Qırxbuğum
Qırxbuğum (lat. Polygonum) — bitkilər aləminin qərənfilçiçəklilər dəstəsinin qırxbuğumkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Qırxbuğum | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
|
Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Streptophyta Klad: Embryophytes Klad: Polysporangiophytes Klad: Tracheophytes Klad: Klad: Klad: Eudicots Klad: Core eudicots Klad: Superasterids Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Polygonoideae Cins: Qırxbuğum |
||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Botaniki xarakteristikası
Hündürlüyü 15–40 sm olan birillik ot bitkisidir. Gövdələri düz və ya açılmışdır. Yarpaqları enli lansetvari, gövdədən bitənlər daha iridir. Çiçəklərinin rəngi yaşıl, qıraqları isə ağ, çəhrayı və ya al qırmızıdır, meyvəsi üç tərəfli ovalvaridir. May-oktyabr (dekabr) aylarında çiçəkləyir və meyvə verir.
Mənşəyi və yayılması
Qırxbuğum boreal coğrafi tipinin qolarktik sinfinə aiddir. Rusiya, Orta Asiya və Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda qırxbuğum Abşeron, Qobustan, Diabar, Lənkəran Muğanı, Kür-Araz və Lənkəran ovalıqları, Kür düzənliyi, Böyük Qafqazın Quba massivi, Kiçik Qafqazın mərkəzi rayonları, Lənkəran və Naxçıvanın dağlıq hissəsində yayılmışdır. Arandan yuxarı dağ qurşağına kimi (dəniz səviyyəsindən 2300 m qədər) bitir.
Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər
Kserofitdir, dağ-kserofit və alaq bitkilik tiplərində rast gəlir. Əsasən daşlı yamaclarda, yol kənarlarında və baxımsız olan yerlərdə sərilmiş kiçik ləkələr əmələ gətirir.
Kimyəvi tərkibi
Kumarin, flavonoid, efir yağları, C vitamini və antosianlarla zəngindir.
Təsiri və tətbiqi
Qırxbuğum farmakopeyaya daxil olan ofisinal dərman bitkisidir. Elmi, praktiki, eksperimental, Tibet, Çin və xalq təbabətində, eləcə də homeopatiyada və farmakologiyada geniş tətbiq edilir. Əsasən mədə və onikibarmaq bağırsaq xoraları, dizenteriya, öd kisəsi, böyrək, sidik kisəsi, qaraciyər, ağciyər vərəmi, dəri, malyariya xəstəlikləri, şişlər, podaqra, babasil, qanaxmalar zamanı istifadə olunur. Antioksidant, antihelmint, fitonsid, sidikqovucu, hərarəti salan, hipotenziv, qansaxlayıcı, büzücü, damargenişləndirici, şualanmadan qoruyucu, iltihab proseslərinə qarşı və s. təsirə malikdir.
Əks təsirləri
Hamiləlik dövründə istifadəsi ziyandır.
İstifadə olunan hissələri
Müalıcə məqsədi ilə bitkinin yerüstü hissəsi, yarpaqları və toxumları istifadə edilir.
İstifadə formaları
Cövhərlər.
Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi
Yol otunun yerüstü hissəsi çiçəkləmədən əvvəl bişmiş halda qida kimi istifadə olunur. Çox vaxt qurudulur və qışda dovğaya əlavə olunur. Bundan başqa qırxbuğumlu plovun hazırlanmasında da istifadə olunur. Ev quşları üçün yem, eləcə də boyaq bitkisidir.
Yayılması
BQ qərbi, BQ şərqi, BQ Quba sahəsinin rayonlarında yuxarı dağ qurşağından alp qurşağına kimi yayılmışdır. Subalp və alp çəmənlərində bitir.
Sinonimləri
Heterotipik sinonimləri
- Ampelygonum Lindl.
- Asicaria Neck.
- Avicularia (Meisn.) Börner
- Centinodia Rchb.
- Centinodium (Rchb.) Drejer
- Chulusium Raf.
- Cnopos Raf.
- Delopyrum Small
- Dentoceras Small
- Dioctis Raf.
- Discolenta Raf.
- Duravia (S.Watson) Greene
- Gononcus Raf.
- Gonopyrum Fisch. & C.A.Mey.
