Meyxana

Meyxanaçı Kərimin sözlərinə görə, meyxananın tarixi XVIII əsrin axırında yazıçı Seyid Hüseyn Sadiqin qardaşı Mirpaşa ilə bağlıdır.[2] Bəzi musiqi mütəxəssisləri meyxananın təşəkkül tarixinin qədimlərə getdiyini bildirirlər. Tarix elmləri doktoru Təvəkkül Səlimov meyxanaların "ən azı 550–600 illik ənənəyə söykəndiyini" qeyd edir.[3] Professor Nizami Tağısoy isə meyxanaların qam-şaman ənənələrindən və ozan-aşıq sənətindən yarandığını bildirir:

Meyxanələrin tarixinə ekskurs etdikcə, onların şifahi söz sənətinin digər nümunələri kimi qaynaqlarının uzaq keçmişə, bir tərəfdən, qam-şaman ənənələrinə, ozan-aşıq sənəti ilə müəyyən paralellərinə, digər tərəfdən, müsəlmanlığın Azərbaycan türkləri içində genişlənməsi və dərvişliyin yayılması ilə bağlayırıq. Bu baxımdan, bəlkə də dərviş mərsiyələri və qəsidələri meyxanələrin inkişafına daha çox təsir göstərib. Sonrakı dövrlərdə ictimai-siyasi, iqtisadi-mədəni durumdan asılı olaraq, meyxanə sənətinin inkişafı dolanbac, eyni zamanda mürəkkəb yol keçməklə formalaşıb, cilalanıb.[3]

Meyxana ilə təmaslaşan elementlər xalq tamaşalarından olan "Kos-kosa" oyununda da müşahidə edilir.[3] Novruz bayramı ilə əlaqədar ifa olunan "Kosa-kosa" kimi yığcam süjet və struktur əlamətləri ilə seçilən xalq tamaşasında əksini tapan, incə yumorla cilalanan mətn, mətnə oynaq və emosional təsir aşılayan ritm, xüsusən də ifanın təkrarlanan nəqərat hissəsi meyxanaya məxsus elementləri yada salır.[3]

Tənqid-təbliğ teatrı səhnəsində 1922–1923-cü illərdə söylənilmiş meyxanalar – Əliağa Vahid və Bağır Cabbarzadə, daha sonralar Mirpaşa və Əli İslam, Ağasəlim Çildağ və Həkim Qəni duetləri deyişmənin ən gözəl nümunələri hesab edilə bilər.[4] XIX əsrdə Mirzə Bağır Bakı toyları və şənliklərində meyxana deyən şairlərin ən görkəmlisi, böyük şöhrət qazananlarından biri olub. Onun poetik üslubundakı sadəliyi, həyat həqiqətlərinə səmimi münasibətini, klassik şairlərdən ustalıqla bəhrələnməsini aşkar görmək olur:

Həmin dövrdə Atababa Hicri xalq ruhunda sadə, təbii və mənalı meyxanalar yaratmağa çalışmış, həyatı gerçəkliklərə fəal vətəndaşlıq mövqeyindən münasibət bildirib.[4] O, gözəlliyi yüksək şövqlə vəsf etdiyi kimi, cəmiyyətdə baş verən nöqsanları da cəsarətlə tənqid edib:

Meyxananı ilk dəfə yazılı ədəbiyyata Əliağa Vahid gətirib.

SSRİ-nin yürütdüyü "dəmir pərdə" siyasəti uzun müddət Azərbaycan musiqisi üçün beynəlxalq musiqi məkanına çıxışı bağlamışdı.[5] Xarici mədəni məkanda meyxananının mövqeyinin itirilməsi ilə yanaşı, Azərbaycanın özünün daxilində də keçən yüzilin 1920–30-cu illərin məlum şüarlarında ifadə olunmuş nihilist tendensiya tədricən meyxananın ictimai statusunu laxlatdı.[5] 1970-ci illərədək olan dövrdə Azərbaycan cəmiyyətində meyxana yaradıcılığına primitiv sənət kimi baxış tədricən möhkəmlənməyə başlasa da, cəmiyyətin müəyyən bir hissəsində aşıq yaradıcılığının populyarlığını azaltmadı.[5] Sovet dövründə ciddi məkanlarda meyxana üçün şərait yaradılmadığından, sənət xiridarları küçə, tinlərdə, meyxanalar deyirdi.[1]

