Piral

Piral Azərbaycan Respublikasının Qusar rayonunda kənddir. O, rayon mərkəzindən 20 km şimal-qərbdə yerləşir. Piral kəndinin adı onun yerləşdiyi məkanı göstərir, “pirdə” və “pirlərin əhatəsində” mənasını verir. Məlumatara gorə qədim tarixi olan kənd bir neçə dəfə yerini dəyişib. “Piçxal” və “Likar” adlanan sahələrdə kəndin keçmiş qalıqları, qəbir yerləri, orada və hazırkı kənddə Alban dövrünə aid baş daşı yazıları qalmaqdadır. Piral kəndi orta dağlıq ərazidə, dəniz səviyyəsindən 850 metr hündürlükdə yerləşir. Coğrafi koordinatları 41o31’ 37.05” şimal en dairəsi, 48o18’03.54” şərq uzunluqdadır. Cənubdan və qərbdən Böyük Qafqaz dağları ilə əhatə olunur. Kəndin ətrafı enliyarpaq meşəliklərdir. İqlimi kontinentaldır. Əhalisi milli tərkibcə ləzgilərdir. 1921-ci ildə Quba qəzasının Piral kənd İcraiyyə Komitəsi, 1930-cu ildə yaradılmış Hil rayonu (1938-ci ildən Azərbaycan SSR-in Qusar rayonu) tərkibində 1931-ci ildə Piral kənd inzibati ərazi vahidliyi təşkil olunmuşdur. Piral, Yasab, Cibir kəndləri daxil olmuşdur. 1974-cü ildə Yasab kəndi inzibati ərazi vahidliyindən ayrılmışdır. Hazırda inzibati ərazi vahidlik Piral və Cibir kəndlərini əhatə edir. Ümumi sahəsi 4660 hektar, o cümlədən Piral kəndinin sahəsi 2422 hektar, Cibir kəndinin sahəsi 2238 hektardır. Ümumi əhalisi 1 yanvar 2015-ci il tarixinə olan məlumata görə 3251 nəfər, o cümlədən Piral kəndində 2097 nəfər, Cibir kəndində 1154 nəfərdir. Qeyd edildiyi kimi, Piral kəndi qədim tarixə malik olub, bir neçə dəfə yerini dəyişib. Hazırkı Piral kəndi Yasab, Həzrə, Cibir, Kirig, Mucuğ kəndləri ilə qonşudur. Ümümiyyətlə insanların yaddaşı özü bir canlı tarixdir, insanlar özləri bu tarixi yaşadır. Uşaqlıq illərindən baba-nənələrimizdən, ata-analarımızdan eşitdiklərimizə ğörə, Piral kəndinin əsası Babaxanlar (Babaxanın nəsli) tərəfindən qoyulmuşdur. Ancaq bunun dəqiq nə vaxt baş verdiyi məlum deyil. Sovet hakimiyyəti dövründə hətta kəndin rəhbərlərinin də bu barədə məlumatları olmamışdır. Kəndin tarixi barədə bütün nəsillərdən olan aqsaqqallar, yaşlı sakinlər ilə söhbətlər aparılmış, araşdırmalarda hər cür məlumatlar tutuşdurulmuşdur. Bu zaman kənddən kənarda yaşayan həmkəndlilərin, yaxın qohumların məlumatlarından istifadə olunmuşdur. Bütün bu araşdırmalardan belə bir nəticə əldə olunmuşdur: Filya kəndindən olan Babaxan Əhmədxan oğlu adlı bir şəxs ailəsi ilə Qubada yurd salmaq üçün Kalunxür və Həzrədən keçməklə hazırkı Piral kəndinin “Piran bağ” (pir bağı) deyilən yerdə dincəlmək üçün dayanmış, gecələməli olmuşdur. Deyilənlərə görə, burada onun arvadı dünyaya oğul övladı gətirmişdir. Burada həm də onun inəyi balalamış, hətta cütəm doğmuşdur. Babaxan bu yeri yurd seçmişdir. Nəvə-nəticələrinin məlumatlarına görə, Babaxanın özü ilə birinci arvadından qızları, evli oğlu olmuşdur. Kişi ikinci dəfə evləndiyi zaman, həmin qadının əvvəlki ərindən bir oğlu da var imiş. Babaxan buraya köçüb gəldiyi vaxt, həqiqətən Qunax adlı yeniyetmə bir oğlanın da olduğu soylənilir. Babaxan onu qızlarından biri ilə evləndirmişdir. Söylənilənlərə görə, Babaxanın ailəsi müəyyən müddət ilk dayandıqları “Piran bağ”ın qərb tərəfində fıstığ ağaclarının əhatəsində olan çökəklik ərazidə məskunlaşmışdır. Həmin ərazidə torpağın gılli olması müşahidə olunduğundan, kəndin hazırda məktəb və klubun olduğu yerə köçmüşlər. Məktəb və klub 1937 və 1947-ci illərdə Babaxanın ailəsinə məxsus həyətyanı torpaqlarda inşa olunmuşdur. Piral kəndi barədə olan məlumatların təsdiqlənməsi üçün ilkin arxiv sənədləri kimi Dövlət Arxivi