Qaraçöp xalçaları

Gəncə-Qazax tipinin Qazax qrupuna daxil olan bu xalçanın adı müasir Gürcüstan Respublikasının ərazisində, Qazax rayonundan 20 km şimal-qərbdə yerləşən bir neçə kəndin adı ilə bağlıdır. Etnik azərbaycanlıların məskunlaşdığı keçmiş Muğanlı rayonunda yerləşən Muğanlı, Ləmbəli, Tüllər, Qəmbəli, Düzəqrəm kəndləri ümumilikdə "Qaraçöp" adı ilə tanınırdı. Ümumiyyətlə, bu kəndlər, xüsusilə Ləmbəli, Muğanlı və Tüllər Qazax xalçaçılıq qrupunun əsas inkişaf mərkəzlərindəndir və Borçalı xalçaçılıq mərkəzi onlara bitişikdir. Burada toxunan xalçalar "Qarabirçək" adı ilə də tanınır.[2] V. Muradovun "Qazax-Borçalı bölgəsinin xalçaçıları" kitabında dərc olunan məlumatlara əsasən qeyd etmək olar ki, Qaraçöp xalçaları bu gün də Gürcüstan Respublikası ərazisində yerləşən və azərbaycanlıların məskunlaşdığı Bolnisi (Çörük Qəmərli), Marneuli (Sarvan) və Dmanisi (Başkeçid) rayonlarında toxunur.[3] "Qaraçöp" sözündə "qara" – Dədə Qorqud ağzında "böyük" deməkdi, "çöp" isə yerlilərin deyimində "yurd", "oba", "olacaq" mənasına gəlir"[4]

XIX əsrə aid Qaraçöp xalçası

XIX – XX əsrlərdə hazırlanmış "Qaraçöp" xalçalarının nümunələri bədii baxımdan sadədir. Nadir hallarda xüsusi sifarişlə istehsal olunan ən keyfiyyətli və yüksək kateqoriyalı xalçalara rast gəlmək olar. "Qaraçöp" xalçalarının ara sahəsini əhatə edən haşiyə zolaqları "Gəncə" və "Qazax" xalçalarının haşiyə zolaqları ilə eynidir. Yaşıl rəngli ara sahə daha çox "Qaraçöp" xalçaları üçün xarakterikdir.[5]

"Qaraçöp" xalçası orijinal və tanınan bədii kompozisiyaya malikdir. Onun kompozisiyası iki hissədən ibarətdir: ara sahə və haşiyə. Xalçanın ara sahəsinin yuxarı hissəsi mərkəzdən aşağı hissədə güzgü simmetriyasında təkrarlanır. Mərkəzdə bütün sahənin 1/3 hissəsini tutan bir böyük kvadrat formalı medalyon, onun daxilində isə zirehşəkilli ornament fonunda səkkizguşəli medalyon yerləşir. Onun mərkəzində kiçik səkkizguşəli medalyon var, ondan yuxarı və aşağıda – iki cüt qoç buynuzu kvadratda və buynuzşəkilli çıxıntıları dörd istiqamətə uzanan kvadratlar təsvir olunmuşdur. Ara sahənin yuxarı və aşağı hissələrində müxtəlif ölçülü bir neçə kvadrat təsvir edilmişdir. Ən böyük kvadratlar ara sahənin dörd küncündə yerləşir. Bir qayda olaraq, onların içərisində doqquz səkkizguşəli gül, xaricdə isə ədəbiyyatda qarmaqlı adlanan stilizə edilmiş buynuz təsvirləri vardır.[6]