Meyxananı ilk dəfə yazılı ədəbiyyata Əliağa Vahid gətirib.[6] Vahid meyxana janrında öz qələmindən məharətlə istifadə etmiş, təsirli şəkildə məşhur ictimai-siyasi və tənqidi məzmunlu meyxanaları ilə çıxış edib geniş rəğbət qazanmışdır.

1960-cı illərdə Vaqif Mustafazadə muğamın klassik Amerikan caz musiqisi ilə sintezini yaradılmasında, meyxanadan da istifadə etmişdir.[7]

1988-ci ildə Nizami Rəmzi ilə Abbasqulu Nəcəfzadə "Meyxana" folklor ansamblının yaradıcısı olub, meyxananı adi toy, el şənliklərindən böyük sənət ocaqlarına və səhnələrinə çıxarıb.[8][9] Rəmzinin cəhdləri nəticəsində, 1989-cu ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasındakı çıxışından video kadrlar nümayiş olunub.[9]

1991-ci ildə şoumen Qorxmaz Əlili ilk dəfə Bakı Dövlət Sirkində Respublika üzrə Meyxana müsabiqəsini təşkil etmişdir.[10] 1996-cı ildə bəstəkar Rəhilə Həsənova fortepiano üçün "Meyxana" əsərini yaratmışdır.[11] Meyxananı fortepianonun sözsüz dilinə "tərcümə edərkən" bəstəkar məxsusi ritmləri qabardır, həm də ifaya teatr elementləri (pianoçu ayrı-ayrı musiqi jümlələri arasında çırtma çalır ki, bu da meyxana məjlisləri üçün səjiyyəvidir) gətirir.[11]

2000-ci illərdə meyxananın təbliğində satirik şair Baba Pünhanın böyük rolu olub.[12] O, öz şeirlərininin bəzilərini telekanallarda meyxana kimi ifa etməklə yaddaşlarda qalıb.[12] 2001-ci ildə yaranan "De, Gəlsin!", 2008-ci ildə "Sözüm var" və 2009-cu ildə "Söz qalası" kimi verilişlər Azərbaycanda meyxananın inkişafı və populyarlaşmasına güclü təkan verdi.[13] Bu dövrdə, bir çox meyxanaçılar Azərbaycan hip-hopu və Azərbaycan pop musiqisi sənətçiləri ilə duetlərdə iştirak edib. Uğurlu duetlərdən Namiq Qaraçuxurlunun Aygün Kazımova ilə "Bağlanıram", Vahid Qədimin Elşad Xose ilə "Şou-biznes", Vüqar Əbdülovun Ədalət Şükürov ilə "Bağlı qapı", Mirfərid Zirəlinin Elşad Xose ilə "Adrenalin" mahnılarını qeyd etmək olar.

2011-ci il 5 noyabrda meyxanaçı qardaşlar Ehtiram və İntiqam Rüstəmov tərəfindən yazılmış "Tı kto takoy? Davay, do svidaniya!" meyxanası mem olmuş, Rusiya, Ukrayna, Rumıniya və Gürcüstanda populyarlıq qazanmışdır.[14][15][16]

