Mars

Mars, şərqdə köhnəlmiş adı Mərrix[18][19][20][21] — Günəş sisteminin Günəşə yaxınlığına görə dördüncü və kiçikliyinə görə Merkuridən sonra ikinci planeti. Adını Roma mifologiyasının müharibə tanrısından alan bu planetin səthində dəmir oksidinin geniş yayılması ona qırmızı görünüş verir və o, tez-tez "qırmızı planet" kimi təsvir edilir.[22] Mars nazik atmosferi və həm ayın çarpışmadan sonra yaranan kraterləri, həm də Yerin vulkanları, dərələri, səhraları, qütb buz örtüklərini xatırladan səth xüsusiyyətləri olan terrestrial (əsasən silikat süxurları və metallardan ibarət) planetdir. Marsın fırlanma periodu və mövsümi dövrləri Yerinkinə oxşardır; oxunun mailliyi mövsümləri əmələ gətirir. Mars Günəş sistemində məlum ən hündür ikinci (planetdə birinci ən hündür) dağ — Olimp Dağının və ən böyük kanyonlardan biri Valles Marinerisin olduğu yerdir. Şimal Yarımkürəsindəki hamar Borealis hövzəsi planetin 40%-i əhatə edir və nəhəng bir çarpışmadan sonra yaranan xüsusiyyət ola bilər.[23][24] Marsın iki peyki var: Fobos və Deymos. Kiçik və nizamsız formalaşmış peyklərdir. Bu peyklər Mars troyası 5261 Evrika kimi planet tərəfindən tutulmuş asteroidlər ola bilər.[25][26]

Mars ♂
Habbl teleskopu tərəfindən çəkilmiş Marsın fotosu. 26 iyun 2001
Şərəfinə adlandırılıb
Mars, Ares
Orbital xarakteristikası[1]
Afelisi1.6660 AV
249.2 milyon km
Perigelisi1.3814 AV
206.7 milyon km
Periapsidi206.655.215 km
Apoapsidi249.232.432 km
Böyük yarımoxu
1.523679 AV
227,939,100 km
Orbitinin ekssentrisiteti0.0935±0.0001
Siderik fırlanma dövrü
1.8808 Yulian ili
686.971 d
668.5991 sol
Sinodik fırlanma dövrü
779.96 gün
2.135 Yulian ili
Orbital sürəti
24.077 km/san
Orta anomaliyası19.3564°
Əyilməsiekliptikadan 1.850°, Günəşin ekvatorundan 5.65°, Sabit müstəviyə 1.67° [2]
Qalxan milinin uzunluğu
49.562°
Perisentr arqumenti
286.537°
Nəyin peykidirGünəş
Kəşf edilmiş peykləri2
Özünə xas ekssentrisitet
0,0933941[3]
Fiziki xarakteristikaları
Orta radiusu
3389.5±0.2 km [q 1][4]
Ekvator radiusu
3396.2±0.1 km  [q 2][4]
0.533 Yer
Qütb radiusu
3,376.2±0.1 km [q 3][4]
0.531 Yer
Qütb sıxılması0.00589±0.00015
Səthinin sahəsi
144,798,500 km2
0.284 Yer
Həcmi1.6318×1011 km3 [5]
0.151 Yer
Kütləsi6.4185×1023 kq [5]
0.107 Yer
Orta sıxlığı
3.9335±0.0004[5] q/sm³
3.711 m/san² [5]
0.376 q
1.025957 d
24 saat 37 dəqiqə 22 saniyə [5]
Ekvatorial fırlanma sürəti
868.22 km/saat (241.17 m/san)
Şimal qütbünün düz qalxması21 saat 10 dəqiqə 44 saniyə
317.68143°
Şimal qütbünün meyllənməsi
52.88650°
Albedo0.170 (həndəsi) [6]

0.25 (Bond)[7]
Temperatur−63 °C[8], min. −143 °C[9], maks. 35 °C[10]
Səth temp. min orta maks
Kelvin 130 K, 210 K[7], 308 K,
Selsi −143 °C[11], −63 °C, 35 °C[12],
Görünən ulduz həcmi
+1.6-dan −3.00-ə[13]
Bucaq diametri
3.5–25.1″[7]
Atmosfer[7][14]
0.636 (0.4–0.87) kPa
Atmosfer tərkibi

    1965-ci ildə Mariner 4 tərəfindən edilən Mars flaybayından əvvəl bir çoxları planetin səthində suyun olmasını iddia edirdilər. Bu işıqlı və qaranlıq yerlərdə, xüsusilə qütb en dairələrində müşahidə edilən periodik müxtəlifliklərə əsaslanırdı; uzun qara cizgilər bəziləri tərəfindən maye su üçün suvarma kanalları hesab edildi. Bu düz xətlər sonra optik illüziyalar kimi izah edildi, baxmayaraq ki insansız missiyalarda toplanan geoloji sübut göstərir ki, Marsın səthində onun həyatının erkən dövrlərində irimiqyaslı su örtüyü var idi.[27] 2005-ci ildə radar məlumatı qütblərdə[28] və orta en dairələrində[29][30] böyük miqdarda su olduğunu aşkar etdi. Mars roveri Spirit 2007-ci ilin martında su molekullarının daxil olduğu kimyəvi birləşmələri götürdü. Phoenix enmə aparatı 31 iyul 2008-ci ildə Marsın üst torpağında buz suyu götürdü.[31]

    Marsın yeddi işləyən kosmik gəmisi var: beşi orbitdə: Mars Odyssey, Mars Express, Mars Reconnaissance Orbiter, MAVEN və Mars Orbiter Mission və ikisi səthində: Mars Kəşfiyyat Roveri Opportunity və Mars Elm Laboratoriyası Curiosity. Səthdə uzun müddət işləyə bilməyən kosmik gəmilərə MER-A Spirit və ya 2008-ci ildə missiyasını bitirən Phoenix enmə aparatı kimi başqa enmə aparatları və roverləri daxildir. Mars Reconnaissance Orbiter tərəfindən edilən müşahidələr Marsda ən isti aylarda axan suyu aşkar edib..[32] 2013-cü ildə NASA-nın Curiosity roveri aşkar etdi ki, Mars torpağı kütləcə 1.5–3% su təşkil edir.[33]

    Mars çılpaq gözlə Yerdən görünür. Onun görünmə böyüklüyü −3.0-ə çatır[13] və yalnız Yupiter, Venera, Ay və Günəş bu qiyməti keçir. Optik yerüstü teleskoplar Yerin atmosferinə görə Yerin və Marsın ən yaxın olduğu zaman 300 kilometr uzaqlıqdakı cəhətləri göstərə bilir.[34]

    Fiziki xarakteristikaları
    Yerin Marsla müqayisəsi
    Marsın əsas cəhətlərini göstərən animasiyası

    Marsın diametri təqribən Yerinkinin yarısıdır. O, Yerdən daha az sıxdır, həcmi təqribən Yerin həcminin 15%-i və kütləsi təqribən Yerin kütləsinin 11%-i qədərdir. Onun səthinin ərazisi Yerin quru ərazisinin tam sahəsindən bir az daha azdır.[7] Marsın Merkuridən daha böyük və daha ağır olmasına baxmayaraq, Merkurinin sıxlığı daha çoxdur. Bu hər iki planetin səthə doğru cazibə qüvvəsinin təqribən eyni olması ilə nəticələnir; Marsın cazibə qüvvəsi Merkurinin cazibə qüvvəsindən güclüdür (1%-dən az olmaqla). Mars səthinin qırmızı-narıncı görünüşünün səbəbi dəmir (III) oksid və ya daha çox bilinən adı ilə hematit və ya pasdır.[35] Onun rəngi həmçinin iris rənginə oxşayır[36] və minerallardan asılı olaraq digər ümumi səth rənglərinə qızıl rəngi, qəhvəyi, sarı-darçını və yaşılımtıl daxildir.[36]

    Daxili quruluşu

    Yer kimi bu planet də təbəqələrə ayrılmaya məruz qalıb və bu da sıx, metallik nüvə sferasının daha az sıx materiallarla örtülməsinə səbəb olub.[37] Planetin interyerinin müasir modelləri nüvə sferasının radiusunu təqribən 1,794 ± 65 kilometr olaraq güman edir və onu təqribən 16–17% kükürdlə birlikdə, əsasən, dəmir və nikeldən təşkil edilmiş hesab edir.[38] Bu dəmir sulfid nüvəsi qismən mayedir və onda mövcud olan yüngül elementlərinin konsentrasiyası Yerin nüvəsində olandan iki dəfə çoxdur. Nüvə planetdəki textonik və vulkanik cəhətlərin çoxunu formalaşdıran silikat mantiya təbəqəsi ilə əhatə edilmişdir, ancaq indi hərəkətsizdir. Silisium və oksigendən başqa Marsın qabığında ən çox yayılan elementlər dəmir, maqnezium, alüminium, kalsium və kaliumdur. Planetin qabığının orta qalınlığı təqribən 50 kilometrdir, maksimum qalınlıq 125 kilometrdir.[39] Ortalaması 40 kilometr olan Yerin qabığı iki planetin ölçülərinə bağlı olaraq Marsın qabığının qalınlığının üçdə biri qədərdir. 2016-cı il üçün planlaşdırılan InSight enmə aparatı Marsın interyerinin modellərini məhdudlaşdırmaq üçün seysmoqrafdan istifadə edəcək.

    Səth geologiyası

    Mars terrestrial planetdir, yəni silisium və oksigendən təşkil olunan minerallar, metallar və adətən süxuru əmələ gətirən başqa elementlərdən təşkil olunmuşdur. Marsın səthi başlıca olaraq toleyitik bazaltdan təşkil olunmuşdur[40], ancaq bəzi hissələr bazaltdan daha çox silisium oksidlə zəngindir. Bu da Yerdə və ya silisium oksid şüşəsində olan andezitik süxurlara oxşardır. Aşağı albedolu regionlarda plaqioklaz feldispat vardır. Şimali aşağı albedolu regionlar isə təbəqə silikatları və yüksək silisiumlu şüşənin normal miqdarından daha çoxuna sahibdir. Cənubi dağlıq hissələrə yüksək kalsiumlu piroksen daxildir. Həmçinin, müəyyən ərazilərdə xas hematit və olivin də tapılmışdır.[41] Səthin çox hissəsi narın dənəli dəmir(III) oksid tozu ilə örtülmüşdür.[42][43]

    Marsın geoloji xəritəsi (Birləşmiş Ştatlar Geoloji Araşdırmalar Qurumu; 14 iyul, 2014)
    (tam xəritə / video)[44][45][46]

    Marsın strukturlaşmış qlobal maqnit sahəsinin olması barədə heç bir sübut olmasa da[47], müşahidələr göstərir ki, planet qabığının hissələri maqnetik olub və keçmişdə onun ikiqütblü sahəsinin dalğalı qütblük fasilələri baş verib. Maqnetik cəhətdən həssas mineralların bu paleomaqnetizmi Yerin okean dibindəkilərə oxşardır. 1999-cu ildə çap edilən və 2005-ci ilin oktyabrında yenidən nəzər salınan bir nəzəriyyə budur ki, bu dalğalar Marsda 4 milyard il əvvəl planetar dinamonun funksiyasını dayandırması və planetin maqnit sahəsinin zəifləməsindən əvvəl plitələrin tektonikasını əks etdirir.[48]

    Günəş sisteminin formalaşması zamanı Mars Günəş ətrafında fırlanan protoplanetar diskdən kənarda sürətli böyümənin stokastik prosesi nəticəsində yaranmışdır. Marsın Günəş sistemindəki yerinə uyğun çoxlu xarakteristik kimyəvi xüsusiyyətləri var. Nisbətən aşağı qaynama temperaturu olan elementləri (xlor, fosfor və kükürd) Yerdən daha çox Marsda ümumidir; bu elementlər cavan ulduzun energetik günəş küləyi tərəfindən Günəşə yaxın ərazilərdən gətirilib.[49]

    Planetlərin formalaşmasından sonra onların hamısı Son Ağır Bombardmana məruz qaldı. Marsın səthinin təqribən 60%-i bu eranın toqquşmalarını göstərir[50][51][52], ancaq bu hadisələrin səbəb olduğu çarpışmadan sonra yaranan geniş hövzələr bəlkə də səthin qalan hissəsinin təməlini təşkil edir. Marsın şimal yarımkürəsində 10600×8500 kilometrlik ərazini əhatə edən böyük təsir hövzəsinin izi var. O, Ayın Cənub qütbü-Aitken hövzəsindən təqribən 4 dəfə böyükdür və indiyə qədər kəşf edilmiş ən böyük təsir hövzəsidir.[23][24] Bu nəzəriyyə təklif edir ki, Mars təqribən 4 milyard il əvvəl Pluton ilə eyni ölçülü cisimlə toqquşub. Marsın yarımkürə dixotomiyasına səbəb olduğu fikirləşilən hadisə planetin 40%-i əhatə edən hamar Borealis hövzəsini yaradıb.[53][54]

    Mars süxuru öz mavi-boz interyerini Mars Elm Laboratoriyasına açıb.[55]

    Marsın geoloji tarixi bir çox dövrlərə bölünə bilər ancaq aşağıdakı üç dövr ən əsaslarıdır:[56][57]

    • Nuh dövrü (adını Nuh ərazisindən alıb): 4.5 milyard il bundan əvvəldən 3.5 milyard il bundan əvvələ qədər Marsın ən qədim səthinin formalaşması. Çox sayda böyük çarpışmadan sonra yaranan kraterləri Nuh dövrünün səthində izini buraxıb. Tharsis qabarıqlığının — vulkanik dağlıq hissənin dövrün sonlarındakı maye suyun geniş bir şəkildə daşması ilə bu dövr zamanı əmələ gəldiyi fikirləşilir.
    • Hesperian dövr (adını Hesperia yaylasından alıb): 3.5 milyard il bundan əvvəldən 2.9–3.3 milyard il əvvələ qədər. Hesperian dövr geniş lava düzənliklərinin formalaşması ilə qeyd olunur.
    • Amazonian dövr (adını Amazonis düzənliyindən alıb): 2.9–3.3 milyard il əvvəldən indiyə qədər. Amazonian regionlarının az meteoritlə çarpışmadan yaranan kraterləri var, ancaq digərləri çox fərqlidir. Olimp dağı Marsın başqa yerindəki lava axınları ilə yanaşı olaraq bu dövrdə yaranıb.

