Mixail Prişvin

Mixail Mixailoviç Prişvin 23 yanvar 1873-cü ildə Rusiya imperiyasının Orlov quberniyasında anadan olmuşdu. O, sakit bir həyat yaşayıb: tacir ailəsində doğulub, Yelets gimnaziyasında, sonra isə Leypsiq universitetinin aqronomluq bölməsində oxuyub, Klində zemstvo idarəsində aqronom işləyib, Petrov kənd təsərrüfatı akademiyasının (indiki İ.Timirzayev adına akademiya) laboratoriyasında fəliyyət göstərib, aqronomluğa aid elmi əsərlər nəşr etdirib. Sanki hər şey çox gözəl, çox böyük uğurla gedirdi! Ancaq Prişvin 33 yaşında qəfildən işini atır, silah alır və yalnız yol çantası ilə qeyd kitabçasını götürüb payi-piyada şimala, “qorxmaz quşlar diyarına” üz tutur.

İlk baxışda qəribə görünən bu səyahətin yol qeydləri onun ilk kitabının özülünü təşkil edir. Ardınca yeni səyahətlər gəlir (o, bütün Şimalı, mərkəzi Rusiyanı, Uzaq Şərq və Qazaxıstanı dolaşır) və yeni kitablar nəşr olunur. Sakit və dinc həyatını belə kəskin dəyişməyə məcbur edən nə idi, hansı “sualtı daşlar” onun axınını dəyişmişdi? Prişvinin “gizli saxlanılmış” “Gündəliklər”ində uzaq uşaqlıq illərinin o qədər də əhəmiyyətli görüməyən epizodu xatırlanır. Yeniyetmə Mixail dəlisov böyük qız olan Dunyaşanın xoşuna gəlirdi. Uzun illər sonra Prişvin artıq yaşa dolduqdan sonra xatırlayır ki, onların arasında yaxınlığın yarana biləcəyi ən qızğın məqamda sanki gözəgörünməz “qəyyumun” səsini eşidir: “Yox, dayan, olmaz!” “Əgər bu, baş versəydi, mən tamam başqa adam olardım. “Cazibənin inkarı” kimi özünü göstərən ruhi keyfiyyət məni yazıçı etdi. Mənim bütün özəlliklərim, xarakterimin bütün mənbələri fiziki romantizmimdən qaynaqlanır”. Köhnə əhvalat Prişvinin təbiətini formalaşdıraraq onun bütün həyatında dərin iz buraxmışdı. Uşaqlıqda keçirdiyi qorxu hissi sonralar həmişə qadınlarla münasibətdə daxili özünənəzarətin ifrat dərəcəyə çatmasında özünü göstərirdi. Uğursuzluqla nəticələnən ilk təcrübə çox vaxt zərif və romantik xarakterlərin yalnız uca və təmiz, platonik məhəbbətə üstünlük verməsi ilə nəticələnir. Leypsiq universitetində oxuyarkən tanışlarından biri demişdi: “Siz necə də knyaz Mışkinə oxşayırsınız – heyrətamiz dərəcədə!” Ünsiyyətdə olduğu qadınlar bu oxşarlığı göydə tuturdular. Qadınlarla münasibətlərin ideallaşdırılması cizgiləri, “gizli romantizm” həqiqətən də onun xarakterinin əsas xüsusiyyətinə çevrilmişdi. Bu səbəbdən onun ruhi aləmi çoxlarına müəmmalı görünürdü. Yazıçı isə möhkəm əmin idi ki, kişi ilə qadın arasında yaxınlıq ancaq qarşılıqlı güclü məhəbbət zamanı mümkündür.

