Qarapapaqlar

Şah I İsmayıl 1520–1522-ci illərdə qızılbaşlığı yaymaq üçün Şərqi Gürcüstana yürüş etmişdir. Onun bu yürüşündə Qarapapaqlar da iştirak etmişdir. I Təhmasibin hakimiyyətinin erkən illərində qızılbaşların Gürcüstandakı hakimiyyəti zəifləmiş və Qarapapaqlar 1549-cu ildə Osmanlı hökmdarı I Süleymana tabe olmuşdurlar. 1555-ci ildə imzalanmış Amasya sülh müqaviləsi ilə Qarapapaqlar yenidən Səfəvi hakimiyyətinə tabe olmuşdurlar. Bu dövrdə Şiə Qarapapaqlar məzhəblərini bildirmək üçün başlarına qızılbaş papağı qoyurdular, sünnilər isə qara papaqdan istifadə etməkdə idilər. Bu dövrdə bəzi sünni Qarapapaqlar köçə məcbur edilmişdirlər. I Abbas dövründə sünni Qarapapaqlara saqqal vergisi tədbiq edilmişdir.[21]

Qacar hakimiyyəti zamanı Qarapapaqlar kompakt şəkildə müasir Şimali Azərbaycanın Qazax-Şəmşəddil sultanlığında, Borçalı çayı sahillərində, İrəvan-Gəncə ətraflarında, Göyçə gölü sahillərində yaşamaqda idilər.[22]

Birinci Rus-Qacar müharibəsində Qacarların tərəfində ruslara qarşı savaşmışdırlar.[23] İkinci müharibədə də rusların qələbə qazanmasından sonra Qarapapaqların bir çox hissəsi Osmanlı və Qacar imperiyalarına köç etmişdirlər. Köç etdikləri imperiyalarda onlar əsasən kütləvi şəkildə məskunlaşmışdılar. Osmanlı imperiyasında Qarsda yerləşən Qarapapaqlar oranın əhalisinin 15 faizini təşkil edirdilər. Qacar imperiyasında isə Sulduz bölgəsində, yəni Urmiya gölünün cənubunda yerləşdirilmişdilər.[11] Qacarların vəliəhd-şahzadəsi Abbas Mirzə 800 Qarapapaq ailəsinə Sulduzda torpaq vermiş, bunun qarşılığında onlar da onun xidmətinə getmək üçün 400 süvari ayırmışdırlar.[24] Qarapapaqların oraya getməsinə qədər orada təxminən 4–5 min ailə yaşamaqda idi və torpaqların çoxu yerli türklərin Müqəddəm tayfasına aid idi.[24] Lakin tədricən torpaqlar yeni gələnlərin əlinə keçməyə başladı.[24] XIX əsr boyunca Qarapapaqlar Cənubi Azərbaycandan təşkil edilən qeyri-nizami Qacar ordusunun 22 dəstəsindən birini təşkil edirdilər.[25] Sulduz bölgəsindəki Qarapapaqlar Ağçarəvanə, Əli Dərvişli, Çaqqal Mustafa, Çələbi, Dəlicə Əxi, Həmidşah, Qızanlu-i Şiran, Mamaşalu, Oxçı, Sultanlı, Toyuqlu, Teymur kimi qollar halında yaşamışdırlar.[22]

Türkmənçay müqaviləsindən sonra Qarapapaqların bir qolu Cənubi Azərbaycana köç edərkən, digər bir qol da Qars, Çıldır, Sarıqamış, Arpaçay, Ağbaba, Çaldıran, Sökmənova, Qarakösə və Daşlıçay (hamısı müasir Türkiyədə yerləşir) köç etmişdirlər.[26]

Qarsın ruslar tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra onlar burada siyahıyaalınma həyata keçirdilər.[11] Qars oblastındakı siyahıyaalınma nəticəsində bəlli oldu ki, bölgədə 21.652 nəfər Qarapapaq (rusca:Карапапахи) yaşamaqdadır. Onlardan 11.721 nəfəri sünni, 9.931 nəfəri isə şiə idi.[11] Rus hakim dairələri Dağıstan oblastında yaşayan və bu gün azərbaycanlı hesab edilən Tərəkəmə tayfası ilə Qarapapaqları eyni etnik qrup qəbul edirdi.[27] 1886–11892-ci illərdə aprılmış siyahıyaalınma zamanı bəlli olmuşdur ki, Dağıstan oblastında 8.893 tərəkəmə yaşamaqdadır.[28] Rəsmi dairələr onları Qarsdakı Qarapapaqlar ilə eyni qrup hesab etmiş, ikisinin ümumi cəmini imperiyadakı Qarapapaq sayı kimi təqdim etmişdir. 1897-ci il hesablamalarına görə, ümumi imperiyada 29.879 Qarapapaq yaşamaqda idi.[11] 1910-cu ildə nəşr edilmiş Qafqaz Kalendarına görə, ümumi Qarapapaq sayı 39.000 nəfər göstərilmişdir, onlardan bir hissəsi Qarsın 99 kəndində yerləşmişdi.[11] Bu kəndlərdən 63 Qars qəzasında, 29-u Ərdəhanda və 7-i Kağızmanda idi.[11]