    Marsda hələ də bəzi geoloji aktivliklər baş verir. Athabaska dərəsi təqribən 200 milyon ilə qədər lava axınlarının olduğu yerdir. Serberus çuxurları adlanan qrabenlərdəki su axınları 20 milyon ildən az bir müddətdə baş verir və bu da hal-hazırkı intruziyaları (maqmanın yer qabığı arasına dolması) göstərir. 19 fevral 2008-ci ildə Mars Reconnaissance Orbiterdən gələn şəkillər 700 metrlik hündür sıldırımdan gələn qar uçqununun dəlilini göstərdi.

    Torpağı
    Spirit roveri tərəfindən aşkar edilmiş silisum oksidlə zəngin toz

    Phoenix enmə aparatı Marsın torpağının bir az qələvili olduğunu və tərkibində maqnezium, natrium, kalium və xlor kimi elementlərin olduğunu göstərən məlumat verdi. Bu maddələr Yer planetində bağlarda tapılır və onlar bitkilərin böyüməsi üçün vacibdir.[58] Enmə aparatı tərəfindən edilən təcrübələr göstərdi ki, Mars torpağının pH-ı 7.7-dir və 0,6% duz perxlorat saxlayır.[59][60][61][62]

    Marsda bir çox izlər tapılır və yeni izlər tez-tez kraterlərin, çökəkliklərin və dərələrin dik yamaclarında ortaya çıxır. İzlər əvvəl qara olur və vaxt keçdikcə ağarır. Bəzən izlər balaca ərazilərdə yaranır və yüzlərlə metr əraziyə qədər yayılır. Onlar həm də aşınmış qaya parçalarının kənarlarını və yollarındakı digər maneələri keçərkən görülür. Ümumən qəbul edilən nəzəriyyələrə izlərin toz və ya toz burulğanı uçqunlarından sonra yaranması və torpağın qaranlıq alt təbəqələri olması daxildir.[63] Bir çox izahlar irəli sürür ki, onlardan bəziləri su ilə və hətta orqanizmlərin böyüməsi ilə əlaqədardır.[64][65]

    Hidrologiyası
    Opportunity tərəfindən çəkilmiş fotomikroqraf boz hematit kütləsini göstərir və bu da maye suyun keçmişdə mövcud olmasını təyin edir.

    Qısa periodlar ərzində aşağı yüksəkliklər istisna olmaqla, maye su aşağı atmosfer təzyiqinə görə (Yerdəkindən 100 dəfə zəif) Marsın səthində mövcud ola bilməz.[66][67][68] İki qütbün buz örtüyü əsasən sudan təşkil olunmuşdur.[69][70] Cənub qütbünün buz örtüyündəki suyun həcmi ərisə, planet örtüyünün tamamını 11 metr dərinliyində örtmək üçün kifayətdir.[71] Permafrost (qütbdə uzun müddət donmuş torpaq) örtüyü qütbdən təqribən 60° en dairələrinə qədər uzanır.[69]

    Buz suyun böyük miqdarının Marsın qalın Kriosferində qaldığı fikirləşilir. Mars Express və Mars Reconnaissance Orbiterindən gələn radar məlumatı hər iki qütbdə (İyul 2005-ci il)[28][72] və orta en dairələrində (Noyabr 2008-ci il)[29] buz suyun böyük miqdarının olmasını göstərir. Phoenix enmə aparatı 31 iyul 2008-ci ildə səthi Mars torpağında olan buz suyu nümunə kimi götürdü.[31]

    Marsda görünən səth xüsusiyyətləri maye suyun ən azından bəzən planetin səthində mövcud olduğunu göstərir. Təmizlənmiş ərazinin nəhəng xətti zolaqları (axın kanalları olaraq bilinir) səthi təqribən 25 yerdə kəsir. Bəzi quruluşların buzlaqlara və ya lavaya görə yarandığı fikirləşilsə də, bunların yeraltı sukeçirici süxurlardan suyun çıxması zamanı baş verən eroziyaya görə əmələ gəldikləri fikirləşilir.[73][74] Ən böyük nümunələrdən biri — Ma'adim Vallis 700 kilometr uzunluğundadır və 20 kilometr eni və 2 kilometr dərinliyi ilə Böyük Kanyondan daha böyükdür. Onun Mars tarixinin erkən vaxtında axan su ilə əraziyə qazındığı fikirləşilir.[75] Bu kanalların ən gənclərinin yalnız bir neçə milyon il bundan əvvəl formalaşdığı fikirləşilir.[76] Başqa yerlərdə, xüsusilə Mars səthinin ən qədim ərazilərində dərələrin incə, dentritik şəbəkələri landşaftın mühüm hissələrinə yayılıb. Bu dərələrin xüsusiyyətləri və yayılması göstərir ki, onlar erkən Mars tarixində yağış və ya qar yağmasının səbəb olduğu axıntı ilə yaranıblar. Yeraltı su axını və qrunt sularının təpə mailinə gələrək torpağı maildən yuyub aparması bəzi şəbəkələrdə vacib köməkçi rol oynaya bilər, ancaq çökmə demək olar ki, bütün hallarda kəsilmənin əsas səbəbidir.[77]

    Krater və kanyon sədləri boyunca terrestrial yarğanlara oxşar minlərlə xüsusiyyətlər var. Yarğanlar, əsasən, cənub yarımkürəsinin yüksək ərazilərində və ekvatora tərəf olur, hamısı 30° qütbə tərəf yönəlir. Bir çox müəlliflər təklif edib ki, onların formalaşma prosesi maye su (böyük ehtimalla əriyən buzdan) ilə əlaqədardır[78][79], ancaq başqaları karbon dioksid qırovu və ya quru tozun hərəkəti ilə əlaqədar formalaşma mexanizmlərini dəstəkləyir.[80][81] Qismən xarab olmuş yarğanlar aşınma ilə yaranmayıb və yeni xassələr əlavə edilmiş, çarpışmadan sonra yaranan kraterlər müşahidə edilməyib. Bu iki fakt göstərir ki, bunlar cavan xüsusiyyətlərdir və böyük ehtimalla hal-hazırda da aktivdir.[79]

    Deltalar və allüvial konuslar kimi başqa geoloji xüsusiyyətlər erkən Mars tarixindəki bəzi interval və ya intervallarda isti, nəm şərtlərin olduğunu göstərir.[82] Belə vəziyyətlər səthin böyük hissəsi boyunca krater göllərinin olmasını tələb edir.[83] Bəzi müəlliflər uzağa gedərək iddia edirlər ki, Mars keçmişinin bəzi vaxtlarında planetin aşağı şimali düzənliklərinin çoxu yüz minlərlə dərinliyə malik okeanla örtülmüşdür, ancaq bu iddia mübahisəli olaraq qalır.[84]

    Yellowknife Bay süxurlarının tərkibi, süxur damarları kalsium və kükürddə "yol" torpaqlarından daha çoxdur, APXS nəticələri – Curiosity roveri (Mart 2013).

    Marsın səthində suyun mövcud olması ilə bağlı başqa bir dəlil isə bəzən su mövcud olanda formalaşan hematit və qotit kimi spesifik mineralların müəyyən edilməsidir.[85] Qədim su hövzələri və axınlarını təyin etdiyinə inanılan bəzi dəlillər Mars Reconnaissance Orbiterin aparıldığı dəqiq tədqiqatlar tərəfindən inkar edilib.[86] 2004-cü ildə Opportunity yarosit mineralını müəyyən edib. Bu yalnız asidik suyun mövcudluğu zamanı formalaşır və bu da suyun nə vaxtsa Marsda mövcud olduğunu göstərir.[87] Maye su üçün yeni sübutlar 2011-ci ilin dekabrında NASA-ın Mars roveri tərəfindən səthdə mineral gipsin tapılmasından gəlir.[88][89] Əlavə olaraq, təqiqat rəhbəri Fransis Makkabin (Albukerkedəki Nyu-Meksiko Universitetinin alimi) Marsın kristal minerallarının hidroksillərinə baxaraq deyir ki, Marsın yuxarı mantiyasındakı suyun miqdarı Yerdəkinə bərabərdir və ya çoxdur (bir milyon su üçün 50–300 hissə) və bu bütün planeti 200–1000 metr dərinliyinə qədər örtmək üçün kifayətdir.[90]

    18 mart 2013-cü ildə NASA Curiosity roverindəki alətlərdən "Tintina" süxurunun və "Sutton Inlier" süxurunun parçalanmış hissələrinin daxil olduğu bir sıra süxur nümunələrində və "Knorr" süxuru and "Wernicke" süxuru kimi başqa süxurlardakı damarlarda və parçalarda hidratlaşmanın, çox güman ki, hidratlaşmış kalsium sulfatın sübutu haqqında məlumat verdi.[91][92][93] Roverin NDA aləti (Neytronların Dinamik Albedosu) istifadəsi ilə edilən analiz Glenelg ərazisində Bradbury Landing adlı yerdən Yellowknife Bay adlı yerə keçərkən yeraltı suyun sübutunu təmin etdi. Onun tərkibi 4% su idi və 60 santimetrlik dərinliyə kimi idi.[91]

    28 sentyabr 2015-ci ildə NASA açıqlamasında Marsda maye halında su tapdığını bildirdi.[94]

    Qütb örtükləri
    Şimal qütbündə erkən yayda buz örtüyü (1999).
    Cənub qütbündə yayın ortasında buz örtüyü (2000).

    Marsın iki daimi qütb buz örtüyü var. Qütb qışı ərzində o, səthi soyudaraq və atmosferin 25–30%-in CO2 buzu parçaları şəklində (quru buz) çökməsinə səbəb olaraq daimi qaranlıqda uzanır.[95] Qütblər təzədən günəş şüasına məruz qalanda donmuş CO2 sublimasiya edir (maye halına keçmədən birbaşa buxarlanır). Bu saatda 40 kilometr sürətlə qütbləri süpürən nəhəng küləklərə səbəb olur. Bu mövsumi hadisələr böyük miqdarda toz və su buxarını hərəkət etdirir və Yerə bənzər şaxta və böyük lələkli buludların yaranmasına səbəb olur. 2004-cü ildə su-buz buludlarının şəkilləri Opportunity roveri tərəfindən çəkilib.[96]

    Hər iki qütbdə qütb örtükləri başlıca olaraq buz sudan təşkil olunub. Donmuş karbon dioksid şimal yarımkürəsi qışında şimal örtüyündə təqribən 1 metr qalınlığında olan nisbətən incə təbəqə şəklində yığılır, halbuki cənub örtüyünün təqribən 8 metr qalınlığında olan daimi quru buz örtüyü var.[97] Cənub qütbünü örtən bu daimi buzların üzərində hamar səthli, dayaz, təxminən dairəvi çuxurlar səpələnib. Bu çuxurlar hər il metrlərlə artan görüntüləri təkrarlayır; bu fakt göstərir ki, cənub qütbünün buz su qatını örtən daimi CO2 örtüyü vaxt keçdikcə kiçilir.[98] Şimal qütb örtüyünün diametri şimali Mars yayı ərzində təqribən 1000 kilometr olur[99] və təqribən 1.6 milyon km3 buz saxlayır. Bu buz örtük boyu bərabər şəkildə yayılsa, 2 kilometr qalınlığında olar.[100] (Buzun həcmi Qrenlandiyanın buz həcmi 2.85 milyon km3 olan buz təbəqəsi ilə müqayisə edilə bilər.) Cənub qütb örtüyünün diametri 350 kilometrdir və 3 kilometr qalınlığındadır.[101] Cənub qütb örtüyündəki buzun və yaxın laylı yataqların tam həcmi 1.6 milyon km3 kimi dəyərləndirilir.[102] Hər iki qütb örtüyündə spiral troqlar var. SHARAD radarının analizi göstərdi ki, troqlar Koriolis effektinə görə spiral olan katabatik küləklərin işinin nəticəsidir.[103][104]

    Cənubi buz örtüyünə yaxın bəzi ərazilərin mövsumi olaraq donması torpaq üzərində şəffaf, 1 metr qalınlığında olan quru buz lövhələrinin formalaşmasına səbəb olur. Yazın gəlməsi ilə günəş işığı yeraltını isidir, sublimasiyaya uğrayan CO2-in təzyiqi lövhə altında güclənir, onu qaldırır və axırda sındırır. Bu bazaltik qum və ya tozla qarışmış CO2 qazının qeyzərə bənzər partlayışlarına səbəb olur. Proses sürətlə baş verir və bir neçə gün, həftə və ya ay aralığında müşahidə edilir. Lövhənin altından qeyzerin olduğu yerə qaçan qaz buz altında radial kanallar (hörümçəyin etdiyinə bənzər) oyur. Proses su axıb getməsi üçün istifadə edilən dəlik içərisindən suyun getməsi ilə formalaşan eroziya şəbəkəsinin tərs ekvivalentidir.[105][106][107][108]

    Coğrafiyası və səthinin xüsusiyyətlərinin adlandırılması
    MOLA-ya əsaslanan topoqrafik xəritə. Marsın cənub yarımkürəsində dağlıq ərazilər (qırmızı və narıncı), şimal yarımkürəsində ovalıq ərazilər (mavi) üstünlük təşkil edir. Vulkanik yaylalar bəzi regionlarda şimali düzənlikləri ayırır, dağlıq ərazilər isə toqquşmadan sonra yaranmış bir sıra nəhəng kraterlər tərəfindən kəsilir.

    İohan Henrix Medler və Vilhelm Ber Ayın xəritəçəkməsi ilə xatırlansalar da, onlar ilk "areoqraflar" idilər. Onlar Marsın səth xüsusiyyətlərinin dəyişməz olduğunu müəyyən etməklə və planetin fırlanma periodunu dəqiqliklə müəyyən etməklə işlərinə başladılar. 1840-cı ildə Medler 10 ilin müşahidələrini birləşdirdi və Marsın ilk xəritəsini çəkdi. Ber və Medler ad verməkdənsə, qeydləri hərflərlə göstərdilər; Meridian Bay xüsusiyyət "a" idi.[109]

    İndiki zamanda Marsdakı xüsusiyyətlər müxtəlif mənbələrə görə adlandırılıb. Albedo xüsusiyyətləri klassik mifologiyaya görə adlandırılıb. 60 kilometrdən böyük kraterlər mərhum alimlər, müəlliflər və Marsın tədqiqatı ilə əlaqəsi olan başqa şəxslərə görə adlandırılıb. 60 kilometrdən kiçik kraterlər isə dünyanın 100 mindən az əhalisi olan şəhər və kəndlərinə görə adlandırılıb. Böyük dərələr müxtəlif dillərdəki "Mars" və "ulduz" sözləri ilə adlandırılıb; kiçik dərələr isə çaylara görə adlandırılıb.[110]

    Böyük albedo xüsusiyyətləri köhnə adların bir çoxunu saxlayır, ancaq xüsusiyyətlərin təbiəti haqqında yeni məlumatları əks etdirmək üçün tez-tez təzələnir. Məsələn, Nix Olympica (Olimpin qarları) Olympus Mons (Olimp Dağı) olub.[111] Marsın səthi Yerdən göründüyü kimi fərqli albedolarla iki növ əraziyə bölünür. Toz və qırmızı dəmir oksidləri ilə zəngin qumla örtülmüş ağ düzənliklər Mars "qitələri" olaraq hesab edilmişdi və Arabia Terra (Ərəbistan torpağı) və ya Amazonis Planitia (Amazon düzənliyi) kimi adlar almışdı. Tünd cizgilər dəniz hesab edilmişdi və adları Mare Erythraeum, Mare Sirenum və Aurorae Sinus idi. Yerdən görülən ən tünd cizgi Syrtis Major Planum idi.[112] Daimi şimali qütb buz örtüyü Planum Boreum, cənub buz örtüyü isə Planum Australe adlandırılır.