- Lyonella Raf.
- Lyonia Raf.
- Phyllepidum Raf.
- Pleurostena Raf.
- Polygonella Michx.
- Polygonon St.-Lag.
- Psammogonum Nieuwl.
- Spermaulaxen Raf.
- Stopinaca Raf.
- Tephis Adans.
- Thysanella A.Gray
Növləri
- Polygonum acerosum Ledeb. ex Meisn.
- Polygonum acetosum M.Bieb.
- Polygonum achoreum S.F.Blake
- Polygonum afghanicum Meisn.
- Polygonum afromontanum Greenway
- Polygonum afyonicum Leblebici & Gemici
- Polygonum agreste Sumnev.
- Polygonum ajanense (Regel & Tiling) Grig.
- Polygonum albanicum Jáv.
- Polygonum aleppicum Boiss. & Hausskn.
- Polygonum americanum (Fisch. & C.A.Mey.) T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum amgense Michaleva & Perfiljeva
- Polygonum arenarium Waldst. & Kit.
- Polygonum arenastrum Boreau
- Polygonum argyrocoleon Steud. ex Kunze
- Polygonum articulatum L.
- Polygonum arussense Chiov.
- Polygonum aschersonianum H.Gross
- Polygonum austiniae Greene
- Polygonum aviculare L.
- Polygonum balansae Boiss.
- Polygonum basiramia (Small) T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum bellardii All.
- Polygonum biaristatum Aitch. & Hemsl.
- Polygonum bidwelliae S.Watson
- Polygonum bolanderi W.H.Brewer ex A.Gray
- Polygonum boreale (Lange) Small
- Polygonum bornmuelleri Litv.
- Polygonum bowenkampii Phil.
- Polygonum brasiliense K.Koch
- Polygonum breviarticulatum Rech.f.
- Polygonum californicum Meisn.
- Polygonum cappadocicum Boiss. & Balansa
- Polygonum cascadense W.H.Baker
- Polygonum cashmirense H.Gross
- Polygonum caspicum Kom.
- Polygonum cedrorum Boiss. & Kotschy
- Polygonum ciliinode Michx.
- Polygonum cognatum Meisn.
- Polygonum corrigioloides Jaub. & Spach
- Polygonum czukavinae Soják
- Polygonum delopyrum T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum dentoceras T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum douglasii Greene
- Polygonum effusum Meisn.
- Polygonum ekimianum Leblebici, H.Duman & Aytaç
- Polygonum engelmannii Greene
- Polygonum equisetiforme Sm.
- Polygonum erectum L.
- Polygonum euxinum Chrtek
- Polygonum evenkiense Tupitz. & Juzeph.
- Polygonum excelsius (Karlsson) Uotila
- Polygonum fibrilliferum Kom.
- Polygonum fimbriatum Elliott
- Polygonum floribundum Schltdl. ex Spreng.
- Polygonum fowleri B.L.Rob.
- Polygonum fragile Sumnev.
- Polygonum fusco-ochreatum Kom.
- Polygonum gabrielae Costea & Tardif
- Polygonum glaucum Nutt.
- Polygonum graminifolium Wierzb. ex Heuff.
- Polygonum gussonei Tod.
- Polygonum heterosepalum M.Peck & Ownbey
- Polygonum hickmanii H.R.Hinds & Rand.Morgan
- Polygonum hohuanshanense S.S.Ying
- Polygonum huichunense F.Z.Li, Y.T.Hou & C.Y.Qu
- Polygonum humifusum C.Merck ex K.Koch
- Polygonum hyrcanicum Rech.f.
- Polygonum icaricum Rech.f.
- Polygonum idaeum Hayek
- Polygonum ilanense Y.C.Liu & C.H.Ou
- Polygonum inflexum Kom.
- Polygonum intramongolicum A.J.Li ex Borodina
- Polygonum iranicum Mozaff.
- Polygonum istanbulicum M.Keskin
- Polygonum jaxarticum Sumnev.
- Polygonum karacae Ziel. & Borat.
- Polygonum lacerum Kunth
- Polygonum libani Boiss.
