Goranboy rayonu

"Goranboy" sözünü alimlər müxtəlif cür izah edirlər. Həqiqətə yaxın olan isə "Goranboy" sözünün Strabonun 17 kitabdan ibarət "Coğrafiya" əsərində göstərilən müxtəlif dilli 26 tayfadan biri olan "gel", "ger" tayfasının adı ilə bağlanmışdır. Yəni Goranın (Gelan, Geran) gel, ger tayfasının yaşadığı, məskunlaşdığı yer, ərazi mənasında işlədiyini bildirirlər.[1]

Vaxtilə çox inkişaf etmiş bu şəhər qədim Gəncə və Bərdə şəhərləri arasındakı karvan yolunun üstündə yerləşirdi. Alban salnaməçisi Musa Kalankatlı özünün "Albaniya tarixi" kitabında qeyd etmişdir ki, Şatal Şəki, Şamaxı, Şabran və Şəmkirlə eyni səviyyədə idi. 1805-ci il mayın 14-də Rusiya ilə Qarabağ xanlığı arasında bağlanmış Kürəkçay müqaviləsi rayonun ərazisindən keçən Kürəkçay çayının sahilində, 1813-cü il oktyabrın 13-də Rusiya ilə İran arasında bağlanmış Gülüstan müqaviləsi isə rayonun Gülüstan kəndində imzalanmışdır.[1]

Goranboy rayonu ilk dəfə Azərbaycan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 8 avqust 1930-cu il tarixli qərarı ilə inzibati ərazi bölgüsü və rayonların yaradılması ilə əlaqədar Goranboy kəndi mərkəz olmaqla yaradılmışdır. Respublika İcraiyyə Komitəsinin 8 sentyabr 1938-ci il tarixli qərarı ilə Goranboy rayonunun adı dəyişdirilərək Qasım İsmayılov adlandırılmışdır. Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin 12 fevral 1991-ci il tarixli qərarı ilə eyni ərazidə iki rayonun mövcudluğu lüzumsuz sayılmış, Şaumyan (kənd) rayonu ləğv edilərək rayonun keçmiş adı özünə qaytarılmaqla Goranboy rayonu yaradılmışdır.[1]

Goranboy rayonu əhalisi Qarabağ müharibəsində qəhrəmanlıqla döyüşmüş, 288 şəhid vermiş, 9 nəfər goranboylu Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı fəxri adına layiq görülmüşdür.2016-cı il aprelin 4-də axşam saatlarında və aprelin 5-nə keçən gecə ərzində Gülüstan kəndi Azərbaycan Ordusu erməni işğalçılarına Dağlıq Qarabağda baş verən toqquşma zamanı ermənilərdən tam geri alınıb.

Azərbaycanın qərb bölgəsində yerləşməklə şimal şərqdən Yevlax, cənubi şərqdən Tərtər, cənubi qərbdən Kəlbəcər, qərbdən Göygöl, şimal qərbdən Samux rayonları ilə həmsərhəddir. Rayon Kiçik Qafqazın şimal-şərq ətəklərində yerləşməklə, səthi şimala doğru alçalan dağlıq və düzənlikdir. Cənub və cənub-qərb hissəsini Murovdağ silsiləsinin şimal yamacları əhatə edir. Rayonun şimalını Mingəçevir su anbarının sahili boyunca yerləşən Bozdağ əhatə edir. Ərazidə Poleogen, Neogen və Yura-Antropogen dövrünün çöküntüləri yayılmışdır. Ərazinin geoloji inkişaf tarixi bir-birindən fərqlənən iki böyük tektonik zona daxilində formalaşmışdır. Rayonun cənubunda Murovdağ zirvəsinin şimal-qərb və Kəpəz şərq yamaclarında 7–9 ballıq zəlzələlərin dağıdıcı fəaliyyətinin nəticəsindən böyük uçurumlar yaranmışdır. Rayonun şimalında dəniz səviyyəsindən hündürlük 50 m, cənubunda-Murovdağda ən yüksək zirvə-Gamış dağda 3724 m-dir. Səthi şimal-şərqdə düzənlik, cənub-qərbdə isə dağlıqdır, ayrı-ayrı yerlərdə qobu və dərələrlə kəsilmişdir. Dağlıq sahədə Paleogen və Neogen, düzənlikdə isə Antropogen çöküntüləri yayılmışdır. Dünyada yeganə müalicəvi neft yatağı (Naftalan) buradadır.[1]

Qazanbulaq-Naftalan düzənliyi rayonun böyük hissəsini əhatə edir. Mütləq hündürlüyü 300–800 m arasında dəyişir. İncəçayın və Kürəkçayın gətirmə konusları ilə mürəkkəbləşmiş qırıntılı çay daşlarından, qum və gillərdən təşkil olunmuşdur.[1]