Quba filialının Qusar şöbəsindən sənədlər axtarılmışdır. Piral kənd sovetliyinin ilk təsərrüfətbaşına kitabları 1940-1942-ci illərə dair 6 kitabda qeydiyyata alınıb. Piral kənd sovetliyinin yaradıldığı 1931-ci ildən 1942-ci ilə kimi mövcud təsərrüfatların ailə başçıları, ailə üzvləri, kollektiv təsərrufata daxil olduğları il barədə məlumatlar həmin kitablardan götürülmüşdür. Dövlət Arxivinin Quba filialında Piral kəndinin tarixinə dair məlumatlar olmamışdır. Piral kəndi barədə məlumatlar Azərbaycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi İdarəsindən əldə olunmuşdur. Dövlət Tarix Arxivindən əldə olunan çar Rusiyasının Qafqazda apardığı ilk kameral təsvir (kameralnoye opisaniye) sənədlərində 1831-ci ildə Quba əyalətinin Həzrə məntəqəsinin Piral kəndində dövlət torpaqlarında yaşayan dövlət kəndliləri əks olunmuşdur. Burada 1831 –ci ildə yaşayan 26 ailənin kişi cinsindən olanların adı və atasının adı, 1831-ci ildə onlarin yaşı göstərilir. 1850, 1863-cü illərin kameral təsvir sənədlərində Quba qəzasının Həzrə məntəqəsinin Piral kəndində dövlət torpaqlarında yaşayan dövlət kəndlilərinin, 1874-cü ildə isə Bakı guberniyası Quba qəzasının Piral kəndində dövlət torpaqlarında yaşayan dövlət kəndlilərinin ailələr üzrə kişilərin adlı siyahısı əks olunmuşdur. Həmin sənədlər diqqətlə öyrənildikdə, Piral kəndinin tarixi, burada məskunlaşan nəsillərin gəlişi, yerləşməsi və sair məlumatlar öz təstiqini tapır. 1831-ci il kameral siyahiyaalmaya görə Babaxan, oğlu Xanmirzə (əslində Ağamirzə) və Nəzir dünyalarını dəyişmişlər. Ailə başçısı kimi, №11 Əhmədxan Nəzir oğlu 20 yaşı, qardaşları Babaxan 15, Məhəmədxan 12 yaşda olması göstərilir (yəni 1811, 1816, 1829 təvəllüdlü). №12 Balixan Xanmirzə (əslində Ağamirzə) oğlu 50 yaş, oğulları Sultan 12 yaş, Ağamirzə 16 yaşda göstərilir. Siyahının axırında 26-cı sırada ayrıca hərbi nökər (военный нукер) Qunax Mirzə oğlu 60 yaş, onunla birgə oğulları Allahqulu, Mirzə, Əhməd, nəvələri Məlik Allahqulu oğlu, Hacıməhəməd Mirzə oğlu qeyd olunur. Onun digər oğulları Şeyda 40, Hacı 30 yaşda ailə başçıları kimi ayrıca göstərilir. Bütün bunlardan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Babaxanın Piralda məskən saldığı, Nəzirin doğulduğu il 1790-ci ildir. Nəzirin ögey qardaşı Qunax 18-19 yaşlarında olmuş, Babaxanın yanında hərbi nökər kimi qulluğda durmuşdur. Hərbi nökər çar hökuməti tərəfindən pulsuz at və hərbi sursat ilə təchiz olunurdu və vergilərdən azad edilirdi. Babaxan əslən Filya kəndindəndir (hətta onun nəslində Filyaddin adlı oğlan vardır). Filya kəndi Zuxul kəndindən 10 km aralı Samur çayınının kənarında dağın yamacında yerləşir. Samur mahalında Quba əyalətinin tərkibində olmuşdur. Hazırda Dağıstan Respublikası Məhərəmkənd rayonunun tərkibindədir. Qusar rayonunun Şirvanovka, və Zuxuloba kəndlərinin sərhəd keçid məntəqəsi qonşuluğunda Yeni Filya kənd inzibati mərkəzinə daxildir. Beləkiklə, 1790-cı ildə Babaxanın ailəsinin ilk məskən saldığı yer “Piran bağ” adlanan yerdir. Bir müddət sonra onlar hazırkı məktəb və klub ərazisinə köçüb ev tikmişlər. Ardıcıllıqla, kürəkəni Qunaxın ailəsi, oğlu Ağamirzənin və Babaxanın ailəsi yerləşmişdir. 1940-cı ilin təsərrufatbaşına kitablarında da həmin ərazidə Babaxan və Qunaxın nəslindən olan Abdullətif Küroğlan, Bahaddin Mehti, Ələkbər Hacıbala, Rəhmətulla Hacıbala, Mallabay Ağasi, Əlinəzər Qirimxan, Pirnəzər Qirimxan, Fətulla Oruc, Şəmsəddin Şixqayıb, Məmmədəmin Oruc, Meyvəddin Əlibutay oğlunun evlərinin ardıcıllıqla yerləşdiyi əks olunmuşdur.

