Muxtar Hüseynzadə

Muxtar Hüseyn oğlu Hüseynzadə 1900-cu il martın 21-də Güney Azərbaycanın Mərənd vilayətinin Zunuz kəndində anadan olmuşdur. Onun gözünü açıb gördüyü və ilk uşaqlıq illərini keçirdiyi İranın vəziyyəti çox ağır idi. Muxtarın atası Hüseyn kişi böyük savadı olmasa da, çox maarifpərvər adam olduğu üçün oğlunu savadlı görmək istəyirdi, buna görə də 1910-cu ildə onu molla məktəbinə qoymuşdu. Getdikdə vəziyyətinin ağırlaşdığını görən Hüseyn kişi öz ailəsi və qardaşı Tağı ilə birlikdə minlərlə iranlı kimi Zaqavqaziyaya köçməyə qərar verir. 1913-cü ildə Muxtar Hüseynzadə ailəsi ilə birlikdə Quzey tərəfə gəlir. Əvvəlcə atası ilə birlikdə mis mədənində fəhlə işləyir. 1917-ci ildə o, Tiflis şəhərinə gəlir və müxtəlif yerlərdə fəhlə işləyir. O, savadını artırmaq üçün arzuladığı şəraiti məhz Gəncə şəhərinə köçdükdən sonra tapır. Bu dövrdə Azərbaycanda savadsızlığın ləğvi kursları yaradılırdı. Savad kursları Gəncə şəhərində də təşkil olunmuşdu. Muxtar da öz savadını artırmaq üçün Gəncədə fəhlə fakültəsinə daxil olaraq 1927-ci ildə oranı bitirir. Lakin irəliləmək eşqi ilə 1927-ci ildə Bakıya gələrək Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərq fakültəsinə daxil oldu. Türk dili və ədəbiyyatı kafedrasının müdiri professor Bəkir Çobanzadə Muxtar Hüseynzadəyə dərs demişdi. Məhz B.Çobanzadənin mühazirələrinin onu cəlb etdiyinə görə Muxtar Hüseynzadə 1931-ci ilə universiteti türk dili və ədəbiyyatı üzrə bitirdi. Muxtar Hüseynzadə aspiranturada oxuduğu vaxt Bakı Kooperativ institutunda müasir Azərbaycan dilində mühazirələr oxumağa başlayır. 1935-ci ildə onun elmi rəhbəri B.Çobanzadə Muxtar Hüseynzadəni Azərbaycan Dövlət Universitetində - ümumi dilçilik kafedrasında dərs deməyə dəvət edir. Muxtar müəllim öz gəlişi ilə özünü tamamilə bu kafedraya həsr edir və 50 il bu kafedrada dərs deyir. Bu illər ərzində o, “Müasir Azərbaycan dili” adlı elmi əsərini 1946-cı ildə müdafiə edərək filologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almışdır.[1] O, Azərbaycan dilinin tarixi, nitq mədəniyyəti, əlifba, orfoqrafiya, terminologiya, durğu işarələri sahəsində əsərlər yazmış, Azərbaycan respublikasının ali məktəblərində Orxon-Yenisey abidələrindən mühazirələr oxumuşdur. Bu qədər hərtərəfli fəaliyyətinə baxmayaraq o, müasir Azərbaycan dili üzrə mütəxəssis kimi tanınır. O, istər ali məktəblərində, istər orta məktəblərdə müasir Azərbaycan dili fənninin əsasını qoymuşdur. Müasir Azərbaycan dili sahəsində elmlər namizədləri və doktorları hazırlanmasında onun böyük əməyi olmuşdur. 1980-ci il martın 26-da Azərbaycan SSR Ali və Orta ixtisas Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Dövlət Universitetinin ümumi dilçilik kafedrasının müdiri, Azərbaycan SSR Əməkdar Elm Xadimi, Azərbaycan SSR Dövlət Mükafatı Laureatı filologiya elmlər doktoru, professor Hüseynzadənin 80 illik yubileyini keçirdi. Bu yubiley mətbuatda respublika mətbuatında geniş işıqladırıldı. O, 1985-ci ildə Bakıda vəfat etmişdi.