    Marsın ekvatoru fırlanmasına görə müəyyən edilmişdi. Anvaq 0o-li meridian Yerdəki kimi süni olaraq seçilmişdi; Medler və Ber 1830-cu ildə Marsın ilk xəritəsi üçün xətt seçdilər. Mariner 9 kosmik gəmisi 1972-ci ildə Marsın geniş təsvirini verdikdən sonra Sinus Meridianidə yerləşən balaca krater (sonra Airy-0 adlandırıldı) orijinal seçimlə üst düşməsi üçün 0o olaraq seçildi.[113]

    Marsın okeanları olmadığından (dəniz səviyyəsi də yoxdur) yer səthi istinad səviyyəsi kimi seçilməlidir; bu həm də terrestrial geoidə oxşar olaraq areoid[114] adlandırılır. Sıfır hündürlüyü atmosfer təzyiqinin 610.5 Pa (6.105 mbar) olduğu hündürlüklə müəyyən edilir.[115] Bu təzyiq suyun üçlük nöqtəsinə uyğun gəlir və təqribən Yerdəki dəniz səviyyəsi səthinin təzyiqinin 0,6%-dir (0.006 atm).[116] Hal-hazırda praktikada bu səth peyk qravitasiya ölçmələrindən müəyyən edilir.

    Dördbucaqların xəritəsi

    Mars planetinin aşağıdakı xəritəsi Birləşmiş Ştatlar Geoloji Araşdırmalar Qurumu tərəfindən müəyyən edilmiş 30 dördbucağa bölünür.[117][118] Şimal yuxarıdadır. 0° Şm 180° Q ekvatordan uzaq soldadır. Xəritə şəkilləri Mars Global Surveyor tərəfindən çəkilib.

    Mars Quad Map
    Mars Quad Map
    MC-01

    Mare Boreum
    MC-02

    Diacria
    MC-03

    Arcadia
    MC-04

    Mare Acidalium
    MC-05

    Ismenius Lacus
    MC-06

    Casius
    MC-07

    Cebrenia
    MC-08

    Amazonis
    MC-09

    Tharsis
    MC-10

    Lunae Palus
    MC-11

    Oxia Palus
    MC-12

    Arabia
    MC-13

    Syrtis Major
    MC-14

    Amenthes
    MC-15

    Elysium
    MC-16

    Memnonia
    MC-17

    Phoenicis
    MC-18

    Coprates
    MC-19

    Margaritifer
    MC-20

    Sabaeus
    MC-21

    Iapygia
    MC-22

    Tyrrhenum
    MC-23

    Aeolis
    MC-24

    Phaethontis
    MC-25

    Thaumasia
    MC-26

    Argyre
    MC-27

    Noachis
    MC-28

    Hellas
    MC-29

    Eridania
    MC-30

    Mare Australe


    Təsir topoqrafiyası
    Bonnevil krateri and Spirit roverinin yerə enməsi

    Marsın topoqrafiyasının dixotomiyası qəribədir; şimali düzənlikləri lava axınlarına görə düzləşib, cənubi yüksək ərazilər isə qədim təsirlərə görə çökük olub. 2008-ci il araşdırması 1890-cı ildə irəli sürülən nəzəriyyə ilə əlaqədar sübutu təqdim etdi; nəzəriyyəyə görə, Marsın şimal yarımkürəsi Yerin Ayının ölçüsünün onda birindən üçdə ikisinə qədər olan obyektlə toqquşub. Bu həqiqətdirsə, Marsın şimal yarımkürəsi 10600 kilometr uzunluğu və 8500 eni olan təsir kraterinin yeri olacaq. Bu da təxmini olaraq Avropa, Asiya və Avstraliyanın birlikdə sahib olduğu ərazidir və bu krater Günəş sistemində ən böyük toqquşmadan sonra yaranmış krater olan Cənub qütbü-Aitken hövzəsini üstələyir.[23][24]

    Mars üzərində asteroidin təsiri 3°20′ şm. e. 219°23′ ş. u.3,34° şm. e. 219,38° ş. u. / 3.34; 219.38 — 27 matrla 28 mart arasında, 2012-ci il (Mars Reconnaissance Orbiter).[119]

    Marsın üzərində bir çox zərbə kraterləri var: diametri 5 kilometr və ya çox olan 43 min krater tapılıb.[120] Bunlardan təsdiq olunmuş ən böyüyü Hellas təsir krateridir, hansı ki, Yerdən rahat görünən parlaq albedo xüsusiyyətidir.[121] Marsın kiçik ölçüsünə görə onun obyektlə toqquşmasının ehtimalı Yerinkinin yarısıdır. Mars asteroid qurşağına yaxın yerləşir, beləliklə bu mənbədən olan materiallarla toqquşma ehtimalı artır. Marsın həmçinin qısa müddətli kometlərlə toqquşma ehtimalı böyükdür, məsələn, buna Yupiterin orbitindəkilər aiddir.[122] Bundan başqa Marsın Ayla müqayisədə daha az krateri var, ona görə ki, Marsın atmosferi kiçik meteoritlərə qarşı müdafiə təşkil edir. Bəzi kraterlərin morfologiyası göstərir ki, meteoritlər dəyəndən sonra torpaq nəm olub.[123]

    Vulkanlar
    Olimpin Viking orbiterindən görünüşü
    MOLA-ın rəng çalarlı relyef xəritəsi. Marsın qərb yarımkürəsindəki Farsis qabarıqlığı (qırmızı və qəhvəyi çalarlar). Hündür vulkanlar ağ rəngdə göstərilib.

    Qalxan vulkanı Olimp geniş dağlıq bölgəsi Farsisdəki sönmüş vulkandır. Bu bölgədə digər böyük vulkanlar da var. Olimp dağının hündürlüyü Everest dağının hündürlüyündən təqribən üç dəfə böyükdür, bu da deməkdir ki, müqayisədə 8.8 kilometrdən hündürdür.[124] Ölçülməsindən asılı olaraq, o, Günəş sistemində ən uzun və ya ikinci ən uzun dağdır. Müxtəlif mənbələr onun hündürlüyünü 21 kilometrdən 27 kilometrə qədər gedən oblastda verir.[125][126]

    Textonik yerlər

    Böyük kanyon Valles Marineris 4000 kilometr uzunluğunda və 7 kilometrə qədər dərinlikdədir. Valles Marinerisin uzunluğu Avropanın uzunluğuna bərabərdir və Mars çevrəsinin beşdə biri boyunca uzanır. Müqayisə üçün Yerin 446 kilometr uzunluğunda və təqribən 2 kilometr dərinliyi olan Böyük Kanyon göstərilə bilər. Valles Marineris Farsis ərazisindəki şişkinliyə görə formalaşıb, hansı ki, Valles Marineris ərazisində yer qabığının dağılmasına səbəb olub. 2012-ci ildə təklif edildi ki, Valles Marineris yalnızca qraben deyil, həm də 150 kilometr eninə hərəkətin baş verdiyi plitə sərhədidir və bu Marsı böyük ehtimalla iki plitəli textonik quruluş edir.[127][128]

    Mağaralar

    NASA-ın Mars Odyssey orbiterindəki Termal Emissiya Görüntüləmə Sisteminin şəkilləri Arsia vulkanının döşündə 7 mağara girişi aşkar edib.[129] Mağaralar kollektiv şəkildə "yeddi bacı" adlandırılıb.[130] Mağara girişləri 100 metrdən 252 metrə qədərdir və ən azı 73 metrdən 96 metrə qədər dərinliyi olduğu fikirləşilir. İşıq mağaraların çoxunun dibinə çatmadığına görə, ola bilsin ki, onlar bu qiymətlərdən daha böyük dərinliyə malikdir və səthdən aşağıya genişlənib. "Dena" istisnadır, onun dibi görünür və 130 metr dərinlik ölçülüb. Bu böyük mağaraların interyerləri planetin səthini bombardman edən mikrometeoritlərdən, ultrabənövşəyi şüalanmadan, günəşdəki partlayışlardan və yüksək enerjili hissəciklərdən qorunmuş ola bilər.[131]

    Atmosferi
    Ultrabənövşəyi-görünən spektroskopiyada Marsda hərəkət edən atmosfer (karbon, oksigen və hidrogen), MAVEN.[132]

    Mars 4 milyard il əvvəl böyük ehtimalla çoxsaylı asteorid zərbələrinə görə maqnitosferini itirib[133][134], beləliklə günəş küləyi Mars ionosferi ilə birbaşa əlaqədə olur və bu xarici təbəqədən atomları qopararaq atmosfer sıxlığını azaldır. Həm Mars Global Surveyor, həm də Mars Express Marsdan kosmosa gedərək yox olan ionlaşmış atmosferik hissəcikləri qeydə alıb[133][135] və bu atmosferik itki gələcək MAVEN orbiter tərəfindən tədqiq ediləcək. Yerlə müqayisədə Marsın atmosferi aşağı təzyiqlidir. Səthdə atmosfer təzyiqi aşağı qiyməti Olimp dağında 30 Pa-dan (0.030 kPa) yuxarı qiyməti Hellas zərbə kraterində 1,155 Pa-dan artıq (1.155 kPa) olur.[136] Marsdakı yüksək atmosfer sıxlığı Yer səthində 35 kilometrə qədər məsafədə aşkar edilənə bərabərdir.[137] Ortaya çıxan orta səth təzyiqi Yerdəkinin (101.3 kPa) 0,6%-dir. Atmosferin şkala hündürlüyü təqribən 10.8 kilometrdir[138] və Yerin şkala hündürlüyündən yüksəkdir. (6 kilometr) Bu fərqin səbəbi odur ki, Marsın səth qravitasiyası Yerinkinin təqribən 38%-dir. Bu effekt aşağı temperatur və Marsın atmosferinin 50% yüksək orta molekulyar kütləsi ilə balanlaşdırılır.

    Üfüqdə Marsın seyrək atmosferi.

    Marsın atmosferi cüzi oksigen və su ilə birlikdə təqribən 96% karbon dioksid, 1,93% arqon and 1,89% azotdan təşkil olunmuşdur.[7][139] Tozludur, diametrdə təqribən 1.5 mikrometr olan hissəciklər saxlayır. Bu səthdən görüləndə Mars səmasına sarı-darçını rəng verir.[140]

    Metan Mars atmosferində bir milyardda 30 hissə şəklindəki mol fraksiyası ilə müəyyən edilmişdir.[17][141] O, geniş buludlarda mövcud olur. Təsvirlər göstərir ki, metan uzaq ərazilərdən yayılır. Şimal yayının ortasında bulud 19000 ton metan saxlayır. Buludun mənbə gücü saniyədə 0.6 kiloqram olaraq qiymətləndirilir.[142][143] Təsvirlər təklif edir ki, burada iki yerli mənbə regionu var: birincisi 30°Şm 260°Q yaxınlığında, ikincisi 0°Şm 310°Q yaxınlığında mərkəzləşib.[142] Marsın ildə 270 ton metan istehsal etdiyi fikirləşilir.[142][144]

    Fikirləşilən metan destruksiyası müddəti təqribən 4 Yer ili qədər uzun və təqribən 0.6 Yer ili qədər qısa ola bilər.[142][145] Bu sürətli dövriyyə planetdə qazın aktiv mənbəyi olduğunu göstərir. Vulkanik aktivlik, kometlərin təsiri və metanogen mikroorqanizm həyat formalarının mövcudluğu mümkün mənbələr arasındadır. Metan su, karbon dioksid və Marsda yayılmış olivinlə əlaqədar qeyri-bioloji serpentinizasiya prosesi ilə də istehsal edilə bilər.[146]

    Marsda metanın (CH4) mənbələri və axınları.

    2012-ci ilin avqustunda Marsa enən Curiosity roveri metanın müxtəlif izotopoloqlarını ayırd edən ölçmələr aparmağa nail oldu[147], ancaq hətta missiya mikroskopik Mars həyatının metanın mənbəyi olduğunu müəyyən etsə də, həyat formaları çox güman ki, roverin çatdığı yerdən kənarda — səthdən çox aşağıda mövcuddur.[148] Təmzinlənə bilən Lazer Spektrometrlə edilən ilk ölçmələr təyin etdi ki, ölçmə nöqtəsində, enmə yerində metan milyardda beş hissədən azdır.[149][150][151][152] 19 sentyabr 2013-cü ildə NASA alimləri Curiosity roverindən edilən sonrakı ölçmələrdən atmosferik metanın müəyyən edilmədiyini xəbər verdi. Ölçülmüş qiymət həcmcə milyardda 0.18±0.67 hissə idi və bu həcmcə milyardda 1.3 hissə yuxarı həddə uyğun gəlir (95% etibar həddi) və nəticə olaraq yekun verir ki, Marsdakı hal-hazırkı metanogenik mikroorqanizm fəaliyyəti azalıb.[153][154][155] 2016-cı ildə fəaliyyətə keçməsi planlanan Mars Trace Gas Mission orbiteri metanı[156][157], həmçinin formaldehid və metanol kimi parçalanma məhsullarını tədqiq edəcək.

