Qəzvin ostanı

Qədim yunan yazılarında Qəzvin haqqında məlumat Midiya hökmdarları haqqında məlumatlarda təsadüf olunur ki, bunlar da bizim eramızdan əvvəl 9 əsrə aiddir. Qəzvinin adının buralarda qədim zamanlarda yaşamış (və ya sonralar köçmüş) kaspi tayfalarıyla bağlı olduğu deyilir.

Qəzvin əyalətinin ərazisində çoxlu tayfalar və qəbilələr yaşamışdır, və qədimdə bu ərazi daim müharibə zonası olubdur. Erkən islam dövründə Qəzvin Ərəb Xilafətinin qoşunları tərəfindən zəbt olunmuşdur.

Səfəvilər İmperiyasının Təbrizdən sonrakı ikinci paytaxtı da məhz Qəzvin şəhəri olmuşdur. Qacarlar dövründə Tehrana yaxın olduğundan Qəzvin dövlətin mühüm mərkəzlərindən biri olubdur. Hazırkı dövrdə də Qəzvin İranın şimalındakı vacib şəhərlərdən sayılır.

Qəzvin osatanının coğrafi mövqeyi[3]

Coğrafi mövqeyinə əsaslanaraq, Qəzvin vilayəti (ostanı) körpü rolunu oynayır: ölkənin paytaxtını şimal və qərb rayonları, Avropa və Qafqaz ölkələri ilə birləşdirir. Kənd təsərrüfatının inkişafı üçün uyğun şəraiti vardır. Coğrafi baxımdan Qəzvin ostanı 2 dağlıq və düzənlik hissəyə bölünür. Əyalətin iqlimi şimalda soyuq, cənubda sabitdir. Ümumiyyətlə, qışı soyuq və qarlı keçən bu ərazidə, yay ayları nisbətən mülayim və isti olur.

Dağlıq hissəyə şərqdə yerləşən Əlborz dağları və cənub ərazilər daxildir. Qəzvin və Takistan şəhərləri əyalətin inzibati və siyasi mərkəzləri statusu almışdır.

2006-cı ildə aparılmış siyahıya almanının nəticələrinə əsasən ostanın əhalisi 1.143.200 nəfər , urbanizasiya isə 68,05%- dir.[8] Ostan əhalisini əsasən azərbaycanlılar[9][10][11] (Əhalinin 70% ya 75%-i)[12][13][14][15][16][17][18][19], qismən fars dillilər az sayda tatlar, giləklər, lurlar və ləklər təşkil edir.[20] Etnologue[21]-a əsasən: Qəzvin ostanı Ramand bəxşinin (2006 s.a.-na əsasən əhalisi 18,054 nəfər) əhalisini tati dilində-daha doğrusu bu dilin Takistani dalektində danışan əhali təşkil edir. Onlar etnik cəhətdən və danışdıqları dilin xüsusiyyətlərinə görə Azərbaycanda və Rusiyanın Dağıstan Respublikasında yaşayan tatlardan fərqlidirlər.[21]

