağırlaşdırır, amma bu həqiqətdir ki, 1932–1933-cü illərdə ukraynada aparılan süni aclıq siyasi qərarların nəticəsi idi və milyonlarla insanın ölümünə səbəb olmuşdur".[52] Sonralar Vitkrofun Postmediya qəzetində bir məqaləsi yayımlanmışdı. Burada göstərilirdi "Stiven Harper və bir çox siyasətçinin istifadə etdiyi ölüm sayı ilə bağlı rəqəmlər təəssüf doğurucudur və burada 10 milyon ukraynalının aclıqdan öldüyü barədə söylənilən fikirlər hər biri əsassızdır."[33]

Faciədə ölənlərlə bağlı bəzi fikirlər ərazi çərçivəsində irəli sürülsə də, digərləri arxivlərə əsaslanmaqdadır. Bəzi tarixçilər Sovet propaqandasını əks etdirdiyinə görə SSRİ tərəfindən həyata keçirilən siyahıyaalmaların düzgünlüyünə şüphə ilə yanaşırlar. Digər iddialar isə dünya liderləri tərəfindən aparılan müzakirələrə əsasən irəli sürülmüşdür. 1942-ci ilin avqust ayında söhbət zamanı Stalin Çörçilə nəinki tək Ukrayna, bütün SSRİ ərazisində kollektivləşdirməyə qarşı çıxan 10 milyon repressiya qurbanı olduğunu bildirmişdir. Stalin bu siyahıya sadəcə həyatını itirənləri deyil, sürgünə göndərilənləri də daxil etmişdi.

Bundan başqa Qulaq adlandırılan əmək düşərgələrində həyatını itirənlərin yoxsa öz evində aclıqdan ölənlərin sayılması haqqında da fikir ayrılıqları mövcuddur. Arxivlər açılanadək bu barədə təxminlər belə idi:

2,5 milyon (Vladimr Kubiyoviç), 4,8 milyon (Vasili Hrişko) və 5 milyon (Robert Konkest)

Qısa müddət əvvəl açıqlanan demoqrafik göstəricilər də daxil olmaqla aparılan 2002-ci il hesablamalarına əsasən itgilərin sayı 3,2 milyon və ya 3–3,5 milyon arasında dəyişir. Sovet arxivləri 1932–1933-cü ildəki ölümlərin sayını minimum 1.8 milyon olaraq açıqlayır. (doğuş zamanı ölənlərlə birgə 2,7 milyon) Həmin illərdə 1.2 milyon tif xəstəliyinə yoluxma və 500 mindən çox xəstəlikdən ölmə aktı qeydə alınmışdır. Tif xəstəliyi bu illərdə əsasən bitlər tərəfindən yayılırdı. Məshul yığımının azalması və yoxsulluğun artması bitlərin də artmasına gətirib çıxaran amillərdən idi. Dəmiryol stansiyalarında və qatarlarda o cümlədən başqa yerlərdə toplanan çoxsaylı qaçqınların bitlərin əsas daşıyıcıları idilər. 1933-cü ilin göstəriciləri 1929-cu ildəkindən təxminən 20 dəfə çox idi. Artıq xəstəliyə yoluxanların sayı 1933-cü ilin iyun ayında yanvar ayına niosbətdə 10 dəfə artımışdı.[53][54]

Sovet arxivlərindəki sənədlərdə qeydə alınmış ölümlərin sayı bir biri ilə ziddiyət təşkil edir. Kalçitski tərəfindən açıqlanan hesabatlarda 1937-ci il siyahıyaalmasında əhali sayının 1926-cı il siyahıyaalmasına nisbətdə 538 min nəfər az olduğu göstərilmişdir.[55]

Soyqırımın qarşısının alınması və günahkarların cəzalandırılması haqqında konvensiya

Qəbul olunmuş və imzalanması, ratifikasiya edilməsi və ya Ali Məclisin 1948-ci il dekabrın 9-da qəbul olunan 260 A (III) qətnaməsinə əlavə edilməsi tövsiyə edilmişdir.[103]

• Maddə l Sənədi imzalayan tərəflər sülh və ya müharibə zamanı törədilməsindən asılı olmayaraq, beynəlxalq hüquq normalarına görə soyqırımın cinayət hesab edildiyini təsdiqləyir və onun qarşısını almaq, günahkarları cəzalandırmaq öhdəliyini öz üzərlərinə götürürlər.
• Maddə 2. Hazırkı konvensiyaya müvafiq olaraq, soyqırım hər hansı milli, etnik, irqi və ya dini qrupun qismən və ya bütünlüklə məhv edilməsi məqsədilə törədilən aşağıdakı hərəkətlərdən biridir:

a) Qrup üzvlərini öldürmək.

b) Qrup üzvlərinə fiziki və ya mənəvi zərər vurmaq.

c) Qrupun həyat şəraitinə onun tam və ya qismən fiziki məhv edilməsi niyyəti ilə qəsdən zərər vurmaq.

d) Qrup daxilində təbii artımın qarşısını almaq məqsədilə tədbirlər görmək.

e) Qrup üzvlərinin uşaqlarını məcburi şəkildə digər qrupa vermək.