Piral oyk., sadə. Qusar r-nunun eyniadlı i.ə.v.-də kənd. Dağətəyi ərazidədir. Oykonim pir sözü və ləzgi dilindəki -al (bir şeyin üstündə, yuxarısında) şək.-sinin birləşməsin¬dən ibarət “pir üstü, pirin üstündəki” mənalı söz kimi izah olunur. Kəndin ərazisində Tunc dövrünə aid edilən və keçmişdə pir hesab olunan şaquli vəziyyətdə yerə basdın imiş 2–3 m. hündürlükdə olan mengir daşlar vardır.[1]

Piral kəndi rayon mərkəzindən cənub-qərbdə yerləşir. Rayon mərkəzindən kəndə qədər məsafə 18 km-dir. Bu yolu avtomobillə 30 dəqiqəyə qət etmək olar. Kəndin ərazisi 180 km², əhalisi 1966 nəfərdir. Bunlardan 970 nəfəri kişi, 996 nəfəri isə qadındır. Kənddə daha çox ləzgilər yaşayır. Kənd hər tərəfdən sıx meşələrlə əhatələnmiş dağətəyi ərazidədir.

• Yazda hava mülayim, yayda isti, payızda sərin, qışda isə sərt soyuq olur.

Əhalisi 1 yanvar 2015-ci il tarixinə olan məlumata görə 2097 nəfər əhali yaşayır. Kənddə daha çox ləzgilər yaşayır. Əhali əsasən heyvandarlıq, taxılçılıq və tərəvəzçilik qismən də dülgərçilik və xalçaçılıq işləri ilə məşğul olur. Ləzgilərdə Qurban və Ramazan bayramları, Novruz bayramı və toy mərasimləri özünəməxsusluğu, rəngarəngliyi və gözəlliyi ilə digər kəndlərdən seçilir. Bu şənliklər sırf ləzgi xalqının adət-ənənələrinə uyğun həyata keçirilir. Ləzgilərin çox gözəl milli mətbəxi var. Skan, afar, xəşil, git, aş, dolma və başqa xörəkləri çox məşhurdur.

• Piral kəndində 1 tam orta məktəb fəaliyyət göstərir. Bu kənd böyük alimlər, dahi şəxsiyyətlər yetişdirib.

Ləzgilərdə Qurban və Ramazan bayramları, Novruz bayramı və toy mərasimləri özünəməxsusluğu, rəngarəngliyi və gözəlliyi ilə digər kəndlərdən seçilir. Bu şənliklər sırf ləzgi xalqının adət-ənənələrinə uyğun həyata keçirilir. Ləzgilərin çox gözəl milli mətbəxi var. Skan, afar, xəşil, git, aş, dolma və başqa xörəkləri çox məşhurdur. Kəndin yolları daşlı-torpaqlıdır. Burada su, elektrik və telefon xətti mövcuddur. Kənddə aptek, məktəb, kitabxana, mədəniyyət sarayı, mağaza və kafe var.

Kəndin ərazisində yerləşən qədim qəbristanlıqda ərəb əlifbası ilə yazılmış baş daşları mövcuddur. Həmin baş daşları XV-XVI əsrə aiddir. Kəndin yaxınlığındakı “Piçxal” adlı meşə zolağında 10–15 m dərinliyində çala mövcuddur. Həmin çalanın üst hissəsində XVI əsrə aid aid 1,5 tonluq daş vardır. Kəndin yaxınlığında “Tiqar” adlı ərazidə XV əsrə aid qəbrlər var. Həmin qəbrlərin qazılması zamanı saxsı qablar, bədənin ayrı-ayrı sümükləri və s. əşyalar tapılmışdır.

• Qusar rayonu

• Azərbaycan Respublikası Qusar Rayon İcra Hakimiyyəti