Uzunluqları 10–12 km-ə çatan yarğan-qolu şəbəkəsi Qurudərə, Gürzalılar, Aşağı Ağcakənd zonlarında yerləşir. Rayonun cənubunu əhatə edən Murovdağda Kiçik Qafqazın ən yüksək zirvələri-Gamışdağ (3724 m), Murovdağ (3340 m), Keçəldağ (2225 m) yerləşir. Goranboy rayonun təbii şəraitindəki müxtəliflik özünü iqlim dəyişkənliyində də büruzə verir: yüksək dağlıq tundra iqlimi, qışı quraq keçən soyuq iqlim, qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim, yayı isti keçən yarımsəhra və quru çöl iqlimi. Dağətəyi və dağlıq zonada qışı nisbətən sərt, yayı isə sərin keçir. İqlimi mülayim isti və quru subtropikdir. Orta temperatur yanvarda – 1,5 °C-dən – 1 °C-yədək, iyulda 22 °C-dən 26,5 °C-yədəkdir. İllik yağıntı 300–600 mm-dir. Çayları (Kürəkçay, Gorançay, Korçay) Kür hövzəsinə aiddir. Şabalıdı, dağ boz-qəhvəyi torpaqları var. Əsas bitki örtüyü yovşanlı və yovşanlı-şoranotulu yarımsəhra tiplidir. Meşəliklər var. Korçay Dövlət Təbiət Yasaqlığının bir hissəsi rayonun ərazisindədir.[1][4]

• Qatır Məmməd — Gəncə bölgəsində məşhur qaçaq dəstəsinin başçısı
• Aslan bəy Səfikürdski — Azərbaycan Milli Şurasının üzvü, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçüncü hökumət kabinetinin (26 dekabr 1918 – 14 mart 1919) poçt-teleqraf və əmək naziri, dördüncü hökumət kabinetinin ədliyyə və əmək naziri (14 aprel 1919 – 22 dekabr 1919).
• İdris Süleymanov — Sovet İttifaqı Qəhrəmanı.
• Əli Nəzmi — satirik şair.
• İsmayıl Qarayev — yazıçı. SSRİ Yazıçılar İttifaqının üzvü.
• Xanım İsmayılqızı — şair. bəstəkar. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü.
• Vəsimə İsmayılqızı — yazıçı, publisist, Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü.
• Səfər Boluslu — El şairi.
• Maşallah Abdullayev — Milli Qəhrəman.
• Məhəmməd Həsənov — Milli Qəhrəman.
• Yunis Əliyev — Milli Qəhrəman.
• Fikrət Hacıyev — Milli Qəhrəman.
• Ənvər Fərəcov — Milli Qəhrəman.
• Sərxan Ocaqverdiyev — Milli Qəhrəman.
• Kazımağa Kərimov — Milli Qəhrəman.
• Niyazi Aslanov — Milli Qəhrəman.
• Yunis Nəcəfov — Milli Qəhrəman.
• Telman Əliyev — Texnika elmləri doktoru, professor, akademik, AMEA Kibernetika İnstitutunun direktoru.
• Vüqar Dəmirbəyli — Yazıçı, jurnalist. Hazırda Almaniyada yaşayır.
• Dadaş Rzayev — Azərbaycanın keçmiş Müdafiə Naziri.
• İrşad Əliyev — Azərbaycanın keçmiş Kənd təsərrüfatı naziri.
• Elmar Abdullayev — Texnika elmləri doktoru, AMEA Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun baş mühəndisi
• Rafil İmanov — Riyaziyyatçı, əməkdar müəllim və pedaqoq.
• Əlövsət Sadıqov — Tanınmış tutçu, genetik, seleksiyaçı, biologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru.
• Firdovsi Məmmədov (Firdovsi Fahralı) — həkim-nevropotoloq, şair-publisist, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, "Qızıl Qələm" mükafatı laureatı.

Rayon ərazisində aşağıda adları çəkilən tarix və memarlıq abidələri var:[1]

• Goran stansiyasından 2,5 km şimalda bizim eradan əvvəl I minilliyə aid insan məskənlərinin qalıqları;
• Goranboy şəhərindən 2 km şimal-şərqdə tunc dövrünə aid Qoçtəpə yaşayış yeri;
• Qızılhacılı qəsəbəsi yaxınlığında orta əsrlərə aid Təpəyazılan məskəni, Balakürd kəndi yaxınlığında VII–VIII əsrlərə aid "Tosal ocağı" adlı abidə;
• Xan Qərvənd kəndi yaxınlığında XVIII əsrə aid abidə;
• Səfikürd kəndində XX əsrin əvvəllərində tikilmiş türbə, qala (XIII əsr) və XIX əsrdə tikilmiş məscid;
• Rəhimli kəndində XVIII–XIX əsrlərə aid türbə kompleksı, XIX əsrdə ucaldılmış Şatal qalası, XIX əsrə əid Mirzə Adıgözəl bəy türbəsi;
• Qazanbulaq kəndində orta əsrlərə aid türbələr;
• Kürəkçay kəndində XIX əsrə aid qala, Gülüstan kəndində XII–XVII əsrlərə aid Gülüstan qalası.