• Qüvvəyə minmişdir: XIII maddəyə müvafiq olaraq 12 yanvar, 1951-ci ildə.[103]

Bu konvensiyaya uyğun olaraq Qolodomor soyqırım hesab edilir. Kommunist rejimi ukraynalıları sovet Ukraynasındakı sivil millət, həmçinin, sovet Rusiyasındakı etnik qrup (yəni Cənubi Qafqazda olan Kuban ukraynalılarını) kimi hədəfə almışdı.

Candles and wheat as a symbol of remembrance during the Holodomor Remembrance Day 2013 in Lviv

2006-cı ildən etibarən Ukrayna rəsmi olaraq noyabr ayının 4-cü şənbə gününü Qolodomor Anım Günü kimi qeyd edir.[105] 2006-cı ildə Qolodomor 25 noyabr tarixində qeyd olundu. Ukrayna prezidenti Viktor Yuşşenkonun 868/2006 saylı qərarı ilə şənbə günündə günorta saat 16:00-da bir dəqiqəlik anım sükutu elan edildi.[106][107][108][109] Prezidentin qərarı ilə ölkə ərazisində bayraqlar yarıya endirildi eləcə də televizya və radioda əyləncə proqramları məhdudlaşdırıldı. 2007-ci ildə Kiyevdəki Azadlıq meydanında faciənin 74 illiyi yad edildi. 3 gün davam edən tədbir çərçivəsində 23 – 25 noyabr tarixlərində kommunist rejimin Ukraynada törətdiyi cinayətlər haqqında video çarxlar, o cümlədən yerli və xarici rejissorların sənədli filmləri nümayiş etdirildi. Bundan əlavə tarixçilərin və hadisə şahidlərinin mühazirələri dinlənildi. 23 noyabr 2007-ci ildə Ukrayna Milli Bankı iki xatirə sikkəsi dəsti buraxdı.

2009-cu ildən Qolodomor faciəsi Ukrayna məktəblərində tarix dərslərinə daxil edildi.[110] 22 noyabr 2008-ci ildə Dnepr çayının ətəyində "Qolodomor qurbanları xatirəsi" Milli Muzeyi istifadəyə verildi.[111] Açılış mərasimi Qolodomor faciəsinin 75 illiyinə həsr edilmişdi. 2013-cü ilin oktyabr ayında aparılan rəy sorğusunda ukraynalıların 33,7 %-i, o cümlədən əhalinin 30,4 %-i "Qolodomor faciəsinin sovet diktatoru Stalin və sovet hökumətinin birgə siyasətinin nəticəsi", 22,9%-i isə "Qolodomorun təbii şəraitdən baş verməsi" fikrinə səs verdi. Bundan başqa əhalinin 45,4%-i Qolodomorun "Ukrayna millətini qəsdən məhv etmə cəhdi" olduğu ilə razılaşdı.

Qolodomora həsr edilən ilk ictimai abidə 1983-cü ildə ucaldılmışdır. Abidə Kanadanın Alberta bölgəsinin Edmonton şəhərinin bələdiyyə binasının qarşısında aclıq-soyqırımının 50-ci ildönümü münasibətiylə ucaldılmışdır. O dövrdən etibarən bir çox əyalətlərdə noyabr ayının dördüncü şənbə günü 1932–1933-cü illər Qolodomor və siyasi repressiyasında həyatını itirənlərin xatirə günü kimi keçirilməyə başlanmışdır.

22 noyabr 2008-ci ildən etibarən Kanada ukraynalılarını Milli Qolodomor Fərqindəlik Həftəsini qeyd etməyə başladı.[112] Vətəndaşlıq, Miqrasiya və Multikulturalizm Nazirliyinin rəhbəri Jason Kenniy Kiyevdəki anım tədbirlərinə qatılmışdır. 2010-cu ilin noyabr ayında baş nazir Stefan Harper Kiyevdəki Qolodomor abidəsini ziyarət etmişdir. Bu ziyarət zamanı Ukraynanın prezidenti Viktor Yanukoviç ona qoşulmamışdır.

