Qaratala

Bölgənin digər yaşayış məntəqələri kimi Qaratala kəndinində tarixi çox qədimdir. Ən əski dövrlərdən kənd ərazisində Türk uyğarlıqları yaşamışdır. Qafqaz Albaniyasına daxil olan kənd ərazisində Türksoylu və Türkdilli Saqalar(Saklar) məskunlaşmışdır.[1] Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisinə Hunlar,Peçeneqlər,Barsillər,Xəzərlər [2][3]və.s kimi Türk tayfaları köç etmiş,elə bu səbəbdəndir ki,kənddə əhalinin genetikası və dili heç pozulmadan,original qalmışdır. Həmçinin Türklər kəndə önəmli kültür ornamentləridə qazandırmışdır. Daha sonra Azərbaycana gələn Səlcuqi-Oğuzlar və Elxanilər dövründə şimala axın etmiş Türk boylarıda kənddən yan keçməmiş,sonralar kəndin əsas etnik sütununu təşkil etməyə başlamışdır. Bütün bunları nəzərə alaraq biz rahatlıqla kəndin Qədim Türk-Oğuz yurdu olduğunu deyə bilərik.[4] Kənddə Oğuz boylarının yaşaması faktını kəndlə qonşuluqda yerləşən Oncallı kəndi ərazisindəki Oğuz qəbiristanlığı ilədə isbat etmək mümkündür.[5] Kənd əhalisinin antropoloji xüsusiyyətlərinə gəlincə isə əhali Turanid və Oğuz irqi tipindədirlər.[6] Genetik olaraq bölgənin digər Türk kəndlərinin əhalisi kimi Uyğur Türklərinə, Qumuqlara,Qaraçaylara və Xəzəra türkmənlərinə bənzədilir.[7] Rusiyanın XIX əsrin ilk rübü Azərbaycanı işğalı dövründə baş vermiş Zaqatala döyüşündə(1804) Muğal-Türk camaatının Rus ordularını darmadağın etməsində Qarataladan da gedən Türk fədailər var idi.[8] Qafqaz təqvimlərində kənd əhalisinin etnik-tərkibinə bir qayda olaraq Tatar və Muğal(Zaqatala okruqunda yaşayan etnik-Türk əhaliyə ümumi adla muğal deyilirdi) yazılmışdır.[9] Muğal-Türk rəiyyətinin hakim olduğu ərazilərdən danışılanda Qaratalanında adı xüsusilə çəkilirdi.[10] Dədə-Qorqudda bəhs edilən qara donlu kafirlərlə mübarizənin getdiyi ərazilərin elə bu yerlər olduğu güman edilir.[11] Bir vaxtlar kənd məqsədli olaraq qondarma Sainqilo planına daxil edilsədə, bura daxil edilmiş digər əksər kəndlər kimi Qaratalanında ingiloy etnosu ilə heç bir bağlılığı yoxdur.[12] Beləliklə Qaratala səfalı təbiəti,yurdsevər və zəhmətkeş insanları ilə tipik Türk kəndi təsiri bağışlayır.

•1 yanvar 1872-ci il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən Zaqatala dairəsi Qarasu naibliyinə daxil olan Qaratala kəndində etnik-türklərdən(muğallar) ibarət 4 ailə məskunlaşmışdır. Müvafiq dairəni təşkil edən xalqların nümayəndələri olan etnik-türklər muğallar, dağıstanlı xalqların nümayəndələri isə ümumi adla ləzgilər olaraq göstərilmişdir.[13]

•1 yanvar 1914-cü il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən Zaqatala dairəsi Qarasu naibliyinə daxil olan Qaratala kəndində etnik-türklərdən(muğallar) ibarət 64 nəfər məskunlaşmışdır.[14]

• Böyük Qafqazda yerləşməsi ilə bərabər kənd bütün dövrlər ərzində Türk ailələrinin yurd yeri olub.