Goranboy rayonu kənd təsərrüfatı rayonudur. Rayonda 40 min 509 baş iri buynuzlu, o cümlədən 26 min 789 baş ana mal, 221 min 187 baş xırda buynuzlu mal-qara vardır. İl ərzində 42 min 862 ton süd istehsal olunur (2009-cu il). Rayonda südün emalı müəssisəsi olmadığından istehsal olunan süd qəbul məntəqələrinə verilə bilmir, təsərrüfatlarda qalaraq xarab olur. Rayon ərazisində süd məmulatları istehsalı zavodu yaradılarsa, bu böyük səmərə verər. İl ərzində rayonda 2 min tondan artıq kəsilmiş çəkidə mal-qara və quş əti istehsal olunur. Ərazidə bir dənə də olsun ət və quş əti məhsullarının emalı və konservləşdirilməsi müəssisəsi yoxdur. Bu cür müəssisə yaradılarsa, yüksək səmərə verər, eyni zamanda heyvandarlıq sahəsinin daha da inkişaf etidrilməsinə müsbət təsir göstərər. İldə rayonda təxminən 5 min başdan artıq iri və xırda buynuzlu mal-qara kəsilir. Kəsilmiş heyvanların dərisi istifadəsiz qalır. Rayonda gön və dərilərin emalı və gön-dəri məmulatlarının istehsalı müəssisəsi yaradılmasına ciddi ehtiyac vardır.[1]

Goranboy rayonu mürəkkəb geoloji quruluşa malik olaraq əhəngdaşı, gips, gil, barıt, tikinti daşı, delomit, qırmızı qum, narın qum, yodlu yeraltı suları kimi faydalı qazıntılar və sərvətlərlə zəngindir.[1]

Rayonun ictimai-siyasi qəzeti olan "Mübariz" ayda 3 dəfə çap olunur. "Gülüstan" ədəbi məclisinin nəşri olan "Gülüstan" toplusu ayda bir dəfə nəşr olunur.[1]

Nisbətən yaxın vaxtlarda Naftalan adlı kəndin yerində yaranmış Naftalan şəhəri bu rayonun məşhurlaşmasında mühüm rol oynamışdır. Kurort şəhəri olan Naftalanda bir neçə sanatoriya və pansionat var. Naftalanın əsas sərvəti – Naftalan neftidir. Naftalan adının etimologiyası "süzülən" və ya "axıb gedən" mənasını verən "nafta" sözündəndir. Midiyalılar yağı bu cür adlandırırdılar. Müalicəvi xassələrə malik olan Naftalan nefti əsəb, genikoloji, uroloji və dəri xəstəliklərinin, eləcə də qara ciyər xəstəliklərinin, oynaqların və dayaq-hərəkət aparatına aid oynaqdan kənar yumşaq toxumaların müalicəsi üçün müstəsna vasitə kimi bütün dünyada məşhurdur.[1]

Dəliməmmədli şəhəri Goranboy rayonunun iqtisadiyyatında mühüm rola sahibdir. Şəhərdə sənaye əhəmiyyətli pambıq təmizləmə və süd zavodları, maşınqayırma avadanlıqları fabriki, gübrə zavodu, gips zavodu və taxıl qəbulu məntəqəsi, Goranboy rayonu üzrə aqroservis və aqrolizinq xidməti, uşaq musiqi məktəbi, peşə məktəbi, elektronlaşdırılmış kitabxana, uşaq bağçası, xəstəxana, dəmiryolu stansiyası, bank, mikrokredit xidmətləri var. Dəliməmmədli Bakı-Tbilisi dəmiryolunun 349-cu kilometrliyində Goranboy şəhərindən 26 kilometr şimal-qərbdə yerləşir. Bakı-Qazax magistral yolu üzərində yerləşir. Gəncə-Qazax düzənliyindədir.

Vikianbarda Goranboy rayonu ilə əlaqəli mediafayllar var.

• Azərbaycanın inzibati bölgüsü
• Naftalan
• Dəliməmmədli
• Gülüstan qalası (Goranboy)
• Gülüstan kəndi