Saskatçevan Şimali Amerikada ilk yurisdiksiya və Kanadada ilk əyalətdir ki, Qolodomoru soyqırım kimi tanımışdır. Ukrayna Aclıq və Soyqırım Anım Günü aktı 2008-ci ilin 6 may tarixində Saskatçevan qanunları ilə qəbul edilmiş və 2008-ci ilin 14 mayında krallıq qanunu ilə qəbul edilmişdir.[113][114][115]

2009-cu ilin 9 aprel tarixində Ontario əyaləti 147 saylı qanunu qəbul etdi. Qanuna görə hər il noyabr ayının dördüncü şənbə günü Qolodomor Anım Günü kimi qeyd olunmalı idi. Bu əyalətin tarixində hər üç tərəfin də dəstəyini alan yeganə qanundur. Qanunun qəbul edilməsi üçün əsas əziyyəti Liberal partiyasından Deyv Levak, Çeri DiNovo, Frank Klis və s. çəkmişdir. Levak sonradan Ukraynanın Ləyaqət ordeni ilə təltif edilmişdir.[116]

2010-cu ilin 2 iyununda Kvebek əyaləti 390 saylı qərar qəbul etdi. Qərara əsasən ukraynalıların aclığa və soyqırıma məruz qalmasının anım günü ilə qeyd olunması nəzərdə tutulurdu.[117]

"2010-cu ilin 25 sentyabrında Qolodomora yeni abidə ucaldıldı. Abidə Müqəddəs Mariya Katolik Kilsəsi tərəfindən Kanadanın Ontario əyalətinin Mississauqa bölgəsində ucaldılmışdı. Abidənin üzərinə "Qolodomor: 1932–1933-cü illərdə Ukrayna aclığın törətdiyi soyqırım" sözləri və soyqırımda 10 milyon insanın həyatını itirməsi qeyd olunmuşdur.[118]

2014-cü ilin 21 sentyabrında Vinnipeqdəki Manitoba Qanunvericilik Evinin qarşısında "Uşaqlığın acı xatirələri" adlandırılan və Qolodomora həsr edilən heykəl ucaldılmışdır.[119]

Qolodomora həsr edilən bir digər abidə Kalqaridə ucaldılmışdır. Bu abidələr toplusu ilk öncə Birinci Dünya müharibəsində həyatını itirən şəxslərə həsr edilmişdi. Abidə Renfrudakı Ukraynalı Pioner Parkında ucaldılmışdır. Park ukraynalı miqrantların Kanadakı işlərinə həsr olunmuşdu. 21 oktyabr 2018-ci ildə Toronto Sərgi Sarayındakı Kanada Bulvarında bir xatirə heykəli ucaldıldı. Heykəl noyabr ayının dördüncü şənbə günü illik xatirə üçün yer təmin edir.[120]

Həftəlik Ukrayna qəzetinin bildirdiyinə görə, 1982-ci ilin 27 fevral tarixində Ukrayna Katolik Kilsəsi Sovet hakimiyyəti tərəfindən həyata keçirilən aclıq nəticəsində meydana gələn soyqırımın 50 illiyi münasibətilə tədbir keçirmişdir. Həmçinin həmin qəzet 1982-ci ilin 20 martında yazırdı ki, çox millətli icma 15 fevral tarixində Çikaqonun ukraynalılar yaşayan kəndində tədbir keçirilmiş və aclıq zamanı 7 milyon ukraynalının həyatını itirdiyi bildirilmişdir. ABŞ-nin digər bölgələrində də müxtəlif tədbirlər keçirilmişdir.[121]

29 may 2008-ci ildə Baltimor şəhərində Qolodomor üçün şəhər bələdiyyəsinin önündəki Müharibə Memorial Plazasında bir anma mərasimi keçirildi. Bu mərasim Kiyev şəhərində başladılan və 33 ökəni dolaşan Beynəlxalq Qolodomor Anım Məşəli yürüşü çərçivəsinin bir hissəsi kimi həyata keçirilmişdi. Bu proqram çərçivəsində anım məşəli daha 22 ABŞ şəhərində gəzdirildi. Mərasimə bələdiyyə sədri Şeyla Dikson rəhbərlik edirdi. O, 29 may gününü Ukrayna soyqırımının Baltimorda xatırlama günü kimi elan etdi. O, Qolodomoru tarix boyunca insana qarşı edilmiş ən pis qeyri-insani hərəkətlərdən biri olaraq qiymətləndirmişdi.