M.Hüseynzadə qırxdan çox elmi əsərin müəllifidir. Bunlardan ən çox yayılmışı ali məktəblər üçün dərslik kimi yazılmış və artıq dörd dəfə (1954, 1963, 1973, 1983) nəşr edilmiş “Müasir Azərbaycan dili” kitabıdır. Bu kitabın ilk nəşrində (1954) Azərbaycan dilinin fonetika, leksika və morfologiya məsələləri araşdırılır. Burada Azərbaycan dilinin leksikası ilk dəfə sistemli şəkildə tədqiq edilir. Müəllif sözün mənaları haqqında məlumat verir, türkologiyada ilk dəfə frazeologiya məsələsini qaldırır, Azərbaycan dilinin lüğət tərkibindəki qeyri-türk mənşəli – “gəlmə və alınma sözlər” adlanan təbəqəni müfəssəl tədqiq edir. O, ərəb və fars mənşəli sözləri özünün irəli sürdüyü prinsiplər əsasında orijinal surətdə qruplaşdırır. M.Hüseynzadənin fikrincə, “dil zorakı assimilyasiyaya qarşı o zaman daha ciddi müqavimət göstərə bilir ki, onun sabit və möhkəm qrammatik quruluşu olsun və bir çox əsrlər ərzində öz həyatiliyini sübut etmiş olsun. Belə bir dil “yüz illərlə davam gətirən uzun bir proses” nəticəsi olan çarpazlaşma zamanı həmişə qalib gəlir və öz lüğət tərkibini məğlub dilin hesabına zənginləşdirir. Azərbaycan dili də belə dillərdəndir”. M.Hüseynzadə Azərbaycan dilçiliyi tarixinə morfologiya üzrə mütəxəssis kimi düşsə də, onun Azərbaycan dilinin sintaktik quruluşunu öyrənmək, tədqiq etmək sahəsindəki xidmətləri morfoloji quruluşu araşdırmaq sahəsindəki xidmətlərindən heç də geri qalmır. Onun 1953-cü ildə nəşr olunmuş “Müasir Azərbaycan dilində birinci növ təyini söz birləşmələri”, 1954-cü ildə ikinci söz birləşmələrinə həsr edilmiş “Müasir Azərbaycan dilində təyini söz birləşmələrinə dair”, 1957-ci ildə “Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb təyini söz birləşmələri” , 1959-cu ildə çapdan çıxmış “Azərbaycan dilinin qrammatikası” və “Müasir Azərbaycan dili, sintaksis, birinci kitab” adlı əsərlərinə daxil edilmiş “Təyini söz birləşmələri” adlı əsəri türkologiyada bu mövzuda yazılmış ilk əsərlərdəndir. Əsər öz orijinallığı, tədqiqatın dərinliyi və genişliyi ilə diqqəti cəlb edir. Bu əsərdə müəllif, hər şeydən əvvəl, türkologiyada kök salmış “izafət birləşməsi” termininin türk dilləri üçün yaramadığını sübut edir və onun “təyini söz birləşmələri” termini ilə əvəzlənməsini əsaslandırır.[2] Qeyd etmək lazımdır ki, orta məktəblər üçün Azərbaycan dilinin sintaksisi M.Ş.Şirəliyevlə birlikdə M.Hüseynzadə tərəfindən yazılmışdır. Əsərdən, az qala, yarım əsər ərzində orta məktəblər üçün sabit dərslik kimi istifadə edilmişdir. Sonda mübaligəsiz qeyd etmək lazımdır ki, bu gün Azərbaycanın ali məktəb və elmi müəssisələrində fəaliyyət göstərən dilçi alimlərin çoxu M.Hüseynzadənin ya şagirdləri, ya da şagirdlərinin şagirdləridir.