Qafiyəli meyxanaların kuplet formasına malik olan mahnılarla oxşsa da, mahnılardan fərqli olaraq, meyxanalar qafiyədən başlanır və refren səciyyəsi daşıdığı üçün, əksər hallarda, aid olduğu məqamın başlıca pərdəsinə əsaslanır.[17] Qafiyəli meyxanaların ikinci bölümündə onun məğzi, əks etdirdiyi başlıca ideya tərənnüm olunur: Adın şərəflidi, xətrin əzizdi. Üçüncü bölüm (qafiyə ilə) bağlayıcı misradır. Bu bölüm, əksər hallarda, bəndi tamamlayır.[17] O zaman bağlayıcı misra, bəndlə qafiyələnir. Qafiyəli meyxanalar musiqilə digər növlərdən daha artıq bağlıdır. Onun bəndindəki hər bir misra inkişafın yeni bir mərhələsidir. Belə ki, bəndin ilk qoşa misrası onun ekspozisiyası, ilkin şərh bölümüdür.[17] Məsələn:

Beyt meyxanalar, forma etibarilə digər meyxana növlərindən fərqlənir.[17] Beyt meyxanalar qafiyələnən qoşa misralardan ibarət olur.[17] Bəzi hallarda isə qafiyə qoşa misranı tamamlayaraq rədif əhəmiyyəti qazanır:

Rədifli meyxanaların formalaşmasında, eləcə də, musiqi janrı kimi mövcudluğunda xalq mahnılarının, meydan oyun-tamaşalarının, oyunlarının rolu olmuşdur.[17] Bayatı sözlərinə edilən nida tərzli əlavələr kəlmədən başlayaraq bütöv cümlə həcminədək ola bilir.[17] Meyxanalarda, peşəkarların poetik yaradıcılığında olduğu kimi, rədif şerin məzmunu, ideya daşıyıcısı olub titul bəndində söylənir, digərlərinin isə son misralarını tamamlayır.[17] Rədiflər qafiyələrə nisbətən dəfələrlə yığcam olsalar da, meyxanada nəsə başlıca tonallığa, ilkin ovqata qayıtma – repriz mahiyyəti daşıyır.[17] Rədifli neyxanaların musiqi forması kuplet-variasiya quruluşlu mahnıları xatırladır:

Qafiyəsiz meyxanalar forma etibarilə, bəndlərdə misra, poetik qurumlarda isə hecaların sayına görə daha sərbəst quruluşa malikdir.[17] "Həftəbəcər" kimi bəzi qafiyəsiz meyxana bəndlərində bölgü aparılmır.[17] Məsələn:

Digər musiqi janrlarında olduğu kimi, vətənpərvərlik ruhunda yazılan meyxanalar sənətdə xüsusi yer tutur.[19] Bu mövzuda Nizami Rəmzinin "Xızı dağları", Vüqar Əbdülovun "Azərbaycan diyarı", Aqşin Fatehlə Elşən Xəzərin "Vətən ağlar", Namiq Mənanın "Qubadlı", Aydın Xırdalanlının "Vətən işğalı" meyxanalarını qeyd etmək olar:

Dini meyxanaların əksəriyyətində İslamda tanınmış şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyətlərinin işıqlandırılması mühüm yer tutur.[19] Bu mövzuda Aqşin Fatehlə Elşən Xəzərin "Əli Aşiqləri", Namiq Qaraçuxurlunun "Nura doğru" meyxanalarını qeyd etmək olar:

Hadisə mövzusuna aid olan meyxanalar adətən "rəvayət" adlı meyxanalar ilə tanınır.[19] Bu mövzuda Namiq Qaraçuxurlunun "Rəvayət", Nicat Mənalının "Dostluq", Kərimin "Qonşunun gəlini", Sahib Kürdaxanlının "Acı tale" meyxanalarını qeyd etmək olar:

Sevgi mövzusunda Vahid Qədimin "Sevgi", Namiq Qaraçuxurlunun "Bu məhəbbət", Məşədibabanın "Məsti Xumar", Vüqar Əbdülovun "Bağlı qapı" meyxanalarını qeyd etmək olar:

