Miloş Obrenoviç

Miloş Obrenoviç gənc yaşlarda

Miloş Teodoroviç, kəndli Teşo (Teodor) Mixayloviç və Vişnya Uroşeviçin ailəsində 1780-ci ildə Serbiyanın qərbində, Pojeqa yaxınlığındakı Qornya Dobrina kəndində anadan olub.[3] 1802-ci ildə vəfat edən atasının ailəsi əvvəlcə çox yoxsul idi və Miloş çoban işləməyə məcbur qalıb. Lakin ana tərəfdən qardaşı Milan Obrenoviç mal-qara ticarətindən varlanandan sonra Miloş onun xidmətinə kargüzar olaraq daxil olub. Nəticədə o, da qısa müddət sonra var-dövlət sahibinə çevrilib.[4] Miloşun daha iki qardaşı var idi. Miloşla müqayisədə daha yaxşı təhsil almış Efraim və Yovan idilər. Sonradan Efrayim Şabac və Belqradın qubernatoru olub və Belqradda qurduğu botanika bağı hazırda onun adını daşıyır.[5]

1804-cü ildə Qarageorgi Petroviçin başçılıq etdiyi birinci serb üsyanının başlanmasında qardaşı ilə birlikdə döyüşçü kimi iştirak etdi.[6]

Miloş Teodoroviç üsyançıların (üsyançıların) liderlərindən birinə çevrildi. Lakin 1810-cu ildə Qarageorginin öldürdüyü qardaşı Milanın soyadını götürərək Miloş Obrenoviç oldu. O, həmçinin qardaşının bütün sərvətinin sahibinə çevrildi.[7] Bundan sonra üsyanın iki lideri arasında kəskin toqquşma başladı.1813-cü ildəki üsyan uğursuzluqla başa çatdıqdan sonra o, ölkədə qalan azsaylı nüfuzlu hərbi rəhbərlərdən biri oldu. Bununla da həmin çətin dövrdə xalqın əhəmiyyətli hissəsinin etimadını qazandı. Hətta Osmanlılar əhəmiyyətli üstünlüklərinə baxmayaraq, onunla sülh danışıqlarına girməyə razılıq verdilər. Ujice döyüşündən sonra Miloş Rudnitski, Pojegski və Kraguevatski, yəni demək olar ki, Serbiyanın bütün cənub-qərb ərazilərinin knyazı titulunu qazandı. Dövlət əmlakının idarə edilməsinin və əsas vergilərin yığılmasının mərhəmətinə sahib olan Miloş Sava, Dunay və Morava üzərindəki nəqliyyatı ələ keçirə bildi. İlk illərdə o, Osmanlılara sadiq qaldı və 1814-cü ildə Hacı-Prodan kimi tanınan voyevoda Prodan Qliqoriyeviç üsyan qaldıranda Miloş onun yatırılmasında iştirak etdi. Bunda onun əsas məqsədi ona tabe kəndlərin Osmanlıların qisasından qorumaq idi.

Serbiyanın knyazı Miloş Obrenoviç

1815-ci ildə Osmanlı zülmünün güclənməsi ilə o, 1815-ci ildə Takovada başlayan İkinci Serb üsyanının seçilmiş lideri kimi aparıcı rolu öz üzərinə götürdü. Miloş böyük döyüşlərdə iştirak edir və Osmanlılarla şəxsən danışıqlar aparırdı. 1815-ci ildə serblərin hər tərəfdən təqib etdiyi Osmanlılar Pojarevets şəhərində möhkəmləndilər. Lakin serblər şəhəri hücumla ələ keçirdilər. Bundan sonra osmanlıların bir hissəsi qaçdı, digərləri isə şəhər kilsəsində özlərini müdafiə etməyə başladılar. Lakin bu, onlara kömək etmədi və kilsə hücuma məruz qaldı. Hücum edənlərin ilk önündə knyaz M. Obrenoviç durdu.