Bu kvadratların arasında yerləşdirilən kvadratın içərisində stilizə edilmiş həyat ağacının təsviri var. Orta sahənin qalan hissəsi iki cüt qoç buynuzu şəklində ornamentlə doldurulmuşdur, həm ayrı, həm də kvadratın içərisində təsvir edilmiş. Haşiyə üç hissəyə bölünüb, mərkəzdə böyük orta (adətən ona ara və ya ana haşiyə deyilir) haşiyə, onun hər iki tərəfində isə kiçik haşiyələr var. Qaraçöp xalçalarında ara haşiyə bu xalça üçün xarakterik olan təkrar elementlərin birləşməsindən əldə edilən bir neçə növə malikdir. Ən tipik element mərkəzdə birləşdirilmiş dörd ox şəklindədir, həmçinin iki cüt qoç buynuzu və qarmaqlı romb ornamentlərlə birlikdə istifadə olunur. Eyni zamanda "məşəl" və ya "şamdanlı" adlı haşiyədən də istifadə olunur. Qaraçöp xalçasının ən səciyyəvi kiçik haşiyəsi "mollabaşı" haşiyəsidir, daha nadir haşiyə üçbucaqlı motivlə düzəldilmişdir, bəzən "meandr" haşiyəsinə də rast gəlinir. Bir qayda olaraq, bu xalçalarda əsas fiqurların düzülüşündə simmetriya, birləşmə boşluğunu dolduran elementlər arasında isə asimmetriya müşahidə edilir[7]

"Qaraçöp xalçaları"nın orta sahəsi əsasən xalçanın mərkəzində yerləşən böyük səkkizbucaqlı göldən ibarətdir. Xətləri qarmaqşəkilli çıxıntı sırası ilə tərtib edilmiş kiçik ölçülü analoji göllər isə orta sahənin künclərində yerləşir. Qarmaqşəkilli çıxıntılar mərkəzi göldə (medalyonda) daxili xətt boyunca keçdiyi halda, kiçik göllərdə (medalyonlarda) xarici xətt boyunca sıralanır. Ağ yerlikli daxili sahədə çox sayda kiçik ulduzabənzər naxışlar yerləşdirilmişdir.

Rəng xüsusiyyətləri: Qaraçöp xalçasının ara sahəsi əsasən yaşıl, qırmızı və açıq göy rənglərdə olur. Mərkəzi gölün içərisində yerləşən səkkizbucaqlı ornament, dörd küncündə yerləşən kvadrat göllər, eləcə də ara haşiyəsi adətən ağ yerlikdə olurlar.[8]

Semantik məna. Dördbucaqlı xalça dünyanın proyeksiyasıdır, burada mərkəz ən müqəddəs hissədir.[9] Buna görə də əsas semantik yükü xalçanın mərkəzi hissəsində yerləşən elementlər, eləcə də daha çox işlənən elementlər daşıyır. Bu xalça üçün səciyyəvi olan motivlər arasında iki birləşən qoç buynuzu, iki və ya dörd qarmaqlı romb, kvadrat, 9 səkkizguşəli ulduz şəklində ornamentləri göstərmək olar.

9 ədəd səkkizbucaqlı ulduz. Qaraçöp xalçasının dörd bucağında olan iri kvadrat göllərin içərisində həmişə 9 səkkizbucaqlı ulduz yerləşir. Xalçanın belə kompozisiyası, eyni zamanda göllərdə davamlı olaraq təkrarlanan ulduzların sayı bu faktı Qaraçöp xalçasının tipoloji xüsusiyyətlərinə aid etməyə imkan verir. Ulduzların sayı semantik yükü daşıdığı üçün doqquz rəqəminin mənasını nəzərdən keçirmək çox vacibdir[10] . Doqquz rəqəmi türk xalqlarında müqəddəs hesab olunur .[11]

Orta ölçülü "Qaraçöp xalçaları" daha çox istehsal olunurdu. Bu xalçaların ölçüsü əsas etibarilə çox da böyük olmur. "Qaraçöp xalçaları"da bir kvadrat desimetrdə ilmələrin sıxlığı 26x26 ilmədən 35x35 ilməyə qədər yerləşir. Bir kvadrat metrdə isə 68 min ilmədən 120 min ilməyə təsadüf edilir. "Qaraçöp xalçaları"nda xovun hündürlüyü 5–8 mm-dir.[12]