Meyxanada cəmiyyətdə baş verən sosial-iqtisadi hadisələr geniş yer alır.[19] Bu mövzuda Mirpaşa Sadıqov və Əli İslamın "Görürəm", Nizami Rəmzinin "Ah, neçə illərdi yalan görmüşəm!" və "Erməni", Baba Pünhanın "Bizimkilər motoskletnən gedir", Vüqar Əbdülovun "Ey, dost" meyxanalarını qeyd etmək olar.[20][21] Əliağa Vahidin meyxanaları ictimai mənası və müdrikliyi ilə diqqət çəkir. Günün aktual məsələlərinə dərin maraq və müdaxilə onun meyxanalarında aparıcı xüsusiyyətlərdir. Kəskin satira, incə yumor, məzəli ibarələr şairin ömrünün sonuna qədər meyxanaları üçün də səciyyəvi olub.[22]

Digər mövzulara aid olan meyxanalardan Nizami Rəmzinin "Tut", Namiq Qaraçuxurlunun "Kosa", Aqşin Fatehin "Qarpız", Aydın Xırdalanlının "Zəlzələlər" meyxanalarını qeyd etmək olar.

Meyxana Azərbaycan kinematoqrafına 1970-ci illərin əvvəllərində yol tapmışdır.[24] Azərbaycan kinematoqrafında meyxanaya əsasən üç mövqedən[24] üz tutulur:

• Meyxana — filmin dramaturji inkişafını təmin edən aparıcı janr kimi: "Qəzəlxan" və s.
• Meyxana — Abşeron koloritini, İçərişəhərin dar dalanlarını, Bakı kəndlərinin abi-havasını yaradan ifadə vasitəsi kimi: "Bizim Cəbiş müəllim", "Fransız", "Yuxu" və s.
• Meyxanaya yaxın olan metrikləşdirilmiş poetik janrların qədim adət və ənənələrin təsvirilə bağlı vasitə kimi istifadə edilməsi:"Yeddi oğul istərəm…", "Dəli Kür", "Nəsimi" və s.

Birinci növə "Qəzəlxan" filmini aiddir.[24] XX əsrin klassiki Əliağa Vahidin xatirəsinö həsr edilmiş bu filmdə meyxana ahəngi, ritmi, onun janr koloriti ekran əsərinin ümumi ovqatını yaradır.[24] Meyxananın icra tərzindən doğan, bəm tembrli, reçitativ tərzli, kişi səslərinin unisonu, vurduqları çırtmalardan yaranan ahəng filmin əvvəlindən başlayaraq əsər boyunca səslənir, leyt-tembr səciyyəsi qazanır.[24] Meyxana icrasının özünəməxsusluğu, eyni zamanda, ayrı-ayrı cəhətləri — leyt-ritm, leyt-intonasiya əhəmiyyəti, bütövlükdə leyt-janr mövqeyi qazanaraq böyük şairin obrazını, onun müxtəlif cizgilərini əks etdirir.[24] Film boyu səslənən meyxanalarda ekran əsərinin dramaturji inkişafının istiqaməti — şairin ömür-gün yolu, yaşadığı dövr xarakterizə olunur. Filmin musiqi bəstəçiləri xalq artisti Ramiz Mirişli və Nazim Mirişli bu inkişaf xətlərini məharətlə uyuşdurub ekran əsərinin emosional təsir qüvvəsini xeyli artırmağa nail olurlar.[24] Hələ filmin titrlərindən öncə Əliağa Vahidin heykəlinin təsviri zamanı reçitativ tərzində söylənən meyxana ənənəvi formulu ostinat şəklində icra edən zərb müşayiətilə verilir.[24] Meyxana filarmoniya səhnəsində və ya süfrə başmda, musiqiçilər arasmda deyilən zaman Çahargah üstə oxunur, zərblə, çırtma ilə və hətta birsəsli kişi xoru ilə müşayiət edilir.[24] Digər məqamlarda isə meyxana sadəcə olaraq dekla-asiya edilir. Bütün bu incəliklər meyxananın canı olan poetik fikrin tamaşaçıya dürüst çatdırılmasına, filmin dramaturji inkişafının düzgün istiqamətləndirilməsinə xidmət edir.[24]