    16 dekabr 2014-cü ildə NASA məlumat verdi ki, Curiosity roveri Mars atmosferində metanın miqdarında "on qat artış" qeydə alıb. (çox güman ki müəyyən bir ərazidə) "20 ay ərzində 12 dəfə" edilən nümunə ölçmələr 2013-cü ilin axırlarında və 2014-cü ilin əvvəllərində artış göstərib. Ortalama atmosferdə milyardda 7 hissə metan idi. Bundan əvvəl və sonra ölçmələrin orta qiyməti bu səviyyənin onda biri ətrafında olurdu.[158][159]

    Ammonyak da Mars Express peyki tərəfindən Marsda aşkar edilib, ancaq nisbətən qısa mövcudluğuna görə onun necə əmələ gəlməsi aydın deyil.[160] Ammonyak Mars atmosferində stabil deyil və bir neçə saat sonra parçalanır. Ammonyak üçün mənbə vulkanik fəaliyyət ola bilər.[160]

    İqlimi
    Marsda toz fırtınası. Opportunity və Curiosity roverləri qeydə alıb.
    18 noyabr 2012-ci il
    25 noyabr 2012-ci il

    Yer və Marsın fırlanma oxlarının oxşar mailliklərinə görə Günəş sistemi planetləri arasında Marsın mövsümləri ən çox Yerinkinə bənzəyəndir. Mars mövsümləri Yer mövsümlərindən iki dəfə uzundur. Bunun səbəbi odur ki, Marsın Günəşdən böyük məsafədə yerləşməsi Mars ilinin təqribən iki Yer ilinə bərabər olmasına gətirib çıxarır. Marsın səth temperaturu aşağısı qışda qütb örtüklərində təqribən −143 °C-dən[11] yuxarısı Marsın ekvatorial yayında 35 °C-ə qədər dəyişir[12]. Temperaturda geniş fərqlilik günəş istisi saxlaya bilməyən nazik atmosfer, aşağı atmosfer təzyiqi və Mars torpağının aşağı termik inersiyasına görədir.[161] Planetin Günəşdən olan məsafəsi Yerinkindən 1.52 dəfə çoxdur və bu da günəş işığı miqdarının yalnız 43% ilə nəticələnir.[162]

    Əgər Marsın orbiti Yerinkinə oxşasaydı, onun mövsümləri də Yerinkinə bənzər olardı, çünki onun oxunun mailliyi Yerinkinə oxşardır. Mars orbitinin nisbətən böyük eksentrisitetinin əhəmiyyətli təsiri var. Cənub yarımkürəsində yay və şimal yarımkürəsində qış olanda Mars perigelisə yaxın, cənub yarımkürəsində qış və şimal yarımkürəsində yay olanda isə afelisə yaxın olur. Nəticə olaraq, cənub yarımkürəsində mövsümlər daha sərt, şimal yarımkürəsində isə daha mülayimdir. Cənubda yay temperaturları şimaldakı ekvivalent yay temperaturlarından 30 K (30 °C; 54 °F) daha çox istidir.[163]

    Mars Günəş sistemində ən böyük toz fırtınalarına sahibdir. Bu kiçik ərazilərdəki fırtınalardan bütün planeti əhatə edən qiqant fırtınalara qədər dəyişə bilər. Fırtınalar Mars Günəşə ən yaxın olanda baş verə bilir və qlobal temperaturu artırdığı nümayiş etdirilib.[164]

    Orbiti və fırlanması
    Mars Günəşdən 230 milyon kilometr məsafədədir. Onun orbital periodu 687 Yer günüdür. (qırmızı təsvir edilib) Yerin orbiti mavidir.

    Marsın Günəşdən orta məsafəsi təqribən 230 milyon kilometrdir və onun orbital periodu 687 Yer günüdür. Marsda günəş günü Yerinkindən bir az uzundur: 24 saat, 39 dəqiqə və 35.244 saniyə. Mars ili 1.8809 Yer ilinə bərabərdir və ya 1 il, 320 gün və 18.2 saat.[7]

    Oxunun mailliyi onun orbital müstəvinə görə 25.19 dərəcədir və bu Yerin oxunun mailliyinə oxşardır.[7] Nəticə kimi onun mövsümləri Yerin mövsümlərinə oxşayır, ancaq orbital periodu daha uzun olduğu üçün Marsın fəsilləri təqribən iki dəfə uzundur. Hal-hazırda Marsın şimal qütbünün orientasiyası ulduz Denebə yaxındır.[14] Mars afelisi 2010-cu ilin martında[165] və perigelisi 2011-ci ilin martında[166] keçib. Növbəti afelis 2012-ci ilin fevralında[166] və növbəti perigelis 2013-cü ilin yanvarındadır[166].

    Marsın orbital eksentrisiteti təqribən 0.09-dur; Günəş sistemindəki digər yeddi planetdən yalnız Merkurinin daha böyük orbital eksentrisiteti var. Məlumdur ki, keçmişdə Marsın indikindən daha böyük dövri orbiti var idi. Bir vaxt, 1.35 milyon Yer ili əvvəl Marsın eksentrisiteti Yerin hal-hazırda mövcud olduğundan daha kiçik idi, təqribən 0.002.[167] Marsın eksentrisitet dövrü 96000 Yer ilidir. (Yerin dövrəsi 100000 ildir)[168] Marsın həmçinin 2.2 Yer ili periodu ilə daha uzun eksentrisitet dövrü var və bu eksentrisitet qrafiklərində 96000 il dövrünü qabaqlayır. Axırıncı 35000 il üçün Marsın orbiti başqa planetlərin qravitasiya təsirlərinə görə bir az daha eksentrik olur. Yer və Mars arasında ən yaxın məsafə növbəti 25000 il üçün yavaşca azalmağa davam edəcək.[169]

    Həyat axtarışı
    Viking 1 enmə aparatı — Ayırma qolu testlər üçün material toplayarkən dərin xəndəklər yaradıb.

    Planetlərin hal-hazırkı yaşayış üçün yararlılığı — planetdə həyatın inkişaf etməsi və planetin həyatın davamlılığını təmin etməsi onların səthində maye suyun olması ilə əlaqələndirilir. Bu da çox vaxt tələb edir ki, planetin orbiti məskunlaşma zonası hüdudunda olsun. Günəş üçün məskunlaşma zonası Veneranın o tayından təqribən Marsın böyük yarımoxuna qədər uzanır.[170] Perigelis ərzində Mars bu regiona meyl edir, ancaq planetin aşağı təzyiqli atmosferi maye suyun uzun dövrlər üçün böyük regionlarda mövcud olmasının qarşısını alır. Keçmişdə maye suyun axını planetin həyat üçün potensialını göstərir. Bəzi son araşdırmalar təklif edir ki, Mars səthindəki su davamlı terrestrial həyatı təmin etmək üçün həddindən artıq duzlu və asidikdir.[171]

    Maqnitosferin çatışmazlığı və Marsın atmosferinin həddindən artıq aşağı təzyiqli olması problemdir: planetin səthi boyunca kiçik miqdarda istilik daşınması, günəş küləyi bombardmanına qarşı zəif izolyasiyası və suyu maye formasında saxlamaq üçün qənaətbəxş olmayan təzyiqi var. (qaz halına sublimasiya edir) Həmçinin Mars təqribən və ya bəlkə də tamamilə geolojik olaraq ölüdür. Vulkanik fəaliyyətin sonu kimyəvi maddələrin və mineralların planetin səthində və daxilində dövr etməsini dayandırıb.[172]

    Curiosity roverinin Rocknestdə öz şəklini çəkməsi (31 oktyabr 2012). Uzaqda Qeyl kraterinin kənarı və Aeolis dağının ətəkləri.

    Sübutlar göstərir ki planetdə bir vaxt həyat mövcud olub, ancaq burada hansı orqanizmlərin yaşaması sirr olaraq qalır. 70-ci illərin ortalarının Viking stansiyaları endikləri yerlərdə Mars torpağındakı mikroorqanizmləri müəyyən etmək üçün təcrübələr həyata keçiriblər və təcrübələrin müsbət nəticələri var. Müsbət nəticələrə suya və həyat üçün önəmli maddələrə görə karbon qazının müvəqqəti olaraq artması daxildir. Bu həyat işarəsi daha sonra alimlərin müzakirəsinə səbəb oldu və bu davam edən debata çevrildi. NASA alimi Qilbert Levin müdafiə etdi ki, Viking həyat tapmış ola bilər. Həyatın ekstremofil formaları haqqında müasir məlumatların işığında Viking məlumatının yenidən analiz edilməsi göstərdi ki, Viking testləri həyatın bu formalarını müəyyən etmək üçün mürəkkəb deyil. Hətta testlər (hipotetik) həyat formalarını öldürmüş ola bilər.[173] Phoenix Mars enmə aparatı ilə aparılan testlər göstərdi ki, torpağın qələvi pH-ı var və o, tərkibində maqnezium, natrium, kalium və xlor saxlayır.[174] Torpaq qidalandırıcıları həyatın əmələ gəlməsinə kömək edə bilər, ancaq həyatın gərgin ultrabənövşəyi işıqdan qorunmağa ehtiyacı var.[175] Mars meteoriti EETA79001-in analizi milyonda 0.6 hissə ClO4−, milyonda 1.4 hissə ClO3−, milyonda 16 hissə NO3− aşkar etdi. ClO3− göstərir ki, xlorun ultrabənövşəyi oksidləşməsi və ClO4− birləşməsinin rentgen şüaları radiolizisindən istehsal olunan ClO2− və ya ClO kimi yüksək dərəcədə oksidləşmiş oksixlorinlər mövcud ola bilər. Beləliklə, yüksək səviyyədə odadavamlı və ya yaxşı qorunmuş orqaniklər və həyat formaları burada yaşaya bilər.[176] Bundan başqa Phoenix WCL-in son analizi göstərdi ki, Phoenix torpağındakı Ca(ClO4)2 bəlkə də 600 milyon il ərzində hər hansı formadakı maye su ilə əlaqədə olmayıb. Əgər bu baş versə idi, tez çöküntü verən Ca(ClO4)2 maye su ilə reaksiyada CaSO4 əmələ gətirməli idi. Bu Mars mühitinin quru olduğunu, burda su ilə qarşılıqlı təsirin minimal və ya az olduğunu göstərir.[177]

    Conson Kosmik Mərkəz Laboratoriyasında meteorit ALH 84001-də Marsda əmələ gəldiyi fikirləşilən bəzi valehedici formalar tapılıb. Bəzi alimlər təklif edir ki, bu həndəsi formalar meteoritin zərbə ilə kosmosa dağılmasından və 15 milyon illik səyahətlə Yerə göndərilməsindən əvvəl Marsda mövcud olmuş daşlaşmış mikroblardır. Formalar üçün qeyri-üzvi mənşə də təklif edilib.[178]

    Formaldehid və metanın kiçik miqdarı Mars orbiterləri tərəfindən müəyyən edilib. Hər ikisi Marsda həyat olmasının sübutu hesab edilir. Çünki bu kimyəvi birləşmələr Mars atmosferində sürətlə dağılmalı idilər.[179][180] Alternativ olaraq bu birləşmələr vulkanik və ya başqa geoloji yollarla (serpentinizasiya kimi) yenidən yaradılmalı idi.[146]

    Məskunlaşma potensialı

    Alman Aviasiya Mərkəzi kəşf edib ki, Yer şibyələri süni Mars şəraitində yaşaya bilir. Bu fakt Tilman Spohna görə Marsda həyatın varlığını mümkün edir.[181] Simulyasiya Mars stansiyalarından əldə edilən temperatur, atmosfer təzyiqi, minerallar və işıq haqqında məlumata əsaslanır.[181] REMS adlandırılan cihaz Marsın ümumi dövranı, mikroölçülü hava sistemləri, lokal hidrolojik dövran, ultrabənövşəyi radiasiyanın dağıdıcı potensialı və torpaq-atmosfer qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanan yeraltı həyat şəraiti haqqında yeni məlumatlar vermək üçün tərtib edilib.[182][183] 2012-ci ilin avqustunda Curiosity-in bir hissəsi olaraq Marsa eniş edib.

    Kəşfiyyat missiyaları
    Qusev kraterinin panoraması. Spirit roveri vulkanik bazaltları tədqiq edir.

    Yerdən edilən müşahidələrdən başqa Mars haqqında əldə edilən sonrakı informasiya Mars ətrafındakı orbitinin üstündəki və ya içindəki beş aktiv kosmik gəmidən (üç orbiter və iki rover) gəlir: 2001 Mars Odyssey[184], Mars Express, Mars Reconnaissance Orbiter, Opportunity rover və Curiosity rover.

    Düjünlərlə insansız kosmik gəmi (orbiter, enmə aparatı və rover) Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı, Amerika Birləşmiş Ştatları, Avropa və Yaponiya tərəfindən planetin səthinin, iqliminin və geologiyasının öyrənilməsi üçün göndərilib. HiWish proqramı vasitəsilə ictimaiyyət Marsın şəkillərini tələb edə bilər.

    Mars Science Laboratory 26 noyabr 2011-ci ildə başladı və 6 avqust 2012-ci il Ümumdünya vaxtında Curiosity Marsa endi. O, Mars Exploration Roversdən daha böyük və qabaqcıl idi. Onun hərəkət sürəti saatda 90 metrə qədər idi.[185] Təcrübələrə lazer kimyəvi kollektoru daxil idi. Bu kollektor 7 metr məsafədən süxurların təbiətini müəyyən edə bilirdi.[186] Fevralın 10-da Curiosity roveri öz üzərindəki qazma qurğusunu istifadə edərək ilk dərin süxur nümunələri əldə edib.[187]

    24 sentyabr 2014-cü ildə Hindistan Kosmik Tədqiqat Təşkilatı tərəfindən işə salınan Mars Orbiter Mission (MOM) Mars orbitinə çatdı. Hindistan Kosmik Tədqiqat Təşkilatı Mars atmosferini və topoqrafiyasını təhlil etmək məqsədilə onu 5 noyabr 2013-cü ildə buraxmışdı. Mars Orbiter Mission Yerin qravitasiya təsirindən qaçmaq və Marsa doğru doqquz aylıq səyahətə fırladılmaq üçün Hohmann trayektoriyasından istifadə etdi. Bu missiya Asiya tarixndə ilk planetlərarası missiya idi.[188]

    Marsa insanın getməsi üçün XX əsr boyunca və XXI əsrdə bir çox planlar irəli sürülmüşdür. Ancaq heç bir aktiv planın çatma tarixi 2025-ci ildən tez deyil.