1902-ci ildə Parisdə kiçik tətil zamanı 29 yaşlı Prişvin Varenka – Sarbonna Universitetinin tarix fakültəsinin tələbəsi, Peterburq məmurunun qızı Varvara Petrovna İzmalkova ilə tanış olur. Onların üç həftəlik, coşqun, lakin platonik macəraları Prişvinin qəlbində dərin iz buraxaraq ona iztirab verən təzadlarda özünü büruzə verdi. İki sevgilinin zərif hisləri ayrılıqla birdi, həm də onun günahı ucbatından. Prişvin bu barərdə öz gündəiyində dəfələrlə müxtəlif illərdə acı hislərlə xatırlayır: “Bir vaxtlar sevdiyimə onun yerinə yetirə bilməyəcəyi tələblər qoymuşdum. Mən onu heyvani hislərlə alçalda bilməzdim – mənim ağılsızlığım da elə bunda idi. O, isə adi evlilik istəyirdi. Həyatıma ömürlük düyün vurulmuşdu”. Hətta 30 il sonra belə Prişvin heç cür sakitləşə bilmir. Dönə-dönə özündən soruşurdu: “O gənclik məhəbbəti nikahla bitsəydi, necə olardı?” Və özü də cavab verir: “...indi aydındır ki, nəğməm oxunmamış qalardı”. Yazıçı hesab edir ki, məhz həlledilməmiş ziddiyyətlər üzündən çəkdiyi istirab və əzablar onu əsl yazıçı edib. Artıq yaşlandıqdan sonra yazırdı ki, taleyin ona bəxş etdiyi o yeganə səadət anını əldən buraxıb. Yenə də özünə bəraət qazandıraq üçün mühüm dəlillər axtarır və tapır: “...həyatıma nə qədər çox nəzər salıramsa, o qədər daha çox aydın olur ki, O, mənə yalnız öz əlçatmazlığı ilə lazım idi, ruhumun kəşf edilməsi və yüksəklərə qalxması üçün gərək idi”. Təhsilini bitirdikdən sonra Rusiyaya qayıdan Prişvin aqronom işləyir və hər kəsdə ünsiyyətcil, fəal və işgüzar adam təsiri bağışlayır. Ancaq kimsə onun qəlbinə nəzər salmağı bacarsaydı, qarşısında romantik xarakteri üzündən iztirablarını kənar gözlərdən gizlətməyə məcbur olan və onları yalnız gündəlik səhifələrinə köçürə bilən dərin kədər içərisindəki insanın dayandığını anlayardı. “Heç yaxşı deyildim – heyvani və ruhani hislər arasında mübarizə gedirdi, “yeganə” qadınla nikaha girmək istəyirdim”. Bəs həyatın əsas ziddiyyəti ilə - yüksək mənəvi məhəbbətə çatmaq və kişinin təbii, cismani arzuları ilə necə edim? Bir dəfə o, kədərli gözləri olan gözəl kəndli qadına rast olur. Qadın ərindən ayrıldıqdan sonra qucağındakı bir yaşlı uşağı ilə tək qalmışdı. Bu qadın Prişvinin birinci arvadı Yefrosinya Pavlovna Smoqaleva idi. Ancaq lap əvvəlcədən də gözlənildiyi kimi, bu nikah yaxşı heç nə vermədi. “Frosya zalım Ksantippə çevrildi”, ər-arvad arasındakı münasibətlər lap başından düz gətirmədi – daxili aləmləri və tərbiyələri baxımından tamamilə fərqli insanlar idilər. Ən əsası isə qadın Prişvinin məhəbbət haqqındakı yüksək ideallarına cavab vermirdi. Bununla belə, bu nikah nə az-nə çox, düz otuz illik bir ömür yaşadı. Odur ki, Prişvin qəlbinin ağrı-acılarından qaçmaq, deyingən arvadı ilə ünsiyyətdən qurtulmaq üçün Rusiyanı səyahətə çıxır, böyük həvəslə ovçuluq və yazıçılıqla məşğul olur və ən əsası bütün bunlarla dərdini, kədərini gizləməyə çalışır. Səyahətdən qayıdan yazıçı mənəvi tənhalıqdan əzab çəkir, özü öz əli ilə məhv etdiyi ilk məhəbbtətinin acısı ona rahatlıq vermir, sevgilisini yuxularda görür. “Ömründə ancaq bir qadını sevə bilən bütün kişilər kimi hələ də onu gözləyirdim və o da həmişə yuxularıma gəlirdi. Uzun illər sonra anladım ki, şairlərin belə sevgililərinə Muza deyirlər”. Prişvin tamamilə təsadüfən öyrənir ki, Varya İzmalkova universiteti bitirdikdən sonra Paris banklarından birində işləyir. Tərəddüd etmədən məktub göndərir və etiraf edir ki, ona olan hisləri sönməyib, o, əvvəlki kimi qəlbindədir. Görünür, Varenka da öz romantik macərasını unuda bilməmişdi. Odur ki, münasibətlərini yeniləmək və bəlkə də həyatlarını birləşdirmək üçün bir daha cəhd etmək qərarına gəlir. Ancaq ağlagəlməz bir şey baş verir. Çox illər sonra yazıçı həyatının o “biabırçı anı”nı böyük bir kədərlə xatırlayaraq yazır ki, fikri dağınıq olduğundan günləri səhv salmış və təyin olunan görüşə getməmişdi. Varvara Petrovna isə məsələyə heç bir aydınlıq gətirilməsini istəmədən bu laqeydliyi bağışlamır. Parisə qayıdaraq Prişvinə qəzəb dolu məktub yazır və əlaqələrini qəti olaraq kəsir. Prişvin bu faciəni birtəhər adlatmaq üçün yenidən səyahətə yollanır və ona geniş şöhrət qazandıran kitablarını yazır. Ancaq ümidsizlik hissi, həyatındakı və dünyadakı yeganə Qadına qarşı duyduğu həsrət, məhəbbət və ailə xoşbəxtliyi haqqındakı xəyalları onu tərk etmir. “Yazmaq ehtiyacı – tənhalıqdan qurtulmaq, qüssə və sevincini insanlarla bölüşmək ehtiyacıdır... Ancaq mən acımı özümə saxladıım, oxucularla isə yalnız sevincimi bölüşdüm”. Beləliklə də yazının bütün ömrü çırpınma və daxili təlatümlər içərisində keçir. Və nəhayət, ahıl yaşlarında tale Mixail Prişvinə sözün əsl mənasında şahlara layiq hədiyyə bəxs edir. 1940-cı il. Prişvinin 67 yaşı var. Artıq bir neçə ildir ki, uzun çək-çevirdən sonra Moskada Lavruşinck döngəsində aldığı mənzilində tənha yaşayır: arvadı Zaqorskdadır, əlbəttə, hərdən ona baş çəkir, maddi yardım göstərir. Adəti tənhalığını iki ov iti ilə bölüşür. “Budur, bu da arzuladığım mənzil, amma dərdləşməyə bir kimsə yox... Mən tənhayam. Uzun evlilik həytımı “yarımrahib” kimi yaşadım... ” Ancaq bir dəfə Prişvinin evində bir qadın peyda olur – tanış yazıçının məsləhəti ilə uzun illər yazdığı gündəliklərini səliqəyə salmaq üçün bir katibə tutmuşdu. Yazıçının köməkçidən bircə tələbi var idi – gündəlik qeydlərinin xüsusi şəxsiliyini nəzərə alaraq həddindən artıq nəzakətli və ədəbli olmaq.

