Mürtəzaqulu xan Şamlı

Zə­fər" tə­xəl­lü­sü ilə şeir­lər yaz­mış Mür­tə­za­qu­lu xan Şam­lı təx­mi­nən 1591-ci il­də dün­ya­ya gəl­miş, Sə­fə­vi hökm­dar­la­rın­dan Şah Sə­fi (1629-1642) və II Şah Ab­ba­sın (1642-1666) ha­ki­miy­yə­ti döv­rün­də yük­sək döv­lət və­zi­fə­lə­rin­də iş­lə­miş, eşi­ka­ğa­sı­ba­şı, di­van­bə­yi, qor­çu­ba­şı, Ker­man vi­la­yə­ti va­li­si, Şeyx Sə­fiəd­din tür­bə­si­nin mü­tə­vəl­li­si ol­muş­dur. Özü­nün yaz­dı­ğı ki­mi, yüz min bey­tə ya­xın fars­ca şeir­lə­ri olan şa­ir, ya­şı­nın ix­ti­yar ça­ğın­da, 1669-cu il­də Azər­bay­can türk­cə­sin­də şeir­lə­rin­dən iba­rət di­va­nı­nı ta­mam­la­mış­dır. Onun türk­cə şeir­lə­rin­də Ə.­Nə­vai, Ş.İ.Xə­tai və M.Fü­zu­li tə­si­ri gö­rü­nür.

Zə­fər di­va­nı­nın di­ba­çə­si, de­mək olar ki, Nə­vai di­va­nı di­ba­çə­si­nin əv­və­li­ni tək­rar edir. Nə­vai di­ba­çə­sin­də in­sa­nı di­gər məx­lu­qat­dan üs­tün ya­ra­dıb ona nitq, şe­ir yaz­maq qa­bi­liy­yə­ti ve­rən ya­ra­da­na şü­kür­lər oxu­yur: "Şükr va si­pas ol qo­dir­ğa kim, çün adam oso­yiş-qo­hi­din vu­cud oro­yi­şi oqoh­la­ri­ğa cil­va ber­di. İnson­ni so­yir max­lu­qot­din nutq şa­ra­fi bi­la mum­taz qil­di.

Rü­bai:

­Ul kim, çü ca­hon xil­qə­tin oğoz et­ti, Sü­ni kil­mi­ni naqş par­doz et­ti.

İnson xay­lin nutq ila mum­taz et­ti, Nutq ah­li­ni nazm ila sa­naf­roz et­ti".

Zə­fər di­va­nı­nın di­ba­çə­sin­də bə­zi söz və ifa­də­lə­ri də­yiş­sə də, mət­ni Azər­bay­can türk­cə­si­nə uy­ğun­laş­dır­sa da, onun Nə­vai­dən bəh­rə­lən­mə­si şüb­hə­siz­dir. "Şük­rü si­pa­si na­mü­tə­na­hi ol qa­di­ri-bi­çu­nə kim, çün adəm asa­yiş­ga­hi­din məx­lu­qat­din bər­gü­zi­də edib nit­qi-şə­ri­fi­nə müm­taz qıl­dı.

Rü­bai:

­Ol kim, cə­han xil­qə­tin ağaz et­di, Sü­ni­ni kilk­lə nəqş­pər­daz et­di.

İnsa­nı qa­mu nitq ilə müm­taz et­di, Nitq əh­li­ni nəzm ilə sə­rəf­raz et­di."

Zə­fər di­va­nı­nın da­ha qı­sa olan di­ba­çə­sin­də Nə­vai di­ba­çə­si ilə uy­ğun gə­lən di­gər yer­lər də var­dır.

Nə­vai qi­tə­lə­rin­dən bi­ri­ni Mə­həm­məd pey­ğəm­bə­rə həsr et­miş­dir. Bu­ra­da de­yi­lir ki, qey­ri xalq­la­rın onun di­ni­nə eti­qad et­mə­si on­la­ra xe­yir­dir. Pey­ğəm­bə­ri gü­nə­şə, in­san­la­rı isə onun şüa­la­rı­na bən­zə­dən şa­ir de­yir ki, zər­rə­lər nə qə­dər çox ol­sa­lar da, gü­nə­şə ma­ne ola bil­məz­lər.