    Marsda astronomiya

    Müxtəlif orbiterlərin, enmə aparatlarının və roverlərin mövcudluğu Mars səmalarından astronomiyanı öyrənməyi mümkün edir. Marsın peyki Fobos Yerdən görünən tam ayın bucaq diametrinin təqribən üçdə biri olaraq görünsə də, Deymos daha çox və ya az ulduza bənzərdir və Veneranın Yerdən göründüyündən bir az daha parlaqdır.[189]

    Yer planetində yaxşı bilinən müxtəlif fenomenlər Marsda müşahidə edilib, məsələn meteoritlər və qütb parıltısı.[190] Yerin Günəş və Mars arasından keçməsi (tranziti) 10 noyabr 2084-cü ildə baş verəcək.[191] Həmçinin, Merkuri və Veneranın Günəş və Mars arasından keçməsi baş verir. Marsın peykləri Fobos və Deymosun kiçik bucaq diametri var və buna görə də Günəşin üzərinin onlar tərəfindən qismən "tutulması" ən çox diqqətə alınmış tranzitlərdir.[192][193]

    19 oktyabr 2014-cü ildə Siding Spring kometi Marsa çox yaxın keçdi. Komet o qədər yaxın idi ki, kometin qabığı Marsa dəyə bilərdi.[194][195][196][197][198][199]

    Siding Spring kometinin Marsın yanından keçməsi, 19 oktyabr 2014 (Rəssamın fikirləri)
    Marsın yanından keçərkən orbitlər
    Siding Spring kometini əhatəyə alır
    Marsın Siding Spring kometindən görünüşü
    Siding Spring kometinin Marsdan görünüşü
    Comet Siding Springin Marsla yaxın görüşü
    (bir neçə şəkildən təşkil olunmuş mürəkkəb tərkibli şəkil (fotomontaj); Habbl teleskopu; 19 oktyabr 2014).

    Müşahidəsi
    2003-cü ildə Marsın görünən retroqrad hərəkətinin animasiyası (Yerdən görünüşü)

    Marsın orbiti eksentrik olduğundan onun görünmə böyüklüyü Mars Günəşin əks tərəfində olduğu zaman −3.0-dən −1.4-ə qədər dəyişə bilər. Planet Günəşlə eyni tuşlamada olanda minumum parlaqlıq +1.6-dır.[13] Mars, adətən, sarı, narıncı və ya qırmızı olur. Marsın həqiqi rəngi iris rənginə yaxındır və görülən qırmızılıq sadəcə Marsın atmosferindəki tozdur. NASA-ın Spirit roveri mavi-boz qayaları və açıq-qırmızı qum sahələri ilə yaşıl-qəhvəyi, palçıq rəngli landşaftın şəkillərini çəkib.[200] Mars Yerdən ən uzaq olanda yaxın olduğu zaman aralarında olan məsafədən yeddi dəfədən çox uzaqdır. Münasib olmayan yerdə olanda Mars Günəşin parıltısında bir dəfə üçün aylarca yox ola bilər. Ən münasib vaxtlarda — 15 və ya 17 illik intervallarda və həmişə iyulun axırı və sentyabrın əvvəli teleskopla Marsın bir çox səth detalları görünə bilər. Hətta aşağı böyüdülmədə (teleskopda) xüsusilə gözəçarpan xüsusiyyət qütb buz örtükləridir.[201]

    Mars Günəşin əks tərəfindən dayananda retroqrad hərəkəti perioduna başlayır. Bu o mənaya gəlir ki, Mars arxa fondakı ulduzlara görə halqavarı hərəkətlə geriyə gedəcək. Retroqrad hərəkətin müddəti təqribən 72 gündür. Mars bu hərəkətin ortasında öz maksimum parlaqlığına çatır.[202]

    Nisbi

    Marsın geosentrik uzunluq dairəsinin Günəşinkindən 180°Fərqli olduğu nöqtə qarşıdurma adlanır və bu həm də onun Yerə ən yaxın olduğu vaxta yaxındır. Qarşıdurmanın vaxtı ən yaxın yanaşmadan 8 gün yarım qədər uzaqdır. Planetlərin elliptik orbitlərinə görə yaxın yanaşma zamanı məsafə təqribən 54[203] milyon kilometrdən 103 milyon kilometrə qədər fərqlənir və bu da bucaq ölçüsündə müqayisə edilə bilən müxtəlifliklərə səbəb olur.[204] Axırıncı Mars qarşıdurması təqribən 93 milyon kilometr məsafədə aprelin 8-i 2014-cü ildə baş verib.[205] Növbəti Mars qarşıdurması təqribən 76 milyon kilometr məsafədə mayın 22-i 2016-cı ildə baş verir.[205] Baş verən qarşıdurmalar arasındakı orta vaxt 780 gündür, ancaq bu 764 gündən 812 günə kimi dəyişə bilər.[206]

    Mütləq

    Marsın 27 avqust 2003-cü ildə Ümumdünya vaxtı ilə saat 9:51:13-də təqribən 60 min ildə baş verən Yerə ən yaxın yanaşması və maksimum görünən parlaqlığı baş verdi. (55,758,006 km, dərəcə −2.88) Bu qarşıdurmadan bir gün və perigelisdən üç gün sonra olduğuna görə Yerdən daha yaxşı görünürdü. Marsın Yerə çox yaxın olduğu son zaman eramızdan əvvəl 57617-ci il sentyabrın 12-i və növbəti zaman isə 2287-ci il olaraq qiymətləndirilir.[207] Bu rekord yanaşma başqa yaxın yanaşmalardan yalnız bir az daha yaxındır. Məsələn, 22 avqust 1924-cü ildə minumum məsafə 0.37285 Astronomik Vahiddir və 24 avqust 2008-ci ildə minumum məsafə 0.37279 astronomik vahiddir.[168]

    Tarixi müşahidələri

    Marsın müşahidəsinin tarixi Marsın qarşıdurmaları ilə əlaqəlidir. Bu vaxt planet Yerə ən yaxın məsafədə olur və bu, iki ildən bir baş verməklə onun ən yaxşı göründüyü zamandır. Hətta daha çox diqqətəlayiq olan Marsın perigelik qarşıdurmalarıdır. Bu hər 15 və ya 17 ildən bir baş verir və Marsın perigelisə ən yaxın olmasının onu Yerə daha yaxın etməsi ilə fərqlənir.

    Qədim dövr və Orta əsrlər dövrünün müşahidələri

    Gecə səmasında səyyar obyekt kimi Marsın mövcudluğu qədim Misir astronomları tərəfindən bilinirdi və eramızdan əvvəl 1534-cü ilə qədər onlar planetin retroqrad (əks istiqamətli) hərəkəti ilə tanış idilər.[208] Yeni Babil imperiyasının vaxtına qədər babilli astronomlar müntəzəm olaraq planetlərin vəziyyətlərinin və onların davranışlarının sistematik müşahidələrini qeydə alırdılar. Mars üçün onlar bilirdilər ki, planet hər 79 ildən bir 37 sinodik period və ya 42 zodiak dövrü edir. Onlar həmçinin planetlərin proqnozlaşdırılan vəziyyətlərinə kiçik düzəlişlər etmək üçün hesablama üsulları kəşf etmişdilər.[209][210]

    Eramızdan əvvəl IV əsrdə Aristotel Marsın çox uzaqda olduğunu bildirərək Mars Ayın arxasında yox olduğunu qeyd etdi.[211] İsgəndəriyyədə yaşayan Ptolomey[212] Marsın orbital hərəkəti məsələ haqqında mülahizə yürütməyə çalışdı. Ptolomeyin modeli və onun astronomiya üzərində kollektiv işi Almagest kolleksiyasında təqdim edildi. Almagest növbəti 14 əsr üçün Qərb astronomiyasında etibarlı traktat oldu.[213] Qədim Çindəki ədəbiyyat təsdiqləyir ki, Mars eramızdan əvvəl IV əsrdən gec olmamaqla Çin astronomları tərəfindən bilinirdi.[214] Eramızın V əsrində hind astronomik mətni Surya Siddhanta Marsın diametrini hesablayırdı.[215] Şərqi Asiya mədəniyyətlərində Mars ənənəvi şəkildə Beş elementə əsaslanaraq "od ulduzu" (火星) olaraq adlandırılırdı.

    XVII əsr ərzində Tixo Brahe Marsın günlük parallaksını ölçüb və İohann Kepler bundan istifadə edərək planetə qədər nisbi məsafənin ilkin hesablamasını edib.[216] Teleskop işlətmək mümkün olanda Marsın günlük parallaksı Günəş-Yer məsafəsinin təyin edilməsi üçün yenidən ölçülüb. Bu ilk dəfə 1672-ci ildə Covanni Domeniko Kassini tərəfindən yerinə yetirilib. İlk parallaks ölçmələri instrumentlərin keyfiyyətinə görə ləngidi.[217] Marsın Venera ilə örtünməsi Heydelberqdə Maykl Mestlin tərəfindən 13 oktyabr 1590-cı ildə müşahidə edilib.[218] 1610-cu ildə Mars Qalileo Qaliley tərəfindən görülüb və Qalileo Qaliley teleskop ilə Marsı görən ilk şəxs olub.[219] Marsın xəritəsini çəkən ilk şəxs holland astronom Xristian Hüygensdir. Bu xəritə Marsın ərazi xüsusiyyətlərini də göstərirdi.[220]

    Mars kanalları
    Marsın Qiovanni Skiaparelli tərəfindən çəkilmiş xəritəsi.
    Mars 1914-cü ildən əvvəlki bir vaxtda Persival Louel tərəfindən müşahidə edildiyi kimi çəkilmişdir.
    Habbl teleskopundan Marsın 1999-cu il qarşıdurmasına yaxın bir vaxtda görüldüyü kimi xəritəsi.

    XIX əsrə qədər teleskopların imkanı səth xüsusiyyətlərinin müəyyən edilməsi üçün lazım olan səviyyəyə çatdı. Marsın perigelik qarşıdurması 5 sentyabr 1877-ci ildə baş verdi. Həmin il italyan astronom Qiovanni Skiaparelli Milanda Marsın ilk müfəssəl xəritəsini çəkmək üçün 22 santimetrlik teleskopdan istifadə etdi. Bu xəritələr diqqətəlayiq şəkildə kanallar (canali) adlanan xüsusiyyətləri göstərirdi. Daha sonra bu xüsusiyyətlərin optik illüziya olduğu göstərildi. Kanallar Marsın səthində uzun, düz xətlər idi və o, həmin kanallara Yerin məşhur çaylarının adını vermişdi. Onun termini — canali "kanallar" və ya "uzun, dar çuxurlar" mənasını verirdi.[221][222]

    Müşahidələrdən təsirlənən orientalist Persival Louel ölçüləri 30 santimetr və 40 santimetr olan teleskopa sahib rəsədxananın əsasını qoydu. Rəsədxana Marsın tədqiqatı üçün 1984-cü ildəki axırıncı yaxşı fürsət zamanı və növbəti az əlverişli qarşıdurmalar zamanı istifadə edildi. O, Marsa və planetdəki həyata aid ictimaiyyətə böyük təsiri olan bir sıra kitablar dərc etdi.[223] Kanallar (canali) başqa astronomlar tərəfindən, məsələn, Henri Cosef Perrotin və Luis Thollon tərəfindən Nisdə həmin vaxtın ən böyük teleskoplarından biri istifadə edilərək tapıldı.[224][225]

    Mövsumi dəyişikliklər (Marsda yay zamanı formalaşan qaranlıq ərazilərin və qütb buz örtüklərinin kiçilməsi) kanallarla birlikdə Marsda həyat olması barədə fərziyyəyə səbəb oldu və Marsın geniş dənizlərə və nəbatata malik olması barədə uzun müddət üzərində durulan fikir var idi. Teleskop heç vaxt fərziyyələrin sübut edilməsi üçün lazım olan həll yolunu göstərmədi. Böyük teleskoplar istifadə edildikcə daha az uzun, düz kanallar müşahidə edildi. 1909-cu ildə Kamil Flammarion tərəfindən 84 santimetrlik teleskopla edilən müşahidə zamanı nizamsız münunələr müşahidə edildi, ancaq kanallar görülmədi.[226]

    Hətta 1960-cı illərdə Mars biologiyasına aid məqalələr dərc edildi və bu məqalələr Marsda mövsumi dəyişikliklərə görə həyat olmasından başqa digər izahları bir kənara qoyurdu. Funsional ekosistem üçün maddələr mübadiləsi və kimyəvi dövrələr haqqında müfəssəl ssenarilər dərc edilirdi.[227]

    Kosmik gəmilərin səyahəti
    Aeolis dağı

    1960-cı və 1970-ci illərdə NASA-ın Mariner missiyaları zamanı kosmik gəmilər planetə səyahət etməyə başlayanda bu məhfumlar kökündən sarsıldı. Əlavə olaraq həyat aşkar etmə məqsədilə edilən Viking təcrübələrinin nəticələri ümumən düşmən, ölü planet fərziyyəsinin qəbul edildiyi dövrə səbəb oldu.[228]

    Mariner 9 və Viking bu missiyalardan toplanan informasiyadan istifadə edilərək daha yaxşı xəritələrin düzəldilməsinə səbəb oldu və irəli sürülən başqa bir proyekt Mars Global Surveyor mission idi, 1996-cı ildə başladıldı və 2006-cı ilin axırına qədər idarə edildi. Bu proyekt Marsın topoqrafiyasının, maqnit sahəsinin və səth minerallarının tamamlanmış müfəssəl xəritələrinin hazırlanmasına kömək etdi.[229] Bu xəritələr hal-hazırda onlayn şəkildə mövcuddur, məsələn Google Marsda. Mars Reconnaissance Orbiter və Mars Express yeni alətlərlə tədqiqat aparmağa və enmə aparatı missiyalarını dəstəkləməyə davam etdi.

    Mədəniyyətdə

    Mars Roma mifologiyasındakı müharibə tanrısının adı ilə adlandırılıb. Müxtəlif mədəniyyətlərdə Mars kişiliyi və gəncliyi təmsil edir. Marsın simvolu isə () yuxarı sağ hissədən çıxan oxu olan dairədir. Bu simvol həm də kişi cinsinin simvolu olaraq istifadə edilir.