Rusiyanın təzyiqi altında Maraşlı Əli Paşanın başçılıq etdiyi Osmanlı hakimiyyəti Miloş Obrenoviçin başçılıq etdiyi Serbiyanın yarı muxtar, qarışıq serb-osmanlı administrasiyası üçün şifahi razılaşmaya əldə edildi.[8] Miloşun mahir rəhbərliyi sayəsində osmanlılar ölkənin bir çox mühüm məntəqələri tərk etməli oldular. Eyni zamanda, Miloş yalnız ayrı-ayrı paşaların sui-istifadələrinə qarşı mübarizə apararaq, həmişə sadiq təbəə libasına girərək onlarla danışıqlara girməyə çalışırdı.

1817-ci ildə Qarageorgi Avstriyadan gizli şəkildə Serbiyaya qayıtdı. O, yenidən üsyan qaldırmaq niyyətində idi. Bundan xəbər tutan Miloş onun yerini dərhal osmanlılara bildirdi. İyulun 13-dən 14-nə keçən gecə Obrenoviçin adamları Smederev bölgəsində olan Radovan kəndi yaxınlığında Karageorgini qətlə yetirib, başını Belqrad paşasına göndərdilər.[9] Əsas rəqibindən bu yolla xilas olan Miloş serb xalqının yeganə lideri olaraq qaldı. Bu hadisədən sonra Qarageorgiyeviç və Obrenoviç sülalələri arasında 100 ildən çox davam edən hakimiyyət uğrunda mübarizə başladı.

6 noyabr 1817-ci ildə əyalət knyazları, mitropolit və bir neçə arximandrit onu irsi hakimiyyətə malik olan Serbiyanın ali knyazı kimi təntənəli şəkildə tanıdılar. Həmin andan Serbiya vassal da olsa müstəqil dövlət oldu. Formal olaraq onun müstəqilliyi üç il sonra Osmanlı imperiyası tərəfindən tanındı. 1827-ci ildə Milosun hakimiyyəti çağırılmış ümumi Serb məclisi tərəfindən təsdiqləndi.

Təhsilsiz və yarı savadlı, adını yazmağı belə öyrənməkdə çətinlik çəkən Miloş buna baxmayaraq, yüksək intellektli və daha çox hiyləgər xüsusiyyətə malik idi. Onun diplomatiyası böyük məharətə malik idi. O, osmanlı məmurlarına rüşvət verməkdən, Sultana hədiyyələr verməkdən heç vaxt çəkinmirdi.

Onun ilk hakimiyyəti dövründə davamlı diplomatiya yolu ilə Serbiya Osmanlı imperiyasında muxtar knyazlığa çevrildi. Miloş yeni sosial təbəqəni - azad kəndliləri yaradaraq feodal quruluşunu ləğv etdi. Həmçinin, savadsız olmasına baxmayaraq, o, 82 məktəb, 2 pro-gimnaziya, 1 gimnaziya və Serbiya Knyazlığının Liseyini yaratmışdı. Bu da ali təhsilin inkişafının əsasına çevrildi.. O, taxt-tacdan imtina etməzdən əvvəl Serbiyanın ən zəngin adamı və Balkanların ən zənginlərindən biri idi.

Bütün bu müsbət keyfiyyətlərə baxmayaraq, Miloş tək hakimiyyətliyə can atırdı. O, idarəetmədə daha çox əvvəlki Belqrad Paşasını təqlid etməyə çalışırdı. Miloş heç kəslə hesablaşmır, böyük var-dövlət yığmağa çalışırdı.[10] Onun adamları nəinki heç nə ödəmədən ölkəni dolaşırdılar, hətta özbaşına camaatın atlarını əllərindən alıb onları qarət edirdilər. Onun mülkləri ətrafında yaşayan kəndlilər biyar ilə yüklənmişdi. O, duz ticarətini öz monopoliyasına çevirib, ondan çox böyük gəlirlər əldə edirdi.[11] Öz hərəkətləri ilə o, ölkə əhalisinin əksəriyyətini, hətta qardaşı Efrayimi də özünə qarşı çevirdi. O, vaxtı ilə Miloşun yüksəlişinə töhfə vermiş qubernator Toma Vuçiçlə birlikdə Valaxiyaya qaçdı.[12] Miloşun arvadı Lyubitsa kifayət qədər sərt və müstəqil qadın idi. O, Serbiya siyasətinə böyük təsir göstərirdi. Çox vaxt onun fikirləri ərinin düşüncələrindən fərqlənirdi.

