Musiqar – musiqi sənətinin simgəsi sayılan və dimdiyində çoxlu dəliyi olan, külək əsəndə müxtəlif səslər çıxaran əfsanəvi quşun adıdır. Digər mənbələrdə isə musiqi muzaların sənəti kimi təqdim edilir [1]. Muzalar – qədim yunan mifologiyasında Zevsin və Mnemosinanın qızlarına verilən ümumi addır. Onlar müxtəlif mənəvi fəaliyyət sahələrinin – poeziya, incəsənət, elm adamlarını, şairləri ilhama gətirmişlər. Azərbaycan Türkcəsində bəzən musiqiçilərə də musiqar (musiqi + ər) adlandırırlar. Üzeyir Hacıbəyov məqalələrinin birində qanundan bəhs edərkən yazırdı:

Bu gün hər bir musiqar üçün piano çala bilmək vacib olan kimi, o vaxt ərəblərdə dəxi bütün musiqarlar öz çalğılarından əlavə qanun çalmağı dəxi özlərinə borc bilirmişlər.

Musigaryn primitiv biçimini ovçuların yaratdığı güman edilir. Onlar əvvəllər tək borudan signal aləti kimi istifadə ediblər. Yəni qamışdan olan borunun alt tərəfini qapayıb, üst tərəfdən üfürməklə səsləndiriblər. Sonralar müxtəlif ölçülü borulardan fərqli səslər alındığının tanığı olan ovçular bir neçə belə qamışı yanbayan bağlayıb daha mükəmməl musiqar alətini hazırlamışlar.

Azərbaycan ərazsində musiqar alətindən bizim eradan əvvəl istifadə edildiyi ehtimal olunur. Orta əsrlərdə musigar Azərbaycanda özünün ən yüksək inkişaf mərhələsini keçirmişdir. Əfzələddin Xagani Şirvani (1120-1199), Nizami Gəncəvi (1141-1209, 1180-ci ildə yazılmış «Xosrov və Şirin» poemasında), Məhəmməd Füzuli (1494-1556), Qövsi Təbrizi (XVII əsr) və Seyid Əzim Şirvani (1835-1888) şeirlərində musiqar alətindən bəhs edirlər. Məhəmməd Füzuli:

.Və ya:

. Azərbaycan musiqişünas-alimi Əbdülqədir Marağayi (1353-1435) musiqarın hazırlanması və quruluşu haqqında məlumat verir [4].

Orta əsr Təbriz miniatür rəssamlıq məktəbinin ünlü nümayəndələri Nizaməddin Sultan Məhəmməd (1493-1555) «Şahın ov məclisi» adlı əsərində və onun oğlu Məhəmmədi «Dərvişlərin rəqsi» 7 miniatüründə musiqar ifa edən sənətkar təsvir etmişlər. N. Gəncəvinin «Xəmsə»sinə işlənən tablolarda da musiqarın rəsminə rast gəlinir [5]. 1683-1684-cü illərdə Azərbaycanda səyahətdə olan alman Engelbert Kempfer (1651-1716) bu ərazidə 8 borulu musiqarlardan istifadə edildiyi barədə məlumat verib [6]. Səadət Abdullayevanın verdiyi bilgiyə görə, musiqardan Azərbaycanda XII-XIX əsrlərədək geniş istifadə edilmiş, sonralar tədricən sıradan çıxmışdır [7].

Musiqar – musiqi sənətinin simvolu sayılan və dimdiyində çoxlu dəliyi olan, külək əsəndə müxtəlif səslər çıxaran əfsanəvi quşun adıdır. Dilimizdə bəzən musiqi sənəti ilə məşğul olanları da musiqar adlandırırlar. Dahi Üzeyir Hacıbəyli (1885-1948) məqalələrinin birində qanundan bəhs edərkən yazırdı: Bu gün hər bir musiqar üçün piano çala bilmək vacib olan kimi, o vaxt ərəblərdə dəxi bütün musiqarlar öz çalğılarından əlavə qanun çalmağı dəxi özlərinə borc bilirmişlər . Musiqar – əsli yunanca olan musiqi sözünə istinadən yaranmış və dilimizə gəl¬mə sözlərdəndir. Musiqi beynəlmiləl söz olub, bütün dünya xalqları tərəfindən istifadə edilir. Bu zaman musiqi sözünü hər xalq öz dialektinə uyğun tələffüz edir: muzıka, muzik, muziş, musiği və s. Musiqi – gerçəkliyi bədii səs obrazları vasitəsilə təsvir edən və insanın his-s¬lə¬ri¬nə aktiv təsir göstərən incəsənət növüdür.