    Mars tədqiqat gəmilərində baş verən müvəffəqiyyətsizliklər satirik əks-mədəniyyətlə nəticələnib, hansı ki müvəffəqiyyətsizliyin səbəbi kimi Yer-Mars "Bermud üçbucağı", "Mars lənəti" və ya kosmik gəmiləri yeyən "Böyük Qalaktik Qulyabanı"nı günahlandırırdı.[230]

    Marslılar
    Marsda məskunlaşma olduğu haqda məşhur fikrə əsaslanan 1893-cü il sabun reklamı

    Marsda əqlə sahib marslıların yaşaması ilə bağlı fikir XIX əsrin sonlarında partladı. Skiaparellinin "kanallar"ı müşahidə etməsi və Persival Louelin bu mövzudakı kitabları planet üçün standard anlayışı irəli sürdü. Bu anlayışa görə Mars quru, sərin, cansız dünya idi və qədim sivilizasiyalar burada suvarma üçün qurğular tikirdilər.[231]

    Məşhur şəxsiyyətlər tərəfindən edilən bir çox müşahidələr və açıqlamalar "Mars həyacanı"na əlavə edildi.[232] 1899-cu ildə Colorado Springs laboratoriyasında ixtiraçı Nikola Tesla öz radioqəbuledicilərini istifadə edərək atmosferik radio səsini araşdırarkən təkrarlanan siqnalları müşahidə etdi. Daha sonra o, bunların başqa planetdən, bəlkə də Marsdan gələn radio mesajlar olduğunu güman etdi. 1901-ci ildə Nikola Tesla dedi:

    Bir müddət sonra mənim ağlıma gəldi ki, müşahidə etdiyim atmosferik səslər əqli idarə sayəsində baş vermiş ola bilər. Onların mənasını şərh edə bilməsəm də, onların tamamilə təsadüfi olaraq baş verdiyinə inanmaq mənim üçün qeyri-mümkündür. Davamlı olaraq mən də o fikir yaranır ki, mən bir planetin digərini salamladığını eşidən ilk şəxsəm.[233]

    Uilyam Kelvin Teslanın nəzəriyyələrini dəstəklədi və Uilyam Kelvinin 1902-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarına səyahət edərkən belə dediyi qeydə alınır ki, o, Teslanın Birləşmiş Ştatlara göndərilən Mars siqnallarını qəbul etdiyini fikirləşir.[234] Kelvin Amerikadan getməzdən bir az əvvəl bu məlumatı "təkidlə" rədd etdi: "Mənim dediyim o idi ki, Marsın sakinləri, əgər mövcuddurlarsa, şübhəsiz, Nyu-Yorku, xüsusilə onun elektrikinin parlaqlığını görə bilərdilər."[235]

    1901-ci il The New York Times məqaləsində Harvard Kolleci Rəsədxanasının direktoru Eduard Çarlz Pikerinq dedi ki, onlar Arizonadakı Louel Rəsədxanasından teleqram alıblar. Bu teleqram təsdiq edir ki, Mars Yerlə əlaqə qurmağa çalışır:

    1900-cü ilin dekabrının əvvəllərində biz Arizonadakı Louel Rəsədxanasından teleqram qəbul etdik ki, 70 dəqiqə davam edən işıq şüası Marsdan əks olunub. (Louel Rəsədxanası xüsusilə Mars üzərində işləyirdi.) Mən bu faktlar haqqında Avropaya teleqram vurdum və ölkə boyunca yeni üslublu nüsxələri göndərdim. Ordakı müşahidəçi diqqətli, etibarlı adamdır və işığın mövcud olması haqqında şübhələnməyə heç bir səbəb yoxdur. Marsdakı yaxşı bilinən coğrafi nöqtədən qəbul edildiyi müəyyən edilib. Hamısı budur. İndi hekayə bütün dünyada dolaşır. Avropada deyilir ki, mən Marsla əlaqədə olmuşam və şişirtmənin bütün növləri ortaya çıxır. İşıq hər nədirsə, bizim onu öyrənmək üçün vəsaitimiz yoxdur. Bu, dərrakənin nəticəsi olsun, ya da olmasın, heç kəs deyə bilməz. Bu tamamilə izah olunmazdır.[236]

    Pikerinq daha sonra marslılara siqnal göndərmək üçün Texasda güzgü komplekti qurmağı təklif etdi.[237]

    Axırıncı onilliklərdə Mars Global Surveyor ilə ən yüksək nöqtəyə çatan Mars səthinin yüksək keyfiyyətli xəritəçəkməsi "dərrakəli" həyatın məskunlaşma izlərini aşkar etmədi. Ancaq Riçard Hoqlend kimi şərhçilər dərrakəli həyat haqqında psevdo-elmi fərziyyələr irəli sürməyə davam etdilər. "Kanallar" haqqında mübahisəyə bənzər bəzi fərziyyələr "piramidlər" və "Marsda üz" kimi kosmik gəmilərin çəkdiyi şəkillərdə görülən kiçik miqyaslı xüsusiyyətlərə əsaslanır. Alim Karl Saqan yazır:

    Mars bizim yerlə əlaqədar ümidlərimizi və qorxularımızı yatırdığımız mifik arenanın bir növünə çevrilib.[222]

    Herbert Uellsin "Dünyaların müharibəsi" romanının 1906-cı il fransız çapında Mars tripodunun təsviri

    Marsın dramatik dərəcədə qırmızı rəngi və XIX əsr elmi nəzəriyyələrinin onun səth vəziyyətinin nəinki həyatın, hətta dərrakəli həyatın mövcudluğunu dəstəkləyə biləcəyini deməsi Marsın bədii ədəbiyyatda təsviri üçün təkan oldu.[238] Beləliklə, bir çox elmi fantastika ssenariləri yarandı. Onların arasında Herbert Uellsin 1898-ci ildə çap edilən "Dünyaların müharibəsi" də var. Bu romanda marslılar Yeri işğal edərək öz cansız planetləri Marsdan qurtulmağa çalışırlar. Romandan sonra onun Birləşmiş Ştatlar radio adaptasiyası — "Dünyaların müharibəsi" 30 oktyabr 1938-ci ildə yayımlandı. Adaptasiya canlı xəbərlər buraxılışı kimi Orson Uells tərəfindən təqdim edilirdi və bir çox dinləyicilər bunu həqiqət hesab etdikləri üçün ictimai panikaya səbəb olması ilə məşhur oldu.[239]

    Mars haqqında təsirli əsərlərə Rey Bredberinin Yer planetindən olan tədqiqatçıların təsadüfən Mars sivilizasiyasını məhv etdiyi "Mars səlnamələri", Edqar Rays Borrouzun Barsum seriyaları, K.S. Luisin romanı olan "Sakit Planetdən Kənarda" (1938)[240] və Robert Haynlaynın bir sıra hekayələri daxildir.[241]

    Yazıçı Conatan Svift Qulliverin səyahəti romanının XIX fəslində Marsın peyklərinə onların Asaf Holl tərəfindən kəşf edilməsindən təqribən 150 il əvvəl istinad edir və peyklərin orbitlərinin olduqca düzgün təsvirləri haqqında məlumat verir.[242]

    Dərrakəyə sahib marslının gülməli obrazı — Marslı Marvin Warner Brothers şirkətinin "Looney Tunes" cizgi filminin xarakteri kimi 1948-ci ildə televizorda ortaya çıxdı və populyar mədəniyyətin bir hissəsi kimi günümüzə qədər gəlib çıxdı.[243]

    Mariner və Viking kosmik gəmiləri Marsın cansız və kanallar olmayan şəkilləri ilə qayıdandan sonra Mars haqqındakı bu fikirlərdən vaz keçirilməli idi və bunun yerinə Marsda insan koloniyalarının dəqiq, realist təsvirləri dəbə mindi. Bu dəbin ən məşhur nümunəsi Kim Stenli Robinsonun Mars trilogiyasıdır. Kosmik gəmilər tərəfindən çəkilən "Marsda üz" və başqa müəmmalı işarələr haqqındakı psevdo-elmi nəzəriyyələr qədim sivilizasiyaların elmi fantastikada, xüsusilə kinematoqrafiyada məşhur mövzu olmağa davam etməsi demək idi.[244]

    Müstəqillik üçün yerlə müharibə edən Mars koloniyası mövzusu Qreq Birin romanlarının, "Hər şeyi xatırla" filminin (Filip Dikin qısa hekayəsinə əsaslanır) və televiziya serialı "Babilon-5"-in əsas mövzusudur. Red Faction və Zone of the Enders video oyunu seriyaları da bu elementi istifadə edirdi. Mars və onun peykləri məşhur Doom və Martian Gothic video oyunlarının da əsas mühiti idi.

    Peykləri
    Fobos və Deymosun orbitləri

    Marsın iki, nisbətən kiçik təbii peyki var: Fobos (diametri təqribən 22 km) və Deymos (diametri təqribən 12 km). Onların planetə yaxınlaşaraq onun orbitində fırlanmağa başlayan asteroidlər olması uzun müddət dəstəklənən nəzəriyyədir, ancaq onların mənşəyi naməlum olaraq qalır.[245] İki peyk 1877-ci ildə Asaf Holl tərəfindən kəşf edilib və onlar yunan mifologiyasında ataları olan müharibə allahı Aresi döyüşdə müşaiət edən Fobos (panika/qorxu) və Deymos (dəhşət/qorxu) xarakterlərindən adlarını alıb. Mars Aresin roma mifologiyasında qarşılığıdır.[246][247] Müasir yunan dilində planet qədim adı olan Aresi (Aris: Άρης) saxlayır.[248]

    Marsın səthindən Fobos və Deymosun hərəkətləri Ayınkından fərqli görünür. Fobos qərbdən çıxır, şərqdə dayanır və 11 saat sonra yenidən çıxır. Sinxron orbitdən (burada orbital period planetin fırlanma perioduna uyğun gəlir) kənarda olan Deymos gözlənildiyi kimi şərqdən ancaq yavaş-yavaş qalxır. Deymosun 30 saatlıq orbitinə baxmayaraq, onun çıxması və ekvatordakı müşahidəçi üçün hazır olması 2.7 gün çəkir, çünki o, yavaş-yavaş Marsın fırlanmasından geri qalır.[249]

    Fobosun orbiti sinxron hündürlükdən aşağı olduğundan Mars planetindən olan qabarma qüvvələri onun orbitini təqricən kiçildir. Təqribən 50 milyon il sonra Fobos Marsın səthinə dəyə və ya planet ətrafında halqa quruluşuna parçalana bilər.[249]

    Hər iki peykin mənşəyi yaxşı dərk edilməyib. Onların aşağı albedosu və karbonlu kondrit tərkibləri asteroidlərinkinə oxşar hesab edilib və bu onların Marsa yaxınlaşıb onun ətrafında fırlanmağa başlamış asteroidlər olmasını dəstəkləyir. Fobosun qeyri-sabit orbiti onun Deymosa nisbətən daha yaxın vaxtda Mars tərəfindən tutulmasını göstərir. Ancaq hər ikisinin ekvator yaxınlığında dairəvi orbitləri var, hansı ki, bu planet tərəfindən tutulan obyektlər üçün təsadüf edilməyən xüsusiyyətdir və tələb olunan tutulma dinamikaları mürəkkəbdir. Marsın erkən tarixində baş verən böyümə də mümkündür, ancaq əgər bu isbat edilsə, Marsın özündən çox asteroidlərin tərkibinə bənzər tərkib izah edilə bilməz.

    Üçüncü ehtimal üçüncü obyektin prosesə daxil olması və ya toqquşma parçalanmasının başqa növüdür.[250] Fobos üçün ən yeni sübutlar onun yüksək dərəcədə məsaməli interyerə malik olması[251] və əsasən Marsda mövcud olan filosilikatlar və başqa mineralların onun tərkibində olması[252] Fobosun mənşəyinin Marsla toqquşma ilə buraxılan və Mars orbitində yenidən toplanan materialdan[253] əmələ gəlməsini göstərir. Bu geniş yayılmış Yerin təbii peykinin mənşəyi üçün irəli sürülən Böyük Zərbə Nəzəriyyəsinə oxşardır. Marsın peyklərinin görünən və yaxın-infraqırmızı spektrumunun xarixi zona asteroidlərinkinə oxşar olmasına baxmayaraq Fobosun termik infraqırmızı spektrumu hər hansı bır kondrit sinifi ilə ziddiyyət təşkil edir.[252]

    Marsın diametrdə 50–100 metrdən kiçik olan əlavə peykləri də ola bilər və Fobos və Deymos arasından tozdan təşkil olunmuş halqa olması ehtimal edilir.[254]

    Mənbələr

    Qeydlər
    1. Ellipsoidə uyğun gəlir.
    2. Ellipsoidə uyğun gəlir.
    3. Ellipsoidə uyğun gəlir.