• “Qafqazın müdafiəsinə görə” medal – 1945-ci il
• “Rəşadətli əməyə görə” medal – 1945-ci il
• “Şərəf nişanı” ordeni – 1953-cü il
• Qırmızı Əmək Bayrağı ordeni – 1953-cü il
• Respublika Dövlət Mükafatı – 1973-cü il

1. Hüseynzadə M. Azərbaycan dilçiliyinin inkişaf tarixi. ADU elmi əsərləri, Bakı, 1948, VI c.
2. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dilində təyini söz birləşmələrinə dair (I təyini söz birləşmələri). Azərbaycan SSR EA Ədəbiyyat və dil institutunun əsərləri. Bakı, 1953, V c., s.5-28.
3. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, 1954, 242 s.
4. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dilində təyini söz birləşmələrinə (II növ təyini söz birləşmələri) dair. Azərbaycan SSR EA Ədəbiyyat və dil institutunun əsərləri. Bakı, 1954, VII c., s.21-41.
5. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dilində təktərəfli və mürəkkəb təyini söz birləşmələri. Bakı, ADU, 1957, 94 s.
6. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dilində mürəkkəb təyini söz birləşmələri. Ədəbiyyat və Dil institutunun əsərləri. Bakı, 1957, VIII c., s.27-48.
7. Hüseynzadə M. 1956-cı ildə Bakıda oktyabrın 10-13-də türk dillərinin dialektologiyasına aid koordinasiya müşavirəsində çıxışı. Ədəbiyyat və Dil institutunun əsərləri, 1958, XII c.
8. Hüseynzadə M. Təyini söz birləşmələri. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, ADU, 1959, s.12-34, 403 s.
9. Hüseynzadə M. Təyini söz birləşmələri. Müasir Azərbaycan dili. Bakı, ADU, 1959, s.66-166, 453 s.
10. Hüseynzadə M. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan dilçiliyinin inkişafı. ADU elmi əsərləri. Bakı, 1960, № 2, s.45-52.
11. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dilində təyini söz birləşmələri. Bakı, ADU, 1961.
12. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. I cild. Bakı, 1963, 270 s.
13. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı, 1973, 355 s.
14. Hüseynzadə M. Müasir Azərbaycan dili. III cild. Bakı, 1983, 319 s.

1. Axundov A.A. Dilçiliyimizin ağsaqqalı. “Kommunist” qəzeti, 1970, 28 mart.
2. Abdullayev Ə.Z. Sovet hakimiyyəti illərində dilçiliyimizin inkişafı. ADU elmi əsərləri, 1967, № 4-5.
3. Adilov M.İ. Muxtar Hüseynzadə - anadan olmasının 80, elmi-pedaqoji fəaliyyətinin 50 illiyi münasibətilə. ADU əsərləri, 1971.
4. Adilov M.İ. Filologiyamızın nailiyyəti. Azərbaycan müəllimi, 1974, 12 aprel, № 30.
5. Adilov M.İ. Muxtar müəllim. Azərbaycan müəllimi. 1970, 28 mart.
6. Rəcəbov Ə.Ə. Gənclərlə gənclik həvəsi ilə. Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti, 1970, 28 mart, № 13.
7. Rəcəbov Ə.Ə. Dilçiliyimizin ağsaqqalı. Ədəbiyyat və incəsənət qəzeti, 1980, 4 aprel, № 14.
8. Seyidov Y.M. Azərbaycan dilçiliyini yaradanlar və inkişaf etdirənlər. ADU əsərləri, 1969, № 2.
9. Zərbəliyev İ. Sevimli alim, tələbkar müəllim. Yüksəliş qəzeti, 1970, 28 mart.
10. Ахундов А.А. Мухтар Гусейн оглы Гусейнзаде (к 80 летие со дня рождения). Советская тюркология, 1980, № 2.
11. Таирбеков Б.Г. Ученый педагог, воспитатель. Бакинский рабочий. 1970, 28 марта.

1. http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/2010/iyun/123224.htm