Qaraqoyunlu xalçaları

Qazax qrupuna daxil olan bu xalçaların adı Göyçə gölünün şərq və şimal sahillərində yaşamış Qaraqoyunlu tayfasının adı ilə bağlıdır.[2] Mahalın adı bəzi rus mənbələrində Göyçay mahalı kimi də qeyd edilib.[3]

Qaraqoyunlular Oğuz türkman əsilli tayfa ittifaqıdır[4]. Qaraqoyunluların tarixindən bəhs edən "Tarixi-Türkmaniyyə" və "Tarixi Sultan Qütbşahi" əsərlərində Qaraqoyunluların 1202–1203-cü ildə Qara Yusifin 7-ci ulu babası Oğuz nəslindən olan Törə bəyin rəhbərliyi altında 30 min çadırlıq əhali ilə Türkistandan Azərbaycana, İrana və Şərqi Anadoluya gəlməsi göstərilir.[5] 1410-cu ildə qaraqoyunlular Qara Yusifin başçılığı ilə Qaraqoyunlular dövlətini qurublar[6].

XIX əsrin sonlarında Cənubi Qafqazda 16 qaraqoyunlu adlı kənd mövcud olub.[7] Azərbaycan türklərinin tarixən yaşadıqları və eləcə də indi yaşadıqları bir çox bölgələrdə "Qaraqoyunlu" adlı yaşayış yerlərinə rast gəlinir. Bunlara misal kimi əsasən Azərbaycan türklərinin yaşadığı Türkiyədə olan Qaraqoyunlu ilçəsini və İranda Qərbi Azərbaycan ostanında Urmiya şəhristanında yerləşən Qaraqoyunlu kəndini və Sayinqala şəhristanında yerləşən Qaraqoyunlu kəndini göstərmək olar. Ermənistan ərazisində olan vaxtilə azərbaycanlıların yaşadıqları Qaraqoyunlu mahalını, Gərnibasar mahalının Qaraqoyunlu kəndini, Vedibasar mahalının Qaraqoyunlu kəndini, Göyçə mahalının Böyük Qaraqoyunlu kəndini də misal göstərmək olar. Azərbaycan ərazisində isə müxtəlif bölgələrdə ona yaxın Qaraqoyunlu adlı kənd mövcuddur.

Əsrlərlə heyvandarlıq və əkinçiliklə məşğul olan bu yaşayış yerlərinin sakinləri xalçaçılıqla da məşğul olublar. Qaraqoyunlu xalçalarının toxunmasında Göyçə gölünün şimalında və şərqində yerləşən Polad, Çaykənd, Gölkənd, Ağbulaq, Tala, Karvansara, Uzuntala kəndləri fərqlənirlər. Bu bölgədə toxunan xalçaların naxışlarında Orta Asiya xalça toxuculuğu ənənələri izlənir[8]. Müasir Qazax rayonu və ondan qərbdə və cənub-qərbdə Göyçə gölünün ətrafında yerləşən ərazilər əvvəllər "Qaraqoyunlu" mahalı adlanırdı.[9]

Qaraqoyunlu xalçaları Gəncə-Qazax və Qarabağ xalçaçılıq məktəbinə aid olan Azərbaycan xalçalarıdır[8][10]. Xalçaların adı Azərbaycan ərazisində yaşayan Qaraqoyunlu tayfasının adı ilə bağlıdır.

Bu xalçalar bir neçə variantda medalyon kompozisiyasına malikdir.

Birinci varianta ara sahəsi yalnız çoxbucaqlı göllərdən ibarət olan xalçalar daxildir. Şaquli ox boyunca ara sahədə yerləşən bu göllər forma baxımından Qubanın "Zeyvə" xalçalarının gölləri ilə bənzərdir[8]. Vidadi Muradovun "Qazax-Borçalı bölgəsinin xalçaçıları" kitabında dərc olunan məlumatlara əsasən qeyd etmək olar ki, Qaraqoyunlu xalçalarının birinci variantı bu gün də Tovuz, Qazax və Gürcüstan Respublikası ərazisində yerləşən, azərbaycanlıların məskunlaşdığı Bolnisi rayonlarında toxunur[11].

İkinci variantın xalça gölləri nisbətən kiçikdir və onların kənarları, yerli xalçaçıların dediyi kimi, qıvrımlıdır (qarmaqlı). "Cəbrayıl" qrupuna aid xalçaların təhlilində Qaraqoyunlunun adı çəkilir. Göllər arasında simmetrik olaraq iki heyvan başı təsvir edilir. Yerli xalçaçılar bunun ikibaşlı əjdaha, bəziləri isə ördək olduğunu iddia edirlər. Yada salaq ki, Orta Asiya xalqları, o cümlədən Qırğızıstan, eləcə də Qazaxıstan, Şimali və Şimal-Qərbi Azərbaycan ördək və qazın firavanlıq və bolluq gətirdiyinə inanır, onlara müqəddəs quş kimi yanaşırdılar. Azərbaycanda "Ördəkli" kəndinin adı da bu inamla bağlıdır[12]. Quba-Şirvan xalçalarında da ikinci variantda olan xalçaların bəzi fraqmentlərinə və xüsusilə ara sahəni əhatə edən nazik mədaxil zolaqlarına və yaxınlıqda yerləşən kiçik haşiyəyə də rast gəlmək olar[13].