    İstinadlar
    1. Yeomans, Donald K. "HORIZONS Web-Interface for Mars (Major Body=499)". JPL Horizons On-Line Ephemeris System. July 13, 2006. February 3, 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 8, 2007.—Select "Ephemeris Type: Orbital Elements", "Time Span: 2000-01-01 12:00 to 2000-01-02". ("Target Body: Mars" and "Center: Sun" should be defaulted to.) Results are instantaneous osculating values at the precise J2000 epoch.
    2. "The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter". April 3, 2009. May 14, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2009. (produced with Solex 10 Arxivləşdirilib 2008-12-20 at the Wayback Machine written by Aldo Vitagliano; see also invariable plane)
    3. Standish E. M. Keplerian elements for approximate positions of the major planets (ing.). 2015. 3 p.
    4. Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, Brent A.; A'Hearn, Michael F. et al. (2007). "Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy 98 (3): 155–180. Arxivləşdirilib 2019-06-08 at the Wayback Machine Arxivləşdirilib 2020-04-11 at the Wayback Machine
    5. Lodders, Katharina; Fegley, Bruce. The planetary scientist's companion. Oxford University Press US. 1998. səh. 190. ISBN 0-19-511694-1.
    6. Mallama, A. "The magnitude and albedo of Mars". Icarus. 192 (2). 2007: 404–416. Bibcode:2007Icar..192..404M. doi:10.1016/j.icarus.2007.07.011.
    7. Williams, David R. "Mars Fact Sheet". National Space Science Data Center. NASA. September 1, 2004. June 12, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 24, 2006.
    8. https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html.
    9. http://www.astronomycafe.net/FAQs/q2681x.html.
    10. https://web.archive.org/web/20131102112312/http://marsrover.nasa.gov/spotlight/20070612.html.
    11. "What is the typical temperature on Mars?". Astronomycafe.net. December 1, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2012.
    12. "Mars Exploration Rover Mission: Spotlight". Marsrover.nasa.gov. June 12, 2007. November 2, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2012.
    13. Mallama, A. "Planetary magnitudes". Sky and Telescope. 121 (1). 2011: 51–56.
    14. Barlow, Nadine G. Mars: an introduction to its interior, surface and atmosphere. Cambridge planetary science. 8. Cambridge University Press. 2008. səh. 21. ISBN 0-521-85226-9.
    15. Krasnopolsky, Vladimir A.; Feldman, Paul D. "Detection of Molecular Hydrogen in the Atmosphere of Mars". Science. 294 (5548). 2001: 1914–1917. Bibcode:2001Sci...294.1914K. doi:10.1126/science.1065569. PMID 11729314.
    16. Clancy, R. T.; Sandor, B. J.; Moriarty-Schieven, G. H. "A measurement of the 362 GHz absorption line of Mars atmospheric H2O2". Icarus. 168 (1). 2004: 116–121. Bibcode:2004Icar..168..116C. doi:10.1016/j.icarus.2003.12.003.
    17. Formisano, V.; Atreya, S.; Encrenaz, T.; Ignatiev, N.; Giuranna, M. "Detection of Methane in the Atmosphere of Mars". Science. 306 (5702). 2004: 1758–1761. Bibcode:2004Sci...306.1758F. doi:10.1126/science.1101732. PMID 15514118.
    18. Azleks. "mərrix". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
    19. Sultan-Məcid Qənizadə. Azərbaycanca-rusca lüğət (Татарско-русский словарь). 1904. səh. 127. Arxivləşdirilib 2019-04-12 at the Wayback Machine "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2019-04-12. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
    20. Abbasqulu xan Sərtib. Rusca-farsca-azərbaycanca lüğət (Русско-персидско-русский словарь). 1908. 51. Arxivləşdirilib 2022-03-31 at the Wayback Machine "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2022-03-31. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
    21. Sultan-Məcid Qənizadə. Rusca-azərbaycanca lüğət (Русско-татарский словарь). 1909. səh. 174. Arxivləşdirilib 2022-03-21 at the Wayback Machine "Arxivlənmiş surət". Archived from the original on 2022-03-21. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
    22. "The Lure of Hematite". Science@NASA. NASA. March 28, 2001. September 14, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 24, 2009.
    23. Yeager, Ashley. "Impact May Have Transformed Mars". ScienceNews.org. July 19, 2008. September 14, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 12, 2008.
    24. Sample, Ian. "Cataclysmic impact created north-south divide on Mars". London: Science @ guardian.co.uk. June 26, 2008. June 28, 2008 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 12, 2008.
    25. John P. Millis. "Mars Moon Mystery". 2018-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-30.
    26. Adler, M.; Owen, W. and Riedel, J. "Use of MRO Optical Navigation Camera to Prepare for Mars Sample Return" (PDF). Concepts and Approaches for Mars Exploration, held June 12–14, 2012 in Houston, Texas. LPI Contribution No. 1679, id.4337. 1679. 2012: 4337. Bibcode:2012LPICo1679.4337A. 2018-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-01-30.
    27. "NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars". NASA/JPL. December 6, 2006. August 7, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 4, 2007.
    28. "Water ice in crater at Martian north pole". ESA. July 28, 2005. October 6, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 19, 2010.
    29. "Scientists Discover Concealed Glaciers on Mars at Mid-Latitudes". University of Texas at Austin. November 20, 2008. July 25, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 19, 2010.
    30. Staff. "Mars pictures reveal frozen sea". ESA. February 21, 2005. January 6, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 19, 2010.
    31. "NASA Spacecraft Confirms Martian Water, Mission Extended". Science @ NASA. July 31, 2008. April 18, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 1, 2008.
    32. "NASA – NASA Spacecraft Data Suggest Water Flowing on Mars". Nasa.gov. August 4, 2011. March 4, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 19, 2011.
    33. Jha, Alok. "Nasa's Curiosity rover finds water in Martian soil". theguardian.com. September 24, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 6, 2013.
    34. Arxivləşdirilib 2021-05-18 at the Wayback Machine THE RED PLANET: A SURVEY OF MARS Slide 2 Earth Telescope View of Mars index Arxivləşdirilib 2021-07-24 at the Wayback Machine
    35. Peplow, Mark. "How Mars got its rust". BioEd Online. MacMillan Publishers Ltd. September 14, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 10, 2007.
    36. NASA – Mars in a Minute: Is Mars Really Red? Arxivləşdirilib 2014-07-20 at the Wayback Machine (2 0111110/miam2 0111110.pdf Transcript)
    37. Nimmo, Francis; Tanaka, Ken. "Early Crustal Evolution Of Mars". Annual Review of Earth and Planetary Sciences. 33 (1). 2005: 133. Bibcode:2005AREPS..33..133N. doi:10.1146/annurev.earth.33.092203.122637.
    38. Rivoldini, A.; və b. "Geodesy constraints on the interior structure and composition of Mars". Icarus. 213 (2). June 2011: 451–472. Bibcode:2011Icar..213..451R. doi:10.1016/j.icarus.2011.03.024.
    39. Jacqué, Dave. "APS X-rays reveal secrets of Mars' core". Argonne National Laboratory. September 26, 2003. December 15, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 1, 2006.
    40. McSween, Harry Y.; Taylor, G. Jeffrey; Wyatt, Michael B. "Elemental Composition of the Martian Crust". Science. 324 (5928). May 2009: 736. Bibcode:2009Sci...324..736M. doi:10.1126/science.1165871.
    41. Bandfield, Joshua L. "Global mineral distributions on Mars". Journal of Geophysical Research (Planets). 107 (E6). June 2002: 9–1. Bibcode:2002JGRE..107.5042B. doi:10.1029/2001JE001510.
    42. Christensen, Philip R.; və b. "Morphology and Composition of the Surface of Mars: Mars Odyssey THEMIS Results". Science. 300 (5628). June 27, 2003: 2056–2061. Bibcode:2003Sci...300.2056C. doi:10.1126/science.1080885. PMID 12791998. (#explicit_et_al)
    43. Golombek, Matthew P. "The Surface of Mars: Not Just Dust and Rocks". Science. 300 (5628). June 27, 2003: 2043–2044. doi:10.1126/science.1082927. PMID 12829771.
    44. Tanaka, Kenneth L.;Skinner, James A., Jr.; Dohm, James M.; Irwin, Rossman P., III; Kolb, Eric J.; Fortezzo, Corey M.; Platz, Thomas; Michael, Gregory G.; Hare, Trent M. "Geologic Map of Mars - 2014". USGS. July 14, 2014. November 21, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 22, 2014.
    45. Krisch, Joshua A. "Brand New Look at the Face of Mars". New York Times. July 22, 2014. July 25, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 22, 2014.
    46. Staff. "Mars - Geologic map - Video (00:56)". USGS. July 14, 2014. July 21, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 22, 2014.
    47. Valentine, Theresa; Amde, Lishan. "Magnetic Fields and Mars". Mars Global Surveyor @ NASA. November 9, 2006. September 14, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 17, 2009.
    48. Neal-Jones, Nancy; O'Carroll, Cynthia. "New Map Provides More Evidence Mars Once Like Earth". NASA/Goddard Space Flight Center. September 14, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 4, 2011.
    49. Halliday, A. N.; Wänke, H.; Birck, J.-L.; Clayton, R. N. "The Accretion, Composition and Early Differentiation of Mars". Space Science Reviews. 96 (1/4). 2001: 197–230. Bibcode:2001SSRv...96..197H. doi:10.1023/A:1011997206080.
    50. Zharkov, V. N. The role of Jupiter in the formation of planets. 1993. 7–17. Bibcode:1993GMS....74....7Z.
    51. Lunine, Jonathan I.; Chambers, John; Morbidelli, Alessandro; Leshin, Laurie A. "The origin of water on Mars". Icarus. 165 (1). 2003: 1–8. Bibcode:2003Icar..165....1L. doi:10.1016/S0019-1035(03)00172-6.
    52. Barlow, N. G. (October 5–7, 1988). H. Frey, ed. Conditions on Early Mars: Constraints from the Cratering Record. MEVTV Workshop on Early Tectonic and Volcanic Evolution of Mars. LPI Technical Report 89-04 (Easton, Maryland: Lunar and Planetary Institute): 15 Arxivləşdirilib 2013-10-25 at the Wayback Machine
    53. "Giant Asteroid Flattened Half of Mars, Studies Suggest". Scientific American. July 27, 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 27, 2008.
    54. Chang, Kenneth. "Huge Meteor Strike Explains Mars's Shape, Reports Say". New York Times. June 26, 2008. March 19, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 27, 2008.
    55. "Bluish Color in Broken Rock in 'Yellowknife Bay'". Nasa.gov. August 29, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 22, 2013.
    56. Tanaka, K. L. "The Stratigraphy of Mars". Journal of Geophysical Research. 91 (B13). 1986: E139–E158. Bibcode:1986JGR....91..139T. doi:10.1029/JB091iB13p0E139.
    57. Hartmann, William K.; Neukum, Gerhard. "Cratering Chronology and the Evolution of Mars". Space Science Reviews. 96 (1/4). 2001: 165–194. Bibcode:2001SSRv...96..165H. doi:10.1023/A:1011945222010.
    58. "Martian soil 'could support life'". BBC News. June 27, 2008. August 13, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 7, 2008.
    59. Chang, Alicia. "Scientists: Salt in Mars soil not bad for life". USA Today. Associated Press. August 5, 2008. August 21, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 7, 2008.
    60. "NASA Spacecraft Analyzing Martian Soil Data". JPL. May 22, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 5, 2008.
    61. Kounaves, S. P.; və b. "Wet Chemistry Experiments on the 2007 Phoenix Mars Scout Lander: Data Analysis and Results". J. Geophys. Res. 115. 2010: E00-E10. Bibcode:2009JGRE..114.0A19K. doi:10.1029/2008JE003084. (#explicit_et_al)
    62. Kounaves, S. P.; və b. "Soluble Sulfate in the Martian Soil at the Phoenix Landing Site". Icarus. 37. 2010: L09201. Bibcode:2010GeoRL..37.9201K. doi:10.1029/2010GL042613. (#explicit_et_al)
    63. "Dust Devil Etch-A-Sketch (ESP_013751_1115)". NASA/JPL/University of Arizona. July 2, 2009. February 1, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 1, 2010.
    64. Schorghofer, Norbert; Aharonson, Oded; Khatiwala, Samar. "Slope streaks on Mars: Correlations with surface properties and the potential role of water". Geophysical Research Letters. 29 (23). 2002: 41–1. Bibcode:2002GeoRL..29w..41S. doi:10.1029/2002GL015889.
    65. Gánti, Tibor; və b. "Dark Dune Spots: Possible Biomarkers on Mars?". Origins of Life and Evolution of the Biosphere. 33 (4). 2003: 515–557. Bibcode:2003OLEB...33..515G. doi:10.1023/A:1025705828948. (#explicit_et_al)
    66. "NASA Rover Finds Clues to Changes in Mars' Atmosphere". 2018-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-02-22.
    67. "NASA, Mars: Facts & Figures". May 28, 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 28, 2010.
    68. Heldmann, Jennifer L.; və b. "Formation of Martian gullies by the action of liquid water flowing under current Martian environmental conditions" (PDF). Journal of Geophysical Research. 110 (E5). May 7, 2005: Eo5004. Bibcode:2005JGRE..11005004H. doi:10.1029/2004JE002261. October 1, 2008 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 17, 2008. (#explicit_et_al) 'conditions such as now occur on Mars, outside of the temperature-pressure stability regime of liquid water'... 'Liquid water is typically stable at the lowest elevations and at low latitudes on the planet because the atmospheric pressure is greater than the vapor pressure of water and surface temperatures in equatorial regions can reach 273 K for parts of the day [Haberle et al., 2001]'
    69. Kostama, V.-P.; Kreslavsky, M. A.; Head, J. W. "Recent high-latitude icy mantle in the northern plains of Mars: Characteristics and ages of emplacement". Geophysical Research Letters. 33 (11). June 3, 2006: L11201. Bibcode:2006GeoRL..3311201K. doi:10.1029/2006GL025946. March 18, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 12, 2007. 'Martian high-latitude zones are covered with a smooth, layered ice-rich mantle'.
    70. Byrne, Shane; Ingersoll, Andrew P. "A Sublimation Model for Martian South Polar Ice Features". Science. 299 (5609). 2003: 1051–1053. Bibcode:2003Sci...299.1051B. doi:10.1126/science.1080148. PMID 12586939.
    71. "Mars' South Pole Ice Deep and Wide". NASA. March 15, 2007. April 20, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 16, 2007.
    72. Whitehouse, David. "Long history of water and Mars". BBC News. January 24, 2004. January 11, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 20, 2010.
    73. Kerr, Richard A. "Ice or Lava Sea on Mars? A Transatlantic Debate Erupts". Science. 307 (5714). March 4, 2005: 1390–1391. doi:10.1126/science.307.5714.1390a. PMID 15746395.
    74. Jaeger, W. L.; və b. "Athabasca Valles, Mars: A Lava-Draped Channel System". Science. 317 (5845). September 21, 2007: 1709–1711. Bibcode:2007Sci...317.1709J. doi:10.1126/science.1143315. PMID 17885126. (#explicit_et_al)
    75. Lucchitta, B. K.; Rosanova, C. E. "Valles Marineris; The Grand Canyon of Mars". USGS. August 26, 2003. June 11, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 11, 2007.
    76. Murray, John B.; və b. "Evidence from the Mars Express High Resolution Stereo Camera for a frozen sea close to Mars' equator". Nature. 434 (703). March 17, 2005: 352–356. Bibcode:2005Natur.434..352M. doi:10.1038/nature03379. PMID 15772653. (#explicit_et_al)
    77. Craddock, R.A.; Howard, A.D. "The case for rainfall on a warm, wet early Mars". Journal of Geophysical Research. 107 (E11). 2002. Bibcode:2002JGRE..107.5111C. doi:10.1029/2001JE001505.
    78. Malin, Michael C.; Edgett, KS. "Evidence for Recent Groundwater Seepage and Surface Runoff on Mars". Science. 288 (5475). June 30, 2000: 2330–2335. Bibcode:2000Sci...288.2330M. doi:10.1126/science.288.5475.2330. PMID 10875910.
    79. "NASA Images Suggest Water Still Flows in Brief Spurts on Mars". NASA. December 6, 2006. August 7, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 6, 2006.
    80. "Water flowed recently on Mars". BBC. December 6, 2006. August 30, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 6, 2006.
    81. "Water May Still Flow on Mars, NASA Photo Suggests". NASA. December 6, 2006. January 2, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 30, 2006.
    82. Lewis, K.W.; Aharonson, O. "Stratigraphic analysis of the distributary fan in Eberswalde crater using stereo imagery". Journal of Geophysical Research. 111 (E06001). 2006. Bibcode:2006JGRE..11106001L. doi:10.1029/2005JE002558.