Şahin ilə ov edən Qarapapaqlar (Sulduz, 1913-cü il))

Osmanlı imperiyasının 1908-ci ildən 1912-ci ilə qədər davam edən Sulduz işğalı zamanı Qarapapaqlar əziyyət gördülər. Onlar Osmanlı hakim dairələri tərəfindən Qacarların agentləri olaraq görülürdülər.[24] XX əsrin əvvəllərində Qarapaqlar bu bölgənin 11 kəndində kürdlər ilə birlikdə yaşamaqda idilər.[24]

1926-cı il Sovet siyahıyaalmasına görə, Qarapapaqların sayı dramatik şəkildə azalaraq 6.315 nəfərə enmişdir. Bu Qars bölgəsinin Türkiyə Respublikasına daxil olmasına görə idi.[11] 1920-ci illərin ortalarına aid rəqəmlər göstərir ki, ümumi Qarapapaqların 70 faizi İranda, 30 faizi isə Sovet İttifaqında yaşamaqda idilər. Türkiyədə Qarapapaqlar sadəcə Türk hesab edildikləri üçün onların ayrıca hesablaması aparılmamışdır.[11] Sovet İttifaqında yaşayan müsəlman xalqlarından bəhs edən və 1983-cü ildə Şirin Akıner tərəfindən yazılmış kitabdan aydın olur ki, Qarapapaqların böyük hissəsi Sovet İttifaqından kənarda yaşamaqda idi.[29] Bu kitab 1926-cı il Sovet siyahıyaalması əsasında yazılmış və təxminən eyni dövrü araşdırmaqdadır. Sovet İttifaqında yaşayanların çoxu isə Azərbaycan SSR-ın cənub hissəsində, Araz çayı boyunca ərazilərdə yaşamaqda idilər.[29] Akıner əlavə edir ki, 1926-cı ildə artıq demək olar ki, heç bir Qarapapaq öz dillərində danışa bilməməkdə idi.[29] Həmin dövrdə Sovet Qarapapaqlarının çox hissəsi sünni idi, lakin azlıq olaraq şiələr də var idi. Ümumən Qarapapaqlar 1926-cı ildə ayrı etnik qrup kimi siyahıyaalınmışdırlar.[29] Sovet İttifaqı zamanı Qarapapaqlar mədəni və linqivistik anlamda azərbaycanlılaşmışdır. Beləliklə, 1959 və 1970-ci illərdə onlar siyahıya azərbaycanlı olaraq alındılar.[11]

1944-cü ildə Sovet İttifaqında yaşayan Qarapapaqlar kütləvi şəkildə Mərkəzi Asiyaya sürgün edildilər. Onlar Axısqa türkləri, kürdlər və digərləri ilə birlikdə köçürülmüşdülər.[30][31]

Olson və digərləri tərəfindən hazırlanmış və Rusiya-Sovet dövlətlərindəki etnoqrafik göstəriciləri araşdıran yazıda Qarapapaqlardan da bəhs etmişdir. Kitabda Qarapapaqlarkiçik Türkmən etnik qrupu və Daşkənd ətrafında yaşayan toplum olaraq təsvir edilir. Onların əsas yaşayış yeri kimi Özbəkistan SSR-ın paytaxtının ətrafı göstərilir.[32] Müəlliflər bildirir ki, Qarapapaqlar əsasən Əliallahilik məzhəbinə etiqad etməkdə idilər.[32] Onlar həmçinin izah edirlər ki, Qarapapaqların dini ayinlərinə görə "ənənəvi olaraq Qarapapaq dinində gizlilik və fanatizm elementi olub".[32] Benniqsen eynilə bildirirdi ki, "qarapapaqların müəyyən bir hissəsi Əli İlahidir ki, bu da onların azərbaycanlılar tərəfindən assimilyasiyasına bir qədər mane olur".[19]

Olson və digərləri bildirir ki, həmin zaman Sovet İttifaqında 10 mindən çox Qarapapaq yaşamışdır. Onların əksəriyyəti Mərkəzi Asiyada yaşamaqda idi və 1980-ci illərdə onlardan çox az bir insan Gürcüstanın cənubuna və Ermənistanın şimalına geri dönə bilmişdir.[33] Bəziləri bildirir ki, 30 və 60 min Qarapapaq müvafiq olaraq İran və Türkiyədə yaşamaqdadır.[33] Bu rəqəmlər 1994-cü ilə aiddir. Qarapapaqlar hələ də Ərdəhan, İğdır və Qars ətraflarında yaşamağa davam etməkdədirlər.[34]