Üçüncü varianta aid xalçaları keçmişdə fəaliyyət göstərən ustalar "Heykəl" adlandırırlar. Hazırda bu xalçalar çox nadir hallarda istehsal olunur və əvvəllər Qazax qrupunun məşhur və çox dəbli xalçaları idi[14]. Orta sahədə bir sıra düzülmüş üç böyük göl var. Onların qırıq xətlərlə düzəldilmiş sınıq konturları var. Simmetriyanın mərkəzi oxu orta sahəni üfüqi olaraq iki hissəyə bölərək iki tam üzlü insan büstünün rəsmini yaradır ki, bu da toxucuların irəli sürdüyü fərziyyələrin düzgünlüyünü bir daha təsdiqləyir. Ara sahəsi düz xətlərlə dördbucaqlılara bölünmüş "Heykəl" xalçalarına da rast gəlmək olar[15]. Xalçanın haşiyələri ara sahəyə uyğun yaradılıb və çox orijinaldır[16].

Qaraqoyunlu xalçaları mənşəyinə görə, türk xalq incəsənətinin nümunəsidir, kompozisiyasına görə, Orta Asiya və "Qazax" xalçası adlı Azərbaycan xalçalarını xatırladır. Onun orta sahəsi iki plana malikdir – arxa və ön plan. Birinci hissənin, yəni ön planın mərkəzində dişcikli təsvirləri olan böyük göl yerləşir. Gölün yuxarı və aşağı hissələrində qədim Muğan xalçaları üçün səciyyəvi olan "köhnə naxış" vurulur. Türkmən xalçaçıları bu elementi "qırx qoçaq" adlandırır. Aşağıdan yuxarıya qalxan mədaxilin zərif haşiyə zolağı orta sahənin yuxarı küncünə 20 sm qalmış qırılır və mehrab təsviri yaradaraq mərkəzi mehvərə doğru yönəlir. Zərif zolaq ilə haşiyələnmiş bu mehrab dini mahiyyət daşıyan və namazlıqlar üçün səciyyəvi olan rəmzi məna daşıyır. Diqqətlə baxılsa, enli çiyinli insanın qabaqdan görünüşünün silueti ilə oxşarlıq aşkar etmək olar. Bu fantastik təsvir ərəb işğalına qədər astro sitayişin mövcud olduğu Yaxın Şərqdə və Orta Asiyada yaşayan xalqların tapındığı ulduzlardan biridir. Ərəb – İslam idarəçiliyi zamanı bu rəmzi işarət yeni dinin – müsəlmanlığın səciyyəsini ifadə etməyə başladı və "ləçək", "tağ" (namazlıq) dini – dekorativ formasını əldə etdi. Orta sahənin yuxarı hissəsində, daha dəqiqi, arxa planda öndə olduğu kimi, xalq arasında "Saqqaldarağı" adlandırılan elementlər düzülmüşdür. Orta sahəni əhatə edən haşiyə "həmənkömənçi" adlandırılan iki mədaxildən və Bakı xalçaları üçün səciyyəvi olan ağ fonlu, "çaxmaq" adlandırılan bir orta haşiyədən ibarətdir.

Qaraqoyunlu xalçaları adətən kiçik ölçülü olur. Hətta təqribən 4 kvadratmetr olan xalçalar var ki, toxucular onları "xalı balası" (balaca xalı) adlandırırlar – kiçik halı və uzunsov gəbə. Xalçanın düyün sıxlığı: kvadrat desimetrdə 25x25 – 35x35 düyündür. Yəni kvadrat metrdə 60.000–120.000 düyün olur. Xovun hündürlüyü 8–11 millimetrdir. "Qaraqoyunlu" xalçaları və gəbələri Qazax qrupu xalçalarının orta kateqoriyasına aiddir. [17]

2020-ci ildə Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin "Xovsuz xalçalar" kolleksiyasına Qazaxın "Qaraqoyunlu" kilimi daxil olub. "Qaraqoyunlu" kiliminin bədii quruluşu həm saya, həm də ornamental üfüqi zolaqların ritmik raportlarından təşkil olunub. Enli zolaqlarda qədim Oğuz tayfalarına mənsub olan "qoşaqarmaq" və ya "qoşabuynuz" adlandırılan naxışın təsvirləri verilib. Qədimdən yaşlı toxucular tərəfindən "kilim damğası" kimi istifadə olunub. Ensiz saya zolaqlardan fərqli olaraq kilimin digər zolaqlarında "dolama" adlı naxışın lentvari təsvirləri, axar suyun simvolu kimi kompozisiyanın bədii tutumunu zənginləşdirir"[18]

• Qaraqoyunlu dövləti
• Qaraqoyunlular

• Kilim "Qaraqoyunlu"
• Türman Baranlu Sultan Jahanshah

1. Siawosch U. Azadi – Latif Kerimov – Werner Zollinger Azerbaijani – Caucasian Rugs. The Ulmke Collections, Switzerland. Production Offizin Paul Hartung. Hamburg. 2001Azerbaijani – Caucasian rugs. p 41 .