•1 yanvar 2012-ci il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən kənddə 142 təsərrüfatda hər iki cinsdən toplam 546 nəfər əhali yaşamaqdadır.[15]

•Hazırda kənd monoetnik kənddir. Əhali bütünlüklə müxtəlif Oğuz tayfalarından ibarət etnik Azərbaycan Türklərindən təşkil olunmuşdur. Qarapapaq,Qacar,Əfşar tayfalarına bağlı oymaqlar(nəsillər) çoxluq təşkil edir.[16][17][18][19]

Kəndin iqlimi dəyişkəndir. İllik temperaturu stabildir. Ən quraq keçən ay avqustdur. Ən bolsulu dövr isə yaz aylarına tuş gəlir. Kənd mülayim və subtropik iqlim qurşaqlarının kəsişməsində yerləşdiyindən əraziyə düşən yağıntının bol olduğunu söyləmək mümkündür. Elə buna görə kənd üçün dəmyə əkinçiliyinin xarakterik ola biləcəyinə səbəbiyyət verilir. Böyük Qafqaz dağlarının ətəklərində yerləşən kənd əlverişli əraziyə malikdir. Yerləşim seyrəkdir və kənd meşələrlə iç-içədir. Bu da kənd havasının kirliliyinin aşağı olmasından və ərazinin gözəl dağ mənzərəsindən xəbər verir. Ümumilikdə isə torpaqların məhsuldarlığı,iqlimin əlverişliliyi kənd ərazisində əkinçiliyin inkişafına və məhsuldarlığın yüksəkliyinə zəmin yaradır. Kəndin kəşf edilməyən geniş turizm potensialı var.[20]

Qaratala kəndidə bölgədəki digər kəndlər kimi özünəməxsus şivə ilə danışır. Qaratalaya gələn insanlar qeyd edir ki, kənd əhalisinin danışığı keçid tiplidir. Yəni həm İlisu ləhcəsi,həmdə Şəki şivəsi əhalinin danışığında hiss olunur. Ümumiyyətlə isə Qaratala şivəsi Qarapapaq ağzı ilə Axısqa-Türk komponentlərinin qarışığından xəbər verir. Bu şivə növü Şimal-Qərb bölgəsi üçün xarakterikdir. Şimal-Qərbə səfər edən dilçi alimlər Türk kəndlərində əhalinin aksentinin qədim Dədə-Qorqud dilinin yadigarı kimi çıxış etdiyini vurğulayırlar. Qaratalada tipik Türk kəndi olduğundan eyni xüsusiyyətlər Qaratala üçündə keçərlidir. Beləliklə kənd camaatı Azərbaycan Türkcəsinin Şimal-Qərb ağzında saf metodika ilə danışır. [21]

Kənd mədəniyyət nümunələri və tarixi-abidələri ilə də zəngindir. Kənddə yaşı 200-ə yaxınlaşan məscid kompleksi vardır. Təəsüf ki, məscid kompleksi qəzalı haldadır və dağılmaq üzrədir.[22] Bundan başqa kənddə Qarabulaq adında tanınmış tarixi bulaq yerləşir. Uzun müddət ərazinin Türk kəndliləri və Borçalıdan ziyarətə gələn Qarapapaq türkləri üçün mənəvi önəmə malik olmuşdur. Əhvalatlardan görünür ki, bulağın qədim bir o qədərdə maraqlı tarixçəsi var.[23]

Kənd əhalisi 99% müsəlmandır. Məzhəb olaraq Əhli-Sünnətin Hənəfi fiqhi hakimdir.[24] Bununla belə kənd əhalisi sekulyardır. Lakin dini bilgiləri bir xeyli yüksəkdir.Həmçinin kənd camaatı İslami ayinləri düzgün yerinə yetirməyə cəhd göstərirlər. Kənd də aktiv olaraq cümə məscidi dini icması fəaliyyət göstərmir.

Qaratala oyk., mür. Qax r-nunun Qax- muğal i.ə.v.-də kənd.Böyük Qafqaz dağlarının, Baş Qafqaz silsiləsinin ətəyindədir. Toponim türk mənşəli olub, qara (burada “sıx kolluq” mənasında) və tala sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlib, “sıx kolluqlu tala” mənasını bildirir. Oykonimi “böyük tala” kimi də izah etmək olar.[21]

• Qax rayonu

• Azərbaycan Respublikasi Qax Rayon İcra Hakimiyyəti