2 dekabr 2008-ci ildə Qolodomoru anmaq üçün tədbir Vaşinqton şəhərində keçirildi.[122] 13 noyabr 2009-cu ildə ABŞ prezidenti Barak Obama Ukrayna Qolodomor Anım Günü münasibətilə çıxış etdi. Çıxışında o, "Qolodomorun insan tərəfindən yaradılan fəlakət qurbanlarını xatırlamaq bizə dünyada ekstremizmin və zülmün nəticələrini görən bütün insanların vəziyyətini düşünmək üçün bir fürsət verir" dedi. Milli Təhlükəsizlik Şurasının sözçüsü Mayk Hammer də 20 noyabr 2010-cu ildə oxşar bəyanatla çıxış etdi.[123][124]

2011-ci ildə ABŞ Qolodomoru anım gününü 19 noyabr tarixində qeyd etdi. Ağ Evin mətbuat katibi günün əhəmiyyətini vurğulayan çıxış etdi və dedi ki, "…Ukrayna xalqının iradəsini sındırmaq üçün qəddar və qəsdən edilmiş cəhddən sonra ukraynalılar böyük cəsarət və müqavimət göstərdilər. İyirmi il əvvəl qürurlu və müstəqil Ukraynanın qurulması Ukrayna xalqının azadlıq və müstəqillik sevgisinin əlamətdar dərinliyini göstərir."[125]

7 noyabr 2015-ci ildə Vaşinqton şəhərində Holodomor Soyqırımı Memorialı açıldı.[126][127]

115-ci konqresdə həm ABŞ Senatında, həm də Nümayəndələr Palatasında Qolodomorun 85-ci ildönümünə həsr edilmiş qətnamə qəbul edildi. Qətnamədə Qolodomorun 1932–1933-cü illərdə Sovetİttifaqı tərəfindən bilərəkdən Ukrayna xalqına qarşı bilərəkdən təşkil edildiyi vurğulanırdı. Senatın 435 saylı qətnaməs 3 oktyabr 2018-ci ildə qəbul edildi.[128] Qətnamə bildirilirdi ki, ABŞ Senatı "1932–1933-cü illər Holodomorun 85-ci ildönümünü təntənəli şəkildə xatırlayır və bu faciənin qurbanlarına, sağ qalanlara və ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verir." 11 dekabr 2018-ci ildə Birləşmiş Ştatların Nümayəndələr Palatası 931 saylı qətnaməni qəbul etdi. Qətnamədə "1932–1933-cü illər Qolodomor qurbanlarına və sağ qalanlara və onların ailələrinə dərin hüznlə başsağlığı verilir" və Ukraynadakı insan hüquqlarının sistematik pozulmalarını, o cümlədən öz müqəddəratını təyin etmə və söz azadlığının Sovet İttifaqı hakimiyyəti tərəfindən məhdudlaşdırılması qınanılırdı.[129]

2015-ci ilin 22 yanvarında Polşanın Lublin şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr edilmiş abidə ucaldılmışdır.[130]

• 
  Qolodomor haqqında məlumat verən turist avtobusu, Hamilton, Ontario, Kanada, in 2017
• 
  Kiyev şəhərində Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş mərasim
• 
  Xatirə xaçı, Vinnitsa, Ukrayna
• 
  Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
• 
  Andruşkiva kəndi Qolodomor abidəsi, Vinnitsa, Ukrayna
• 
  Poltava şəhərində Qolodomor abidəsi, Ukrayna
• 
  "Kədər zəngi" abidəsi, Poltava, Ukrayna
• 
  Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Lublin, Polşa
• 
  Qolodomor abidəsi, Los-Anceles, Kaliforniya, ABŞ
• 
  Qolodomor abidəsi, Ontario, Kanada
• 
  Qolodomor abidəsi, Kanada
• 
  Leonid Denysenko tərəfindən hazırlanan Qolodomor posteri
• 
  Ukrayna poçt markası, 1993
• 
  Qolodomor qurbanlarına həsr olunmuş abidə, Vişorod, Ukrayna. müəlliflər- Boris Krılov və Oles Sidoruk

• Findings of the Commission on the Ukraine Famine, U. S. Commission on the Ukraine Famine, Report to Congress. Adopted by the Commission, 19 aprel 1988
• Joint declaration at the United Nations in connection with 70th anniversary of the Great Famine in Ukraine 1932–1933
• Address of the Verkhovna Rada to the Ukrainian nation on commemorating the victims of Holodomor 1932–1933 (in Ukrainian)