Qədim türkcə–azərbaycanca əlaqələri

Qədim türkcə-azərbaycanca əlaqələri — qədim türkcənin xüsusiyyətlərinin Azərbaycan dilininin tarixi və müasir mərhələlərində, həmçinin dilin dialektlərində qorunub saxlanması. "Divanü Lüğat-it-Türk"də (XI əsr) və İbnü Mühənna lüğətində (XIII əsr) verilən məlumatlar qədim dillər ilə Azərbaycan dili arasında genetik əlaqədən xəbər verir.[1] Ədəbi Azərbaycan dilinin inkişafının erkən dövründə dil oğuz qrupunun ümumtürk xüsusiyyətlərini saxlayır, həm türkmənlər, həm də Anadolu türkləri tərəfindən başa düşülürdü.[2]

Azərbaycan mədəniyyətinin tarixi
Orta əsrlər

Azərbaycan xalqının formalaşması (XI-XV əsrlər)
Qədim türkcə–azərbaycanca əlaqələri Monqol əlaqələri (XIII–XIV əsrlər)
Çağatay əlaqələri (XV-XIX əsrlər)
Səfəvilərin şiələşdirmə siyasəti (XVI-XVIII əsrlər)

Müasir dövr

Milli oyanış (XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlləri) AXC dövrü mədəniyyəti (1918-1920) Əlifba islahatları (1929, 1992) Soyadların milliləşdirilməsi (1993-cü ildən etibarən)

Azərbaycanlılaşma

Dil qaydaları və leksika

Orxon abidələrində (VIII əsrin əvvəlləri) e və i arasında bir ė səsinin olması Azərbaycan türkçəsindən sübutlar gətirməklə izah edilmişdir: er "erkək" — ėr "erkən". Ancaq Azərbaycan dilində daha çox e kimi yazıldığı, bəzi hallarda i olduğu üçün e-i dəyişikliyi hər zaman başa düşülmür: bėl, dė. Azərbaycan dilindəki iki sözdə isə qədim türkçədəki e/ė-yə qarşılıq olaraq i görülür: iki, iyirmi.[3] Bundan başqa Azərbaycan türkçəsində nəqli keçmiş -mış şəkilçisi qədim türkcədəki "ərmiş"-dən gəlmişdir.[4]

Qədim türkcədə k ilə başlayan sözlər Türkiyə türkçəsində k-g dəyişikliyinə məruz qaldığı halda (gibi, gönül, göç, göğüs), Azərbaycan dilində olduğu kimi qalmışdır (köç, könül, köç, köks). Qədim və orta türkcədən qərbi türkcəyə keçid zamanı baş verən t-d dəyişikliyi bəzi Azərbaycan sözlərində baş verməmişdir: tikmək, tökmək, toxunmaq.[5]

Azərbaycan dilinin dialektləri türk dillərinin söz varlığını qoruyub saxlaması baxımından çox vacibdir. Çünki bu dialektlərdə qədim türkcəyə aid bir çox arxaik ünsür vardır. Qədim türk dövrünə aid iki sözdən ibarət mürəkkəb sözlər (ikiləmələr) də canlı bir şəkildə Azərbaycan dilində qorunur (məsələn Ağcabədi ləhcəsində "düşünmədən danışmaq" mənasında "yencih-yencih" sözü). Azərbaycan dialektlərindəki ikiləmələrə "Divanü Lüğat-it-Türk"də (XI əsr) rast gəlinir. "Şəlalə" mənasındakı "curcur" (Qəbələ), "çırçır" (Qazax), "şar-şar" (Mingəçevir), "şırşır" (Gədəbəy, Şuşa), "şorşor" (Qax, Oğuz, Şəmkir) sözləri "Divanü Lüğat-it-Türk"də "gurultu ilə axan su" mənasında "çar çur/çaq çuq/çar çar/şar şar" şəklində verilmişdir.[6]

Azərbaycan türkcəsində qorunub saxlana bilməyən bir sıra qədim türk dili sözləri Naxçıvan ləhcələrində mövcuddur. Bunlar arasında qohumluq bildirən sözlər xüsusi yer tutur. Məsələn, Naxçıvan və Zaqatala ləhcələrində "kürəkən" mənasında istifadə edilən "giyəv/göyüm" sözü "Divanü Lüğat-it-Türk"də və İbnü Mühənna lüğətində (XIII əsr) istifadə edilir. Bu sözə azərbaycandilli mənbələrdən "Kitabi-Dədə Qorqud"da (XIII–XV əsrlər) və "Dastani-Əhməd Hərami"də (XIII əsr) rast gəlinir.[7]