Meyxana janrı digər Azərbaycan kinofilmlərində, əsasən, epizodik xarakter daşıyaraq müəyyən kolorit və ya əhvali-ruhiyyə yaratmağa xidmət edir.[4] Məsələn, "Bizim Cəbiş müəllim" bədii filmində müəlliflər müharibədən əvvəlki Bakının ab-havasını, məişətini göstərmək məqsədilə meyxanadan istifadə edirlər.[24] Burada meyxana müasir şəhər folklorunun nümunəsi kimi göstərilir. Belə ki, bədahətən meyxana söyləmək qabiliyyəti müharibədən əvvəlki Bakının gəncləri və yeniyetmələrinin hünər və bacarığını nümayiş etdirən amillərdən biri idi.[24] Bu cəhətdən "Bizim Cəbiş müəllim" filmindəki meyxana səhnəsi zahiri məişət lövhəsi, eləcə də qəhrəmanların düşüncə tərzini əks etdirməyə qadir olan bir epizoddur.[24] "Bizim Cəbiş müəllim" filmində meyxanaçı Ağasəlim Çildağın uşaqların meyxana dediyi kiçik epizod üçün yazdığı iki bənd, Azərbaycan kinematoqrafı tarixinin yadda qalan sitatlarından sayılır:[25][26]

2015-ci ildə Rusiyanın "TNT" telekanalında yayımlanan "İzmeni" teleserialında Nicat Mənalının rus dilində "Красавица моя" (azərb. Mənim gözəlim‎) adlı meyxanası səsləndirilib.[27]

1921-ci ildə meyxana açılış "Tənqid-təbliğ" (Satiraqit) teatrında oynanılan bir pərdəli oyeslərin, tamaşalar arası oxunan kupletlərin janr əsasını təşkil etmişdir.[24] Məhz bu yol meyxananı "Koroğlu" operasına gətirmişdir.[24] Səhnə ustası Hacıağa Abbasov Təqid-təbliq teatrı ilə bağlı xatirələrində yazır:

1921-ci ilin ikinci yarısında Dadaş Bünyadzadənin tapşırığı ilə Mirzağa Əliyev teatr artistləri sırasına daxil edilmişdir.. Gündəlik proqrama əlavə olaraq mən və Mirzağa Əliyev musiqi dəstəsinin müşayiətilə duzlu kupletlər deməyə başladıq. Kupletləri Məmməd Səid Ordubadi və Əliaağa Vahid yazar. Anton isə musiqiyə salardı.[24]

XIX əsrin əvvələrində meydana çıxmış kiçik teatr truppaları oynadıqları vodevil tipli pyeslərdə çoxlu şerlər qoşub, onları xalq mahnıları üstündə oxuyardılar.[24] Musiqili komediya janrında isə meyxananın təzahürü daha rəngarəngdir. Bununla bərabər musiqili komediyalarda meyxana xalq yaradıcılığında olduğu şəkildə az təsadüf edilir.[24] Musiqi janrı kimi də tanınan qafiyəli meyxanalara və ya onların ayrı-ayrı elementlərinə operettalarda komik qəhrəmanların duetlərində (Səid Rüstəmov "Durna" operasında Kərimlə Nisənin dueti) təsadüf edilir.[24] Operettalarda rədifli meyxanalara da (Emin Sabitoğlunun "Hicran" musiqili komediyasından Mitoşla Dadaşbalanın dueti) rast gəlmək mümkündür.[24] Qafiyəli meyxanaların quruluş etibarilə kuplet formalı mahnılara yaxınlığı onu musiqi janrları ilə doğmalaşdırır.[24] Meyxananın dəqiq ifadəli poetik dili, satira və yumorlu məzmunu onu musiqili teatrla möhkəm bağlayır.[24]

2010-cu ildə Azərbaycan Dövlət Yuğ Teatrı meyxananın geniş istifadə olunduğu, dramaturq Saleh Sabatın "Uşaq və biz" tamaşasını dəfələrlə nümayiş etdirib.[12]