Çağdaş Azərbaycan musiqarı 10 borulu Rumın musiqarı əsasında bərpa olunub. Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə 8-20 borulu musiqarlardan istifadə olunub. Rumın musiqarı plastik maddədən hazırlanıb. Keçmişdə onlar da aləti azərbaycanlılar kimi qarğıdan, gamışdan düzəldərmişlər. Lakin plastik maddə qamışdan möhkəm olduğundan, daha davamlı və uzun ömürlü olur.

Musiqarın səsləndirilməsi digər nəfəs alətlərindən kəskin fərqlənir: yeganə alətdir ki, ifaçı müxtəlif şəkilli səsləri çalan zaman barmaqlardan istifadə etmir.[8]

Ə.Marağalı musiqar haqqında yazır: “Musiqar – Bu uzun, qısa, bir-birinə bağlanmış bir neçə neydən (qarğı və ya qamışdan – A.N.) ibarətdir. Hər neyin yanında yoldaşı var. Ona (72 b) yapışıqdır. Onun səsini birləşdirmək (zilləşdirmək – A.N.) istədikdə içinə bir az mum yumrulayıb tullayırlar. Səsi çox iti (qışqırıqlı – A.N.) olur, zilləşir”.

Musiqarlar xarici quruluşuna görə üçkünc və dördkünc olur. Azərbaycan ərazisində üçkünc musiqarlardan istifadə edilib. Dördkünc musiqarlardan isə əsasən uyğur türkləri və çinlilər istifadə etmişlər. Bu alətlər bir-birindən yalnız görkəmcə fərqlənir. Onların istifadə qaydaları, səsinin tembri demək olar ki, eynidir. Dördkünc musiqarlarda eyni uzunluqda qamışlar bir-birinə bağlanılır. Qamışların içinə mum atmaqla müxtəlif yüksəklikli borular hazırlayırlar. Musiqarın boruları əsasən qarğı, qamış və ya bambukdan hazırlanır. Dulusçuluq sənəti meydana gəldikdən sonra isə bəzən gildən də musiqarlar düzəldiblər. Müasir dövrdə isə bir sıra Avropa ölkələrində plastik maddələrdən də musiqarlar hazırlayırlar. Musiqarın qamış borusu alt tərəfdən qapanır ki, oradan hava çıxmasın. Üst tərəfdən boruların içərisinə müəyyən miqdarda mum yumurlayıb atırlar və diatonik səsdüzümü alınır. Yəni ifaçı hər qamışı üstdən ayrıca üfürməklə, ardıcıl səsdüzümü əldə edir. Bu zaman qamışda azacıq “xaric”lik olarsa, təmiz səs alınmazsa, mumdan istifadə edilir, boruya mum atmaqla həmin səsi tənzimləyirlər, daha doğrusu, zilləşdirirlər. Boruların uzunluğu soldan sağa getdikcə qısalır. Təbii ki, bu zaman boruların səsi müvafiq olaraq zilləşir. Musiqarın qamışlarının sayı müxtəlif ola bilər, ən azı 8, maksimum 24 qamışdan istifadə edilir. Ə.Marağalının “Fəvaid-əşəra” risaləsinin əlyazmasında nəfəs çalğı alətlərinin şəkilləri olan səhifədə musiqarın 20 borusu aydın görünür . Deməli, boruların sayı artdıqca alətin diapazonu genişlənir. 24 borulu musiqarların diapazonu 3 oktavadan artıq olur. Bu da alətin çalğı imkanlarını genişləndirir. Borular bir-birinə patron darağınabənzər, qövsvari formada dəri kəmərlə və ya qayışla bərkidilir. Borunun uzunluğuna müvafiq olaraq diametri də genişlənir. Yəni, boru qısaldıqca, borunun açıq tərəfinin diametri nisbətən kiçilir. İstifadə qaydaları. Musiqar alətində səsləri dəyişmək üçün digər nəfəs alətlərimizdən (zurna, balaban, tütək, ney və s.) fərqli olaraq barmaqların heç bir rolu yoxdur. Barmaqlardan yalnız aləti saxlamaq üçün istifadə olunur. İfaçı aləti eyni vəziyyətdə saxlayaraq hər iki əli vasitəsi ilə yan tərəfdən tutur. O, dodaqlarını qamışların üst tərəfində olan açıq hissəsinə dayayıb, güclü təzyiqlə üfürərək aləti səsləndirir. Musiqarın səsləndirilməsi digər dodaqlı alətlər qrupuna aid edilən ney, mizmar, pişe, ağ nay, cibçiq alətlərinin səsləndirilməsi kimidir. Fərq yalnız ondadır ki, musiqar alətində hər boru ayrıca bir səs verdiyindən ifaçı səsləri dəyişən zaman müxtəlif boruları səsləndirməli olur. Bu da ifaçının işini çətinləşdirir. Bildi¬yimiz kimi, ney və onun növləri olan dodaqlı alətlərdə ifaçı qamış borunu üfürən zaman xüsusi “bucağ”ı düzgün təyin etməlidir ki, səslər rəvan, səlis, təmiz alınsın. Belə alətlərdə ifaçı dodaqlarını alətə da-yayıb xüsusi “bucaq” altında üfürür və bu proses bir dəfə təyin edilir. Musiqarda isə hər dəfə yeni səs ifa edildikdə xüsusi “bucaq” düzgün təyin olunmalıdır. İfaçı musiqarda səsləri dəyişmək istədikdə buna başını sağa-sola hərəkət etdirməklə nail olur. Bu proses çox çətindir, ifaçıdan böyük peşəkarlıq, ustalıq tələb edir. Yəni ifaçı hər səsi çaldıqda alt dodağını müvafiq qamış-borunun açıq tərəfinə o qədər dəqiqliklə yapışdırmalıdır ki, səslər aydın, təmiz alınsın. Musiqarın səsdüzümü diatonik olsa da, onda xromatik səsləri də ifa etmək mümkündür. Daha doğrusu, hər səsi yarım ton bəmləşdirmək olur. Bunun üçün ifa zamanı musiqarçalan aləti aşağıdan azca irəliyə hərəkət etdirərək borunun üfürmə “bucağ”ını dəyişdirməlidir. İfa zamanı musiqarçalan əyilməməli, sinəsini düz, şax və sərbəst saxlamalıdır ki, nəfəsvermə zamanı əziyyət çəkməsin. Fikrimizcə ifaçı nəinki musiqar, bütün digər dodaqlı alətlərin ifası zamanı tənəffüsün döş növündən istifadə etməlidir. Qamışlı alətlər qrupuna aid edilən (zurna, balaban, sümsü. bülban və s.) alətlərin ifası zamanı isə tənəffüsün döş-qarın, yəni diafraqmalı növündən istifadə edilməsi məsləhətdir. Digər nəfəs alətlərimizdə, yəni müştüklü və dilçəkli alətlərdə ifa zamanı isə tənəffüsün qarın növünə üstünlük verilməlidir. Ümumiyyətlə, ifaçı çalğı zamanı tənəffüsün hansı növündən istifadə etməsinə ciddi fikir verməsə nəfəs əzələləri tez yorular, sifətində qızartılar əmələ gələr, tez-tez başı ağrıyar, ciyərlərində mü¬əyyən xəstəliklər yarana bilər. Ney alətində olduğu kimi, musiqarı da yeni öyrənən ifaçılarda ilk zamanlar kəskin baş ağrıları əmələ gəlir. Bir müddət keçdikdən sonra ifaçı tədricən alətə öyrəşir və başgicəllənmələr azalaraq yox olur. Daha doğrusu, musiqarçalan alətin sirlərinə bələd olur, onun “dilini” daha kamil öyrənir. Peşəkar ifaçı aləti üfürən zaman nəfəs itkisini minimuma endirir, xüsusi “bucağ”ı daha tez, asanlıqla təyin edir. Musiqarın səsləndirilməsi ney alətində olduğu kimi, fiziki prosesdir. Çünki musiqarda əlavə səsoyadıcıdan istifadə olunmur. Alətin səslənməsi tək ifaçının nəfəsi ilə deyil, eyni zamanda boruların içərisində olan hava axınının qovulması ilə yaranır. Digər müştüklü və dilçəkli (fitli) nəfəs alətlərində isə ifaçının ciyərində olan nəfəs bu alətlərin səslənməsi üçün kifayət edir. Həm də belə alətləri üfürdükdə asanlıqla müəyyən səslər alınır. Musiqarda isə belə deyil. Qeyd etdiyimiz kimi, musiqarçalan xüsusi “bucağ”ı dəqiqləşdirməlidir. Bu “bucaq” havanın temperaturundan və rütubətindən asılı olaraq dəyişə bilər. Xü¬susi “bucaq” müəyyən qədər yerini dəyişərsə, ifaçının nəfəsinin böyük bir hissəsi itkiyə gedə bilər, zəif, “xaric” və boğuq səslər alına bilər. Musiqarçalan ifa zamanı buna xüsusi fikir verməli, alətə maksimum nəfəs üfürməli, itkiyə gedən nəfəsi minimuma endirməlidir. Nəfəsdən düzgün istifadə edilməsi ifaçının us-talığının səviyyəsindən asılıdır, daha doğrusu, nəfəsini düzgün bölüşdürmək onun peşəkarlığının göstəricisidir. Qeyd edək ki, Azərbaycan Milli Konsevatoriyasının “Milli musiqi alətlərinin araşdırılması” elmi-tədqiqat laboratoriyasında musiqar (çıncıq) artıq bərpa edilib. Təcrübə mübadiləsi etməkdən ötrü musaqarın geniş yayıldığı ölkələrə (Rumıniya, Moldaviya və s.) mütəxəssislərimizin dövlət səviyyəsində elmi ezamiyyətlərə göndərilməsi məqsədəuyğundur. Xalq çalğı alətləri orkestrlərimizdə dünya bəstəkarlarının əsərləri ifa olunarkən musiqardan istifadə edilsə, bu alət öz əhəmiyyətli mövqeyini büruzə verə bilər.

• Azərbaycan musiqisi
• Azərbaycan mədəniyyəti

• musiqar Arxivləşdirilib 2018-07-09 at the Wayback Machine
• Nəfəs alətləri haqda

• Ögel B. Türk kültür tarihine giriş. On ciltde, IX c. Ankara: Başbakanlık Ba-sımevi, 1987, sh. 393.
• Gəncəvi N. Xosrov və Şirin. B.: Yazıçı, 1982.
• Füzuli M. Əsərləri. I c. B.: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 363.
• Füzuli M. Əsərləri. I c. B.: Azərbaycan EA nəşriyyatı, 1958, s. 363.
• Marağalı Əbdülqadir. Musiqi alətləri və onların növləri. Farscadan tərcümə: M.Müsəddiqindir. // “Qobustan” jurnalı, 1977, №1, s. 77.
• Kərimov K.C. Azərbaycan miniatürləri. B.: İşıq, 1980, s. 72.
• Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqano¬loji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, s. 44.
• Nizami “Xəmsə”sinə işlənən rəsmlər. Daşkənd: Fan, 1985, şək. №139.
• Kaempfer E. Amoenitatum exoticarum politico-physico-medicarum. Fasciculus V.Lemgoviae, Typis & impensis H.W/ Meyeri, 1712, p. 740-745.
• Абдуллаева С.А. Современные Азербайджанские народные музыкальные инструменты. Б.: Ишыг, 1984, c. 15.
• Hacıbəyov Ü.Ə. Şərq musiqisi haqqında Qərb alimlərinin təfsiri. // “Maarif və mədəniyyət” jurnalı. B.: 1926, №7, s. 48.
• S.Urməvi. Kitabəl-Ədvar – bəzi mənbələrdə dilimizə bu əsər “Dairələr kitabı” və ya “Mahnılar kitabı” kimi tərcümə edilir. С.Урмяви.
• Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, s. 228.
• Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası: On cilddə, VII c. B.: 1983, s. 85.
• Hüseyni Ə.A. Orkestrin ulu babası. // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. B.: 1976, 7 avqust, s. 4.
• Bədəlbəyli Ə.B. İzahlı monoqrafik musiqi lüğəti. B.: Elm, 1969, s. 78.
• Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, s. 41.
• Abdullayeva S.A. Azərbaycan xalq çalğı alətləri (musiqişünaslıq-orqanoloji tədqiqat). B.: Adiloğlu, 2002, s. 45.
• Ögel B. Türk kültür tarihine giriş. On ciltde, IX c. Ankara: Başbakanlık Ba-sımevi, 1987, sh. 393, 397.
• Mötərizədə verilən bu rəqəm – (72 b) fikrimizcə, hansısa şəklin nömrəsini bildirir və tərcümədə həmin şəkil təqdim edilmədiyindən yersiz işlədilib.
• Aгаева C.Х. Из иcтории музыкальной культуры Азербайджана (Абдулгадир Мараги). // “Музыка народов Азии и Африки”. М.: Советский Композитор, 1980, Вып. 3, c. 243-260.