Valeri Dmitriyevna Liorkun 40 yaşı var idi. Taleyi haradasa Prişvinin qismətinə bənzəyirdi. Gəncliyində o da böyük məhəbbət yaşamışdı. İki xöşbəxtlik axtarıcısının ilk görüşü 16 yanvar 1940-cı ildə baş tutdu. Əvvəlcə bir-birini bəyənmədilər. Ancaq artıq 23 martda Prişvinin gündəliyində əlamətdar bir qeyd yazılır: “Həyatımda iki “ulduz görüşü” olub – 29 yaşımda “səhər ulduzu” və 67 yaşımda “axşam ulduzu”. Aralarında 36 illik həsrət, intizar var”. Maydakı qeydlər isə əvvəl yazılanları bir daha təsdiqləyir: “Səninlə rastlaşandan sonra, nəhayət, səyahətlər haqqında düşünməkdən daşındım... Sən məhəbbətinin bəxşişlərini üstümə saçdın, mən isə bir bəxtəvər kimi onları qəbul etdim... Sonra kirimişcə, ayaqyalın mətbəxə keçdim, səhərədək orada oturdum, sübhü qarşıladım və sübh tezdən anladım ki, tale məni ən xoşbəxt insan yaradıb”. Arvadı ilə rəsmi ayrılıq çox çətin başa gəldi – Yefrosinya Petrovna qalmaqal törətdi, hətta Yazıçılar İttifaqına şikayət belə etdi. Münaqişələrdən zəhləsi gedən Prişvin Yazıçılar İttifaqının katibliyinə gələrək bildirdi: “Mən hər şeyi verməyə hazıram, yalnız məhəbbətimə dəyməyin”. Moskvadakı mənzil arvadına verildi və ancaq bundan sonra boşanmağa razılıq əldə edildi. Prişvin ömründə ilk dəfə idi ki, xoşbəxt idi, səyahətlər və sərgandan həyatı unutmuşdu – uzun illər həsrətində olduğu, onu anlayan və olduğu kimi qəbul edən sevimli qadını tapmışdı. Ömrün payızında olsa da, ailə istiliyini, ruhən yaxın insanla ünsiyyət və paylaşmaq sevincini dadmışdı. Daha 14 il birgə keçəcək və Prişvin hər il 16 yanvarda, ilk görüş günündə gündəliyini yazacaq, gözlənilməz və gözəl hədiyyə üçün Tanrıya təşəkkür edəcək. 1953-cü ildə, həyatının sonuncu 16 yanvarında o, yazır: “V. ilə görüşdüyümüz gün. Arxada xoşbəxtliyimizin 13 ili qalıb”. Bu illər ərzində Prişvin çoxlu əsərlər yazır, gündəlikərini çapa hazırlayır. Və doğrudan da inanılmazdır ki, Mixail Prişvin məhz 16 yanvar 1954-cü ildə həyatla vidalaşır.

Mixail Prişvin 16 yanvar 1954-cü ildə vəfat edib.