- Polygonum longiocreatum Bartlett
- Polygonum longipes Halácsy & Charrel
- Polygonum luzuloides Jaub. & Spach
- Polygonum majus (Meisn.) Piper
- Polygonum marinense T.R.Mert. & P.H.Raven
- Polygonum maritimum L.
- Polygonum melihae Gemici & Kit Tan
- Polygonum mersinicum M.Keskin
- Polygonum mesembricum Chrtek
- Polygonum mezianum H.Gross
- Polygonum minimum S.Watson
- Polygonum mirajabii Chaudhri
- Polygonum molliiforme Boiss.
- Polygonum nesomii T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum norvegicum (Sam.) Lid
- Polygonum novoascanicum Klokov
- Polygonum nuttallii Small
- Polygonum olivascens Rech.f. & Schiman-Czeika
- Polygonum oxyspermum C.A.Mey. & Bunge ex Ledeb.
- Polygonum palaestinum Zohary
- Polygonum papillosum Hartvig
- Polygonum parksii (Cory) T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum paronychia Cham. & Schltdl.
- Polygonum paronychioides C.A.Mey.
- Polygonum parryi Greene
- Polygonum patuliforme Vorosch.
- Polygonum patulum M.Bieb.
- Polygonum plebeium R.Br.
- Polygonum podlechii Rech.f. & Schiman-Czeika
- Polygonum polycnemoides Jaub. & Spach
- Polygonum polygaloides Meisn.
- Polygonum polygamum Vent.
- Polygonum polyneuron Franch. & Sav.
- Polygonum pringlei Small
- Polygonum psammophilum (Bordz. ex Tzvelev) Tzvelev
- Polygonum × pseudobellardii Hausskn.
- Polygonum × pseudopulchellum Hausskn.
- Polygonum raii Bab.
- Polygonum ramosissimum Michx.
- Polygonum ramuliflorum Kitag.
- Polygonum recumbens Royle ex Bab.
- Polygonum rigidum Skvortsov
- Polygonum roberti Loisel.
- Polygonum romanum Jacq.
- Polygonum rottboellioides Jaub. & Spach
- Polygonum rupestre Kar. & Kir.
- Polygonum rurivagum Jord. ex Boreau
- Polygonum sabulosum Vorosch.
- Polygonum salebrosum Coode & Cullen
- Polygonum salsugineum M.Bieb.
- Polygonum samsunicum Yıld. & Leblebici
- Polygonum sarobiense Rech.f.
- Polygonum sawatchense Small
- Polygonum schistosum Czukav.
- Polygonum scoparium Req. ex Loisel.
- Polygonum sericeum Pall.
- Polygonum setosum Jacq.
- Polygonum shastense W.H.Brewer ex A.Gray
- Polygonum shiheziense F.Z.Li, Y.T.Hou & F.J.Lu
- Polygonum shuchengense Z.Z.Zhou
- Polygonum shuense A.J.Li & B.J.Bao
- Polygonum sivasicum Kit Tan & Yıldız
- Polygonum smallianum T.M.Schust. & Reveal
- Polygonum snijmaniae S.Ortiz
- Polygonum spergulariiforme Meisn. ex Small
- Polygonum striatulum B.L.Rob.
- Polygonum stypticum Cham. & Schltdl.
- Polygonum subaphyllum Sumnev.
- Polygonum sumatranum Bruijn
- Polygonum sylvaticum Skvortsov
- Polygonum tachengense F.Z.Li, Y.T.Hou & F.J.Lu
- Polygonum tenerum Spreng.
- Polygonum tenorei C.Presl
- Polygonum tenue Michx.
- Polygonum tenuissimum A.I.Baranov & Skvortsov ex Vorosch.
- Polygonum thymifolium Jaub. & Spach
- Polygonum turkestanicum Sumnev.
- Polygonum undulatum (L.) P.J.Bergius
- Polygonum uniflorum Y.X.Ma & Y.T.Zhao
- Polygonum urnigera M.Keskin
- Polygonum urumqiense F.Z.Li, Y.T.Hou & F.J.Lu
- Polygonum utahense Brenckle & Cottam
- Polygonum valerii A.K.Skvortsov
- Polygonum volchovense Tzvelev
- Polygonum vvedenskyi Sumnev.
- Polygonum zakirovii Czevr.
- Polygonum zaravschanicum Zakirov
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 170. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 359.