• Kəkəvənd:[22] lur əsilli köçəri tayfadır. Onlar lur xalqının dörd (Bala Gəridə, Silsilə, Delfan və Tarxan) əsas qrupundan Delfan qrupuna aiddirlər.[22] Bu tayfaya mənsub insanlar lur dilinin dialekti olan lək dialektində danışırlar.[22] Dindarları müsəlmandır, Əhli-Həqq təriqətindədirlər. Kəkəvənd tayfasının mənsub qəbilələr hazırda İranın Luristan və Qəzvin ostanlarında yaşayırlar. Luristan ostanında yaşayan hissəsi: Luristan ostanının Delfan şəhristanının Kəkəvənd bəxşinin (əhalisi 23,598 nəfər, 2006 s.a.) Şərqi Kəkəvənd dehestanında (əhalisi 8,241 nəfər, 2006 s.a.) və Qərbi Kəkəvənd dehestanında (əhalisi 5,831 nəfər, 2006 s.a.) əhali elliklə bu tayfaya mənsubdur. (Qeyd: Luristan ostanının Delfan şəhristanında əhalinin əksəriyyəti lur dilinin lək dialektində danışan Mirbağ, Nurəli, Şahivənd, Kəkəvənd, İtivənd, Uladğubad və Quluvənd tayfalarından ibarətdir.). 1963-cü ilə olan məlumata əsasən Luristan vilayətində yaşayan kəkəvənd tayfasının qəbilələrinə mənsub insanlar 2,000[23] ailədən ibarət olmuşdur. XIX əsrdə daha dəqiq 1860–1861-ci[24] illərdə Kəkəvənd tayfasının bir qolu Qəzvin vilayətində məskunlaşmışdır. Kəkəvənd tayfasının Qəzvin vilayətində məskunlaşan qismi iki qəbiləyə ayrılır: Məsihxani və Nəmdərxani. Bu qəbilələrə mənsub insanlar Qəzvin şəhərinin qərbində əhalisi elliklə bu qəbilələrə məxsus 10 kənddə və Qəzvin şəhristanın Qaqazan bəxşində bir neçə qarışıq əhalili kənddə yaşayırlar. Qəzvin vilayətində yaşayan bu iki qəbilənin insanları 1932-ci ilə olan məlumata əsasən 300[25] ailədən, 1970-ci ilə olan məlumata əsasən isə 450[22] ailədən ibarət olmuşdur.
• Giyətvənd:[26] Ağa Məməmməd Şah Qacarın hakimiyyəti zamanı İranın qərbindən köç edərək indiki Qəzvin vilayətinin ərazisinə yerləşmişdirlər. Köçəri həyat tərzi sürürlər. Bu tayfa dörd qəbilədən ibarətdir: Kuməsi, Dərvişvənd, Salquri və Məhəmməd Bəyi. Hazırda dağınıq halda Qızılüzən və Şahrud çayları sahillərində yaşayırlar. Köçəri olanlar yayda vilayətin dağlıq qismində yerləşən ərazilərə — Yüzbaşı çayının sahilinə köç edirlər (Qəzvin ostanının Qəzvin şəhristanının Tarım-i Süfla (Aşağı Tarım) bəxşinin Kugir dehistanında bu çayın sahilində eyniadlı Yüzbaşıçay kəndi yerləşir, bu kəndin əhalisini Azərbaycan türkləri təşkil edir). 1970-ci ildə aparılmış lokal araştırmaya əsasən sayları 850–900 ailədən ibarətdir. Tədricən oturaq həyata keçirlər: oturaq həyata keçənlərin vilayətdə qalan hissəsi türkləşmiş, müəyyən qismi isə isə köç edərək digər vilayətlərə yerləşmişdirlər.
• Çiqani[27] (Çeqini və ya Çingənə) : qaraçı əsilli köçəri tayfadır. Hazırda İranın Luristan, Fars, Kürdüstan (Bicar şəhristanında) və Qəzvin ostanlarında yaşayırlar. Qəzvində yaşayan nümayəndlərinin sayına dair müxtəlif təxminlər mövcuddur: L. S. Fortescue-yə və Pərviz Vərcavəndə görə 1970-ci il üçün 800–1000 arası ailə, kürd əsilli İranlı tədqiqatçı S. M. Marduk Kürdüstaniyə görə 1974-cü il üçün təxminən 1500 ailə.[28]
• Cəlilvənd[29]

Qəzvin ostanı inzibati cəhətdən 6 şəhristana ayrılır:[30]

• Abyek şəhristanı
• Avəc şəhristanı
• Buyin Zəhra şəhristanı
• Əlborz şəhristanı
• Qəzvin şəhristanı
• Takistan şəhristanı

• Mineral su bulaqları;
• Ala Qapısı və Çehel(Qırx) Sütunu;
• Ələmut, Növzərşah, Ləmbsər, Şimiran, Səngrud, Şəhrək, Sasan, Şirkuh və s. qalaları;
• Daş qalasının kufi yazıları ilə bəzədilmiş daşları, Baracin qalası;
• Yelə Günbəz və Qafar Günbəz məqbərələri;
• Bir neçə qədim yaşayış binaları: Rəzəvi, Səidə, Zərbxana, Gülşən, Vasir, Hadqi və Şahrudi;
• Seyid Əlixan və Seləhsalar qədim məqbərələri;
• Həsənabad və Şahkuh qədim qəbiristanlıqları;
• Qədim Qazorxan və Hərzvil kəndləri;
• Nüsrətabad, Qazançılar, Hüseynabad, Meşkintəpə, Əlvəndtəpə, Ağababa, Dövlətabad təpələri;
• Bir neçə qədim bazarlar;
• Karvansaraylar;
• Qədim Qəzvinin darvazaları (qala qapıları);
• Külah Fərəngi muzeyi;
• Kəbir, Heydəriyə, Məscidülnəbi və Sancidə Cami məscidləri;
• Qədim məktəb və mədrəsələr;
• Qədim məqbərələr və mavzoleylər;
• Pirlər və müqəddəs yerlər;

Qəzvin və Takistan şəhər və bölgələri bütün vilayətin tanınmış turizm mərkəzlərindəndir. İnkişaf etdirilmiş nəqliyyat yolları, telekommunikasiya vasitələri, rahat mehmanxanaları, yüksək səviyyəli servisi turizm üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Hər bir turist buranı tərk edəndə özü ilə yadigar olaraq suvenirlər: əl xalçaları, keramik əşyalar və s aparır.