Talış dilində olan bəzi sözlərin qədim türk yazısında qeyd edilməsi Azərbaycan-talış dil əlaqələrinin qədimliyini göstərir.[8] Həmçinin Xəzər dili təsirinin izləri Azərbaycan dilinin şimal və şimal-şərqi[9] dialektlərində müşahidə edilir. Dilçilər Azərbaycan dialektlərinin çuvaş dili ilə bəzi oxşarlıqlarından Xəzər dilinin tədqiqində və yenidən qurulmasında istifadə edirlər. [10]

Toponimika

"Yevlax" toponimi qədim türkcədən götürülmüşdür və 20-ci əsr sovet coğrafiyaşünası Yevgeni Pospelova görə "bataqlıq" deməkdir.[11] "Kəlbəcər" toponimi isə qədim türkcədəki Kəvliçərdən törəmişdir. Kəvliçər "çayın yuxarı tərəflərindəki (axınlarındakı) qala" mənasının verir ("kəvli" – "çayın yuxarı axınları", "çər" – "qala" deməkdir).[12]

XIX əsr müəllifi İ.Lineviçin qeyd etdiyi əfsanəyə görə, XVI əsrə qədər Qax şəhəri "Torağay" adlandırılmışdır. Bu söz Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" adlı lüğətində, qıpçaqların dilində "dağlar arasında sığınacaq" mənasına gəlir. Qax şəhərinin dağlar arasındakı ovalıq ərazidə olduğu nəzərə alınaraq, Şimali Qafqaz vasitəsilə gələn qıpçaqların Qaxda yerləşdiyi və ona "Torağay" adı verdiyi hesab edilə bilər.[13]

İstinadlar
  1. Ширалиев М. Ш. О диалектной основе азербайджанского национального литературного языка // Вопросы языкознания. — М.: Изд-во АН СССР, 1958. — № 1. — С. 78–79.
  2. Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
  3. Emine YılmaZ Ceylan. "Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü" (türk). Türk Dilleri Araştırmaları (səh. 151-165). 1991. (#accessdate_missing_url)
  4. Canan ÖZBAYKAL. "AZERİCEDE EVİDENSİYEL KATEGORİSİ" (türk). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2019. (#accessdate_missing_url)
  5. Engin GÖKÇÜR . 2012 . Azerbaycan Türkçesi İle Doğu Anadolu Ağızlarındaki Ortaklıklar Üzerine . Journal of Turkish Studies. DOI:10.7827/TurkishStudies.3830
  6. Karaca, V. İ. & Yalçın, S. K. (2016). AZERBAYCAN TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA GÖRÜLEN İKİLEMELERİN SÖZCÜK TÜRÜ / YAPI VE ANLAM BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ . Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi , 5 (4) , 0–0 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/teke/issue/26927/282964
  7. Nuray ALİYEVA. "NAHÇIVAN AĞIZLARINDA BAZI ORTAK TÜRKÇE AKRABALIK KELİMELERİ HAKKINDA" (türk). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi. 2018. (#accessdate_missing_url)
  8. А. А. Умняшкин, Этимология бытовой лексики талышского языка, cтр. 107–110
  9. Гад­жие­ва Н. З., Се­реб­рен­ни­ков Б. А. Аре­аль­ная лин­гвис­ти­ка и про­бле­ма вос­ста­нов­ле­ния не­ко­то­рых черт ис­чез­нув­ших язы­ков // Со­вет­ская тюр­ко­ло­гия. 1977. № 3
  10. "Khazar language". Great Russian Encyclopedia (rus). 2022-10-15 tarixində arxivləşdirilib.
  11. Pospelov, Evgeny Mikhailovich. Географические названия мира: топонимический словарь: свыше 5000 единиц (rus). Moscow: Russkie slovari. 1998. səh. 149. ISBN 978-5-89216-029-2. İstifadə tarixi: 18 June 2022.
  12. Institute of Linguistics. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti (PDF). Baku: East-West. 2007. səh. 272. ISBN 978-9952-34-155-3. 17 February 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 30 July 2023.
  13. Latifova, 2023. səh. 224

Əlavə ədəbiyyat
  • Azər Bağırov. Qədim türkcə-azərbaycanca lüğət. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2001. 191 s. ISBN 5896003277.
  • Direkci, B. & Gülmez, M. (2012). Güney Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi Arasındaki Yalancı Eş Değerler . Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi , (32) , 133–154 . Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26246/276448
  • Eker, Süer. (2005). Some Traces of Proto Turkic Primary Long Vowels in Written Kipchak Sources.
  • Latifova, E. (2023). СЕВЕРО-ЗАПАДНЫЕ РЕГИОНЫ АЗЕРБАЙДЖАНА В КОНТЕКСТЕ ТЮРКО-МОНГОЛЬСКОЙ ИСТОРИИ . Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi , 11 (36) , 216-230 . DOI: 10.33692/avrasyad.1276291

Xarici keçidlər
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.