İstanbul Vakıflar Xalı Muzeyində qorunan E. 100 inv.№-li xalça kompozisiya baxımından Qazax xalça məktəbinin "Qaraçöp" çeşnisini xatırladan bu xalça XVIII əsrə aiddir. Ölçüsü 205x145 sm, toxuma texnikası gördəst olan bu xalça vaxtilə "Yeni Cami" məscidinin anbarından muzeyə təhvil verilmişdir. Saxlandığı muzeyin toplusunda şimali-şərqi Anadolu nümunəsi kimi təqdim olunsa da elə ilk baxışdan xalçanın mərkəzindəki həndəsi formalı göl onun məhz Qazax məktəbinin əsrlər boyu formalaşdırdığı klassik bədii ənənə əsasında toxunduğunu sübut edir. Xalçanın ara sahəsinin künclərində yerləşdirilmiş kiçik ölçülü dörd ağ yerlikli köməkçi göllər və hətta onların içərisində yerləşdirilmiş ulduzlar belə "Qaraçöp" xalçasının bədii ənənələrini özündə yaşadır.[13]

Kavkazske koberce/Caucasian rugs. 22. Rijna 2006 – 28. Ledna 2007 / October 22, 2006 – January 28, 2007. National Gallery in Prague, 2006 (p.44)

Karachop Kazak

Last quarter of the 19th century

Wool, 202x143 cm

National Gallery in Prague

İnv.no. Vu 3357

Purchased in 1977

The Karachop Kazak housed in the National Gallery in Prague deviates from the customary, strictly symmetrical design layout. The motifs appearing in rows along the left side differ from those on the right; moreover, the arrangement is disrupted by small, irregularly placed motifs on the central octagon's white ground. Commonly, the same motifs are featured within the four larger rectangular reserves and two at the lower and two at the upper edge of the field; in this piece, however, the pattern is different. Hence, even within the strict design scheme characteristic of Karachop Kazaks, the weaver found space for her own creative expression.

Kavkazske koberce/Caucasian rugs. 22. Rijna 2006 – 28. Ledna 2007 / October 22, 2006 – January 28, 2007. National Gallery in Prague, 2006 (p.45)

Karachop Kazak

2nd half of the 19th century

Wool, 238x160 cm

Private collection

This Kazak is dominated by a composition which, contrary to the previous rug, is quite regular in arrangement. A similar Kazak, but with a different border, was published by lan Bennett as "an absolutely typical Karachop". The four triangles, which form a square surround of the central octagonal medallion, lack the contours that typically outline the triangles in later Karachops. According to Bennett, this feature may serve as a useful guideline in determining the relative age of the piece within the group.(p.45).

Kavkazske koberce/Caucasian rugs. 22. Rijna 2006 – 28. Ledna 2007 / October 22, 2006 – January 28, 2007. National Gallery in Prague, 2006 (p.46)

Karachop Kazak

c.1880

wool, 249x144 cm

Private collection

This less frequent type of Karachop Kazak is distinguished by a systematic arrangement and symmetry. The long and narrow field is filled with a number of medallions of various types and features a two-directional frame in a prayer-arch style at either end. The blue ground in the field's upper portion is darker in colour. In this rug, which is meticulously executed in every way, the change in shade may have been intentional.

Richard E. Wright John T/Wertime. Caucasian carpets and covers the weaving culture. Worldwide 1995. P. 137 photo 55

Kazak pile rug, Borchalo district, Karachop village,

"Yashylly" (with tears) pattern,

Dimensions: 1.70 x 2.38.

Zakgostorg lithograph, 1928

The pattern of another piece from Borchalo District can be viewed in folk art terms. The lake is what the Western eye would take to be a central medallion, and the sheep are the many tiny motifs immediately surrounding it. Sheep, especially rams and rams' horns, have symbolic meaning in Azeri folklore and appear extensively in many art forms. In this composition symbols and everyday life merge, althouhg the weavers' term for it – 'with tears' – suggests that the older meaning has become lost .

[14]

Of silk, wool and cotton fine carpets and textile art. Beirut: Iwan Maktabi, 2000. Vol. 2 p. 27 [15]

Kazak Karachov rug, Southwest Caucasus. Early 19th century. In this piece, the chessboard square-rectangle rises from a rare blue green ground. An unusual feature is the central emblem surrounded by a charming band of "S" symbols. 217 x 175 cm.

• Qaraçöp xalçası Arxivləşdirilib 2011-08-07 at the Wayback Machine