    83. Matsubara, Y.; Howard, A.D.; Drummond, S.A. "Hydrology of early Mars: Lake basins". Journal of Geophysical Research. 116 (E04001). 2011. Bibcode:2011JGRE..11604001M. doi:10.1029/2010JE003739.
    84. Head, J.W.; və b. "Possible Ancient Oceans on Mars: Evidence from Mars Orbiter Laser Altimeter Data". Science. 286 (5447). 1999: 2134–7. Bibcode:1999Sci...286.2134H. doi:10.1126/science.286.5447.2134. PMID 10591640. (#explicit_et_al)
    85. "Mineral in Mars 'Berries' Adds to Water Story" (Press-reliz). NASA. March 3, 2004. November 9, 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    86. McEwen, A. S.; və b. "A Closer Look at Water-Related Geologic Activity on Mars". Science. 317 (5845). September 21, 2007: 1706–1709. Bibcode:2007Sci...317.1706M. doi:10.1126/science.1143987. PMID 17885125. (#explicit_et_al)
    87. "Mars Exploration Rover Mission: Science". NASA. July 12, 2007. May 28, 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 10, 2010.
    88. "NASA – NASA Mars Rover Finds Mineral Vein Deposited by Water". Nasa.gov. December 7, 2011. June 15, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2012.
    89. "Rover Finds "Bulletproof" Evidence of Water on Early Mars". News.nationalgeographic.com. December 8, 2011. June 30, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2012.
    90. "Mars Has "Oceans" of Water Inside?". News.nationalgeographic.com. June 26, 2012. June 28, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2012.
    91. Webster, Guy; Brown, Dwayne. "Curiosity Mars Rover Sees Trend In Water Presence". NASA. March 18, 2013. December 19, 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 20, 2013.
    92. Rincon, Paul. "Curiosity breaks rock to reveal dazzling white interior". BBC. March 19, 2013. April 26, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 19, 2013.
    93. Staff. "Red planet coughs up a white rock, and scientists freak out". MSN. March 20, 2013. March 23, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 20, 2013.
    94. "Mars'ta sıvı halde su bulundu..." 2018-07-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-20.
    95. Mellon, J. T.; Feldman, W. C.; Prettyman, T. H. "The presence and stability of ground ice in the southern hemisphere of Mars". Icarus. 169 (2). 2003: 324–340. Bibcode:2004Icar..169..324M. doi:10.1016/j.icarus.2003.10.022.
    96. "Mars Rovers Spot Water-Clue Mineral, Frost, Clouds". NASA. December 13, 2004. February 24, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 17, 2006.
    97. Darling, David. "Mars, polar caps". Encyclopedia of Astrobiology, Astronomy, and Spaceflight. August 13, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 26, 2007.
    98. Malin, M.C.; Caplinger, M.A.; Davis, S.D. "Observational evidence for an active surface reservoir of solid carbon dioxide on Mars" (PDF). Science. 294 (5549). 2001: 2146–8. Bibcode:2001Sci...294.2146M. doi:10.1126/science.1066416. PMID 11768358. 2021-02-25 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2015-02-28.
    99. "MIRA's Field Trips to the Stars Internet Education Program". Mira.or. January 19, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 26, 2007.
    100. Carr, Michael H. "Oceans on Mars: An assessment of the observational evidence and possible fate". Journal of Geophysical Research. 108 (5042). 2003: 24. Bibcode:2003JGRE..108.5042C. doi:10.1029/2002JE001963.
    101. Phillips, Tony. "Mars is Melting, Science at NASA". February 24, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 26, 2007.
    102. Plaut, J. J; və b. "Subsurface Radar Sounding of the South Polar Layered Deposits of Mars". Science. 315 (5821). 2007: 92–5. Bibcode:2007Sci...316...92P. doi:10.1126/science.1139672. PMID 17363628. (#explicit_et_al)
    103. Smith, Isaac B.; Holt, J. W. "Onset and migration of spiral troughs on Mars revealed by orbital radar". Nature. 465 (4). 2010: 450–453. Bibcode:2010Nature....32..450P (#bad_bibcode). doi:10.1038/nature09049.
    104. "Mystery Spirals on Mars Finally Explained". Space.com. May 26, 2010. April 3, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 26, 2010.
    105. "NASA Findings Suggest Jets Bursting From Martian Ice Cap". Jet Propulsion Laboratory. NASA. August 16, 2006. October 10, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 11, 2009.
    106. Kieffer, H. H. "Mars Polar Science 2000" (PDF). 2000. November 23, 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: September 6, 2009.
    107. Portyankina, G., redaktor "Fourth Mars Polar Science Conference" (PDF). 2006. February 17, 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 11, 2009.
    108. Kieffer, Hugh H.; Christensen, Philip R.; Titus, Timothy N. "CO2 jets formed by sublimation beneath translucent slab ice in Mars' seasonal south polar ice cap". Nature. 442 (7104). May 30, 2006: 793–796. Bibcode:2006Natur.442..793K. doi:10.1038/nature04945. PMID 16915284.
    109. Sheehan, William. "Areographers". The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. July 1, 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    110. Planetary Names: Categories for Naming Features on Planets and Satellites Arxivləşdirilib 2014-07-08 at the Wayback Machine. Planetarynames.wr.usgs.gov. Retrieved on December 1, 2011.
    111. "Viking and the Resources of Mars" (PDF). Humans to Mars: Fifty Years of Mission Planning, 1950–2000. January 12, 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: March 10, 2007.
    112. Frommert, H.; Kronberg, C. "Christiaan Huygens". SEDS/Lunar and Planetary Lab. December 28, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 10, 2007.
    113. Archinal, B. A.; Caplinger, M. "Mars, the Meridian, and Mert: The Quest for Martian Longitude". Abstract #P22D-06. American Geophysical Union. 22. Fall 2002: 06. Bibcode:2002AGUFM.P22D..06A.
    114. NASA. "Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs". geo.pds.nasa.gov. April 19, 2007. November 13, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 24, 2011. Mars Global Surveyor: MOLA MEGDRs Arxivləşdirilib 2011-11-13 at the Wayback Machine
    115. Zeitler, W.; Ohlhof, T.; Ebner, H. "Recomputation of the global Mars control-point network" (PDF). Photogrammetric Engineering & Remote Sensing. 66 (2). 2000: 155–161. November 13, 2011 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 26, 2009.
    116. Lunine, Cynthia J. Earth: evolution of a habitable world. Cambridge University Press. 1999. səh. 183. ISBN 0-521-64423-2.
    117. Morton, Oliver. Mapping Mars: Science, Imagination, and the Birth of a World. New York: Picador USA. 2002. səh. 98. ISBN 0-312-24551-3.
    118. "Online Atlas of Mars". Ralphaeschliman.com. May 5, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 16, 2012.
    119. Webster, Guy; Brown, Dwayne. "NASA Mars Weathercam Helps Find Big New Crater". NASA. May 22, 2014. June 11, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 22, 2014.
    120. Wright, Shawn. "Infrared Analyses of Small Impact Craters on Earth and Mars". University of Pittsburgh. April 4, 2003. June 12, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 26, 2007. (#invalid_param_val)
    121. "Mars Global Geography". Windows to the Universe. University Corporation for Atmospheric Research. April 27, 2001. June 15, 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    122. Wetherill, G. W. "Problems Associated with Estimating the Relative Impact Rates on Mars and the Moon". Earth, Moon, and Planets. 9 (1–2). 1999: 227. Bibcode:1974Moon....9..227W. doi:10.1007/BF00565406.
    123. Costard, Francois M. "The spatial distribution of volatiles in the Martian hydrolithosphere". Earth, Moon, and Planets. 45 (3). 1989: 265–290. Bibcode:1989EM&P...45..265C. doi:10.1007/BF00057747.
    124. Chen, Junyong; və b. "Progress in technology for the 2005 height determination of Qomolangma Feng (Mt. Everest)". Science in China Series D: Earth Sciences. 49 (5). 2006: 531–538. doi:10.1007/s11430-006-0531-1. (#explicit_et_al)
    125. "Olympus Mons". mountainprofessor.com. 2021-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-05.
    126. Glenday, Craig. Guinness World Records. Random House, Inc. 2009. səh. 12. ISBN 0-553-59256-4.
    127. Wolpert, Stuart. "UCLA scientist discovers plate tectonics on Mars". UCLA. August 9, 2012. August 12, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 13, 2012.
    128. Lin, An. "Structural analysis of the Valles Marineris fault zone: Possible evidence for large-scale strike-slip faulting on Mars". Lithosphere. 4 (4). June 4, 2012: 286–330. Bibcode:2012Lsphe...4..286Y. doi:10.1130/L192.1. May 26, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 2, 2012.
    129. Cushing, G. E.; Titus, T. N.; Wynne, J. J.; Christensen, P. R. "Themis Observes Possible Cave Skylights on Mars" (PDF). Lunar and Planetary Science XXXVIII. 2007. September 15, 2011 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 2, 2007.
    130. "NAU researchers find possible caves on Mars". Inside NAU. 4 (12). Northern Arizona University. March 28, 2007. August 28, 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 28, 2007.
    131. "Researchers find possible caves on Mars". Paul Rincon of BBC News. March 17, 2007. September 30, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 28, 2007.
    132. Jones, Nancy; Steigerwald, Bill; Brown, Dwayne; Webster, Guy. "NASA Mission Provides Its First Look at Martian Upper Atmosphere". NASA. October 14, 2014. October 19, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 15, 2014.
    133. Philips, Tony. "The Solar Wind at Mars". Science@NASA. 2001. March 23, 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 8, 2006.
    134. "Multiple Asteroid Strikes May Have Killed Mars's Magnetic Field". 2022-06-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-07.
    135. Lundin, R; və b. "Solar Wind-Induced Atmospheric Erosion at Mars: First Results from ASPERA-3 on Mars Express". Science. 305 (5692). 2004: 1933–1936. Bibcode:2004Sci...305.1933L. doi:10.1126/science.1101860. PMID 15448263. (#explicit_et_al)
    136. Bolonkin, Alexander A. Artificial Environments on Mars. Berlin Heidelberg: Springer. 2009. 599–625. ISBN 978-3-642-03629-3.
    137. Atkinson, Nancy. "The Mars Landing Approach: Getting Large Payloads to the Surface of the Red Planet". July 17, 2007. August 5, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 18, 2007.
    138. Carr, Michael H. The surface of Mars. Cambridge planetary science series. 6. Cambridge University Press. 2006. səh. 16. ISBN 0-521-87201-4.
    139. "Abundance and Isotopic Composition of Gases in the Martian Atmosphere from the Curiosity Rover". Sciencemag.org. July 19, 2013. November 6, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 19, 2013.
    140. Lemmon, M. T.; və b. "Atmospheric Imaging Results from Mars Rovers". Science. 306 (5702). 2004: 1753–1756. Bibcode:2004Sci...306.1753L. doi:10.1126/science.1104474. PMID 15576613. (#explicit_et_al)
    141. "Mars Express confirms methane in the Martian atmosphere". ESA. March 30, 2004. January 30, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 17, 2006.
    142. Mumma, Michael J.; və b. "Strong Release of Methane on Mars in Northern Summer 2003" (PDF). Science. 323 (5917). February 20, 2009: 1041–1045. Bibcode:2009Sci...323.1041M. doi:10.1126/science.1165243. PMID 19150811. March 13, 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: March 18, 2015. (#explicit_et_al)
    143. Hand, Eric. "Plumes of methane identified on Mars" (PDF). Nature News. October 21, 2008. March 7, 2012 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: August 2, 2009.
    144. Krasnopolsky, Vladimir A. "Some problems related to the origin of methane on Mars". Icarus. 180 (2). February 2005: 359–367. Bibcode:2006Icar..180..359K. doi:10.1016/j.icarus.2005.10.015.
    145. Franck, Lefèvre; Forget, François. "Observed variations of methane on Mars unexplained by known atmospheric chemistry and physics". Nature. 460 (7256). August 6, 2009: 720–723. Bibcode:2009Natur.460..720L. doi:10.1038/nature08228. PMID 19661912.
    146. Oze, C.; Sharma, M. "Have olivine, will gas: Serpentinization and the abiogenic production of methane on Mars". Geophysical Research Letters. 32 (10). 2005: L10203. Bibcode:2005GeoRL..3210203O. doi:10.1029/2005GL022691.
    147. Tenenbaum, David. "Making Sense of Mars Methane". Astrobiology Magazine. June 9, 2008. September 23, 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 8, 2008. (#invalid_param_val)
    148. Steigerwald, Bill. "Martian Methane Reveals the Red Planet is not a Dead Planet". NASA's Goddard Space Flight Center. NASA. January 15, 2009. January 17, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 24, 2009. (#invalid_param_val)
    149. "Mars Curiosity Rover News Telecon -November 2, 2012". September 18, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 8, 2015.
    150. Kerr, Richard A. "Curiosity Finds Methane on Mars, or Not". Science (journal). November 2, 2012. November 5, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 3, 2012.
    151. Wall, Mike. "Curiosity Rover Finds No Methane on Mars —Yet". Space.com. November 2, 2012. June 29, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 3, 2012.
    152. Chang, Kenneth. "Hope of Methane on Mars Fades". New York Times. November 2, 2012. August 7, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 3, 2012.
    153. Webster, Christopher R.; Mahaffy, Paul R.; Atreya, Sushil K.; Flesch, Gregory J.; Farley, Kenneth A. "Low Upper Limit to Methane Abundance on Mars". Science. September 19, 2013. Bibcode:2013Sci...342..355W. doi:10.1126/science.1242902. September 23, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 19, 2013.
    154. Cho, Adrian. "Mars Rover Finds No Evidence of Burps and Farts". Science (journal). September 19, 2013. September 20, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 19, 2013.
    155. Chang, Kenneth. "Mars Rover Comes Up Empty in Search for Methane". New York Times. September 19, 2013. April 11, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 19, 2013.
    156. Rincon, Paul. "Agencies outline Mars initiative". BBC News. July 9, 2009. April 8, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 26, 2009.
    157. "NASA orbiter to hunt for source of Martian methane in 2016". Thaindian News. March 6, 2009. October 5, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 26, 2009.
    158. Webster, Guy; Jones, Nancy Neal; Brown, Dwayne. "NASA Rover Finds Active and Ancient Organic Chemistry on Mars". NASA. December 16, 2014. December 17, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 16, 2014.
    159. Chang, Kenneth. "'A Great Moment': Rover Finds Clue That Mars May Harbor Life". New York Times. December 16, 2014. December 16, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 16, 2014.
    160. Whitehouse, David. "Dr. David Whitehouse – Ammonia on Mars could mean life". news.bbc.co.uk. BBC News. July 15, 2004. October 31, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 14, 2012.
    161. "Mars' desert surface..." MGCM Press release. NASA. July 7, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 25, 2007.
    162. Kluger, Jeffrey. "Mars, in Earth's Image". Discover Magazine. September 1, 1992. April 27, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 3, 2009.
    163. Goodman, Jason C. "The Past, Present, and Possible Future of Martian Climate". MIT. September 22, 1997. November 10, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 26, 2007.
    164. Philips, Tony. "Planet Gobbling Dust Storms". Science @ NASA. July 16, 2001. June 13, 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 7, 2006.
    165. "Mars 2009/2010". Students for the Exploration and Development of Space (SEDS). May 6, 2009. March 8, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 28, 2007.
    166. "Mars distance from the Sun from January 2011 to January 2015". January 12, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 27, 2012.
    167. Vitagliano, Aldo. "Mars' Orbital eccentricity over time". Solex. Universita' degli Studi di Napoli Federico II. 2003. September 7, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 20, 2007.
    168. Meeus, Jean. "When Was Mars Last