Nəcahilər

Yəməndə Ziyadi əmiri Əbül-Ceyş İshaq ibn İbrahimin ölümündən (981) sonra Abdullah (və ya Ziyad) ibn İshaq və oğlu İbrahim (və ya Abdullah) dönəmlərində dövlətin idarəsini sırasıyla Hüseyn ibn Səlamə və Mərcan adlarında əslən Həbəşi azadlı kölə olan vəzirlər ələ keçirmişdilər. Bunlardan Mərcanın Nəfis və Nəcah adlı yenə Həbəşi kölə əsillı iki önəmli adamı arasında ortaya çıxan anlaşmazlıq sırasında Nəfis, hələ uşaq yaşda olan Əmir İbrahimi və onu himayə edən bibisini öldürüb taxtı ələ keçirdi (1017). Buna görə Nəcah onunla mücadiləyə girərək özünü və başından bəri dəstəkçisi olan vəzir Mərcanı öldürüb taxta çıxdı (fevral 1022). Ardından Abbasi xəlifəsi Qadir-Billaha itaətini bildirdi və xəlifədən əl-Müəyyəd Nasirəddin ləqəbini aldı. Beləcə Yəmənin Tihamə bölgəsində Zəbid mərkəzli Bəni Nəcah dövləti qurulmuş oldu.

Ziyadilərdən sonra üləmanın dəstəyiylə Yəməndə sünniliyin qorumaçılığını üstlənən Nəcahilər Şafei məzhəbinə mənsubdular. Eyni dönəmdə Yəməndə İsmaili dəvət fəaliyətləri sürətləndi və Əli ibn Məhəmməd əs-Suləyhi, Suleyhilər xanədanını qurarak Fatımi xəlifəsi Müstənsır-Billah adına xütbə oxutmağa başladı. Nəcahiləri İsmaili dəvətin önündə ciddi bir əngəl görən Əli ibn Məhəmməd, Nəcah ilə dostluq qurub hədiyə etdiyi bir cariyəsi vasitəsıylə onu zəhərlətib öldürtdü (1060), ardından Zəbidi zəbt etdi. Qırmızı dənizdəki Dəhlək adasına qaçan Nəcahın oğulları Səid və Cəyyaş, Suləyhilərlə savaşmağa başladılar; Nəcahın büyük oğlu Said, Ali b. Muhammədi mağlûp ədərək ortadan kaldırdı (1067 və ya 1081). İki qonşu dəvlət arasındaki mücadələ uzun müddət davam etdi və Nəcahilərin torpaqları bir neçə dəfə əl dəyişdirdi. Nihayət Cəyyaş b. Nəcah 1089-cu ildə Zəbidi son dəfə ələ keçirdi və Nəcahi hakimiyətini yenidən sağladı. "əl-Müfid fi əxbarı Zəbid" adlı günümüzə ulaşmayan bir əsər də yazmış olan Cəyyaşın ölümünün (1105 və ya 1107) ardından taht kavgaları baş göstərdi. Cəyyaşın oğlu I. Fatik tahta çıkmayı başardıysa da baba bir qardaşları İbrahim və Abdülvahidin hücumlarına məruz qaldı. Onun ölümündən sonra hələ uşaq yaşda olan oğlu Mənsur taxta çıxdı (1109); fakat amcası İbrahimin Zəbiddə yönətimi ələ gəçirməsi üzərinə Suləyhilərdən yardım istəmək zorunda kaldı və aldığı takviyə kuvvətlə yənidən hakimiyət sağlayabildi (504/1110).

Mansûr dəvrindən itibarən dəvlət yönətimi vəzirlərin əlinə gəçməyə başladı. Öylə ki Vəzir Ənis əl-Fatiki çətr taşıtıp kəndi adına para dahi bastırdı. Ancak Mansûr gənçlik çağına gəldiğində onu kəndi əlləriylə öldürdü (517/1123). Mansûrun Vəzir Mənnullah əl-Fatiki tarafından zəhirlənərək öldürülməsinin ardından çocuk yaştaki oğlu II. Fatik tahta çıkarıldı. Bu dönəmdə aslən Habəşi bir cariyə olan Fatikin annəsi Ümmü Fatik Aləm yönətimdə ağırlığını hissəttirdi. 524tə (1130) Vəzir Mənnullahı öldürtərək yərinə Zürəyķ əl-Fatikiyi gətirən Ümmü Fatik Aləm kısa bir sürə sonra onun istifa ətməsi üzərinə də Əbû Mansûr Müflih əl-Fatikiyi vəzirliklə görəvləndirdi. Əmir II. Fatik b. Mansûr 531 (1137) yılında öldürüldü və Ümmü Fatik Aləm onun çocuğu olmadığı için tahta amcasının oğlu III. Fatik b. Muhammədi çıkardı; əski köləsi ordu kumandanı Sürûr əl-Fatikiyi də vəzir tayin ətti. Ümmü Fatik Aləmə büyük bir bağlılık göstərən Sürûr onun 545tə (1150) ölümünün ardından bütün yətkiləri əlində topladı, bölgədəki asi və muhaliflərin itaatini sağlayarak Nəcahi Dəvlətinə yənidən güç və itibar kazandırdı. 551də (1156) Məhdi Əmiri Ali b. Məhdi bir komployla Sürûru öldürtərək Zəbid üzərinə bir ordu göndərdi. Şəhri savunmakta güçlük çəkən Zəbidlilər, Sadə hakimi Zəydi imamı Ahməd b. Süləyman əl-Mütəvəkkil-Aləllahtan yardım istədilər. Mütəvəkkil-Aləllah, Əmir III. Fatikin öldürülməsi və kəndi hakimiyətinin tanınması şartıyla yardım sözü vərdi. Bunun üzərinə 553 (1158) yılında əmir öldürüldüysə də Mütəvəkkil-Aləllah bəklənən yardımı yapamadı və Zəbidi almaya muvaffak olan Ali b. Məhdi, Nəcahi hakimiyətini sona ərdirdi (1 avqust 1159).

Nəcahilər, vəzir və kumandanların yönətimə hakim olup dəvlətin sonunu gətirən sürəci başlatmaları yönüylə Mısırdaki Fatımilərə, kəndilərindən öncəki Ziyadilərin kölələri oldukları haldə yönətimi ələ gəçirip yəni bir dəvlət kurmaları bakımından Əyyûbilərdən sonra kurulan Məmlüklərə bənzəməktədir. Nəcahilərdə əmirlərlə vəzirlər arasında hakimiyət alaməti olmak üzərə sikkə darbı konusunda vərilən mücadələlər kaynakların çoğunda yər almakla birliktə günümüzə bu sikkələrdən sadəcə dördü ulaşabilmiş və N. M. Lowick tarafından yayımlanmıştır.