Miloş Obrenoviçin Takovoda uzaldılmış abidəsi

Nəticədə narazılıq 1835-ci ildə müxalifətin üsyanında ifadə olundu. Bu, Miloşu Sretenski Xartiyası kimi tanınan və səlahiyyətlərini senatla məhdudlaşdıran konstitusiyanın qəbulu ilə razılaşmağa məcbur etdi. Bu konstitusiya o dövrün standartlarına görə kifayət qədər liberal idi və ölkədə hüquqi dövlətin əsaslarını qoydu. Bir az yenidən işlənmiş formada konstitusiya 1838-ci il Xətti-Şərifi üçün əsas oldu. Bu da Miloşun hakimiyyətini bir daha təsdiq etdi və Serbiyanın 1869-cu ilə qədər qüvvədə olan yeni konstitusiyasına çevrildi. Yeni konstitusiyanın qəbulu artıq Osmanlı imperiyası ilə razılaşdırılmadı.[13]

Miloş davamlı olaraq Xətti-Şərifi kobud şəkildə pozurdu. Konstitusiyanın elanından dərhal sonra rəsmi qəzet knyazın Serbiyanın yeganə hökmdarı olduğunu və Serbiya onun hakimiyyəti altında xoşbəxt olduğu üçün hakimiyyəti heç kimlə bölüşməməli olduğunu bildirirdi. 1835-ci il martın 17-də konstitusiyaya yalnız məclis dəyişikliklər edə bilsə də, Miloş konstitusiyanı şəxsən ləğv etdi. Miloş avtokratiyasının nəticəsi 1839-cu ildə xaricdən qayıdan Vuçiçin başçılıq etdiyi yeni üsyan oldu. Miloş oğlu II Milanın lehinə taxtdan imtinaya imza atdı və tələsik Serbiyadan getdi. Lakin sürgün zamanı bir çox iri tacirlər öz işlərini onun nəzarətinə verdilər.[14][15]

Milanın hökmdarlığı cəmi 25 gün sürdü. 13 iyunda taxta çıxan Milan 8 iyulda qəflətən vəfat etdi. Milanın ölümündən sonra taxta çıxan qardaşı Mixaylo (Mixail III) 1839-1842-ci illərdə hökmranlıq etdikdən sonra Aleksandr Qarageorgiyeviç onu vəzifəsindən uzaqlaşdırdı. A.Qarageorgeviçin hakimiyyəti dövründə, Avropanın mürəkkəb qəsb üsulları Milonun kobud despotizmindən daha çətin olduğu ortaya çıxdı. Serb cəmiyyətində Miloşu arzulamağa başladı. 1858-ci ildə məclis Miloşu knyaz kimi bərpa etmək qərarına gəldi.

O, 1858-ci ildə Müqəddəs Endryu görüşündən sonra hakimiyyətə qayıtdı.[16] İkinci hakimiyyəti dövründə uzun illər sürgünə görə məsul hesab etdiyi siyasi opponentləri təqib etmək əmri verildi. Lakin o, ölkədə parlament sistemini quran Məclis Qanununu qəbul etdi. Miloş Obrenoviç 26 sentyabr 1860-cı ildə vəfat etdi. Ölümündən sonra III Mixail Obrenoviç yenidən Serb knyazı oldu.[17]