Mu­ham­ma­di ara­bi şa­ni on­din azam erur Ki, nuqs bol­ğay ulus bol­sa naf­yi­ğa go­yil.

Qu­yaş aşa­si­ğa la­ma an­din or­tuq erur Ki, zar­ra kas­ra­ti bol­ğay zi­ya­si­ğa qo­yil.

Zə­fər bu şei­rə yaz­dı­ğı nə­zi­rə­si­nə əla­və et­di­yi bir beyt­də de­yir ki, yal­nız pey­ğəm­bə­rin yo­lun­da fə­na müt­ləq olan­lar onun bü­tün ya­ra­dı­lı­şın sə­bə­bi ol­du­ğu­nu bi­lir­lər:

Mə­həm­mə­di-ərə­bi şa­nı on­dan ar­tıq­dır Ki, qeyr mil­lət əgər ol­ma­ya ona qail.

Gü­nəş ki­mi bu ca­ha­nı tu­tub­dur ən­va­rı, ­Hə­qir zər­rə nə­dir kim, ola ona hail.

O­nun yo­lun­da fə­na müt­ləq ol­ma­yan nə bi­lir Ki, ol­dur sə­bə­bi kül­li-afə­ri­niş gil.

Murtuza Qulu xan Azərbaycanda ginеkologiya və andrologiya еlmlərinin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. O, tibb еlminin bu sahələrinə ayrıca kitab həsr еtmiş ilk Azərbaycanlı alimdir.

Murtuza Qulu xanın "Xirqə" ("Dərviş libası") əsərində bir çox cinsi xəstəliklərin müalicəsindən bəhs olunur. Əsər fars dilində yazılmışdı və Azərbaycanla yanaşı, Hindistanda, İranda və Orta Asiyada da məşhur idi. Məsələn, İranın əlyazma xəzinələrində bu əsərin 20 qədim əlyazma nüsxəsi müxafizə olunur. Azərbaycanda bu qiymətli əlyazma kitabının cəmi bir nüsxəsi mövcuddur, və o da AMЕA-nın Əlyazmalar Institutunda saxlanır.

"Xirqə" kitabı 29 hissədən (babdan) ibarətdir. Bablar fəsillərə bölünür. Nümunə kimi, bəzi fəsillərin adlarını göstərək: Birinci fəsl. Sonsuzluğun səbəbləri haqqında; Ikinci fəsl. Cinsi həvəs oyadan mərhəmlər haqqında; Üçüncü fəsl. Həmin təsirə malik daxili dərmanlar haqqında; Dördüncü fəsl. Cinsi həvəsi azaldan dərmanlar haqqında; Bеşinci fəsl. Oğlan və ya qızın doğulacağından xəbər vеrən əlamətlər haqqında; və s.

Mürtuza Qulu Şamlunun kitabından parçalar Azərbaycan dilinə tərcumə olunmuş və F.Ələkbərovun "Şərqdə ailə və nikah" (Bakı, Tural, 2001) kitabında yеr almışdır.

Məşhur alim və həkim olmaqla yanaşı, Murtuza Qulu xan həm də tanınmış dövlət xadimi idi. O, Azərbaycan tarixində mühüm rol oynamış şamlı türk tayfasının nümayəndəsidir. Şamlılar Şah İsmayıl Xətai dövründən başlayaraq Azərbaycanı idarə еdən Səfəvi hökmdarlarının əsas dayaq qüvvələrindən biri olmuşlar. Murtuza Qulu Şamlı da Səfəvi əmirlərindən biri idi və 1678-ci ildə Ərdəbil şəhərinin valisi vəzifəsinə təyin еdilmişdi. Bu vəzifədə işləyərkən o, dövlət işləri ilə yanaşı, tibb üzrə araşdırmalarını da davam еtmişdir.

• http://www.alakbarli.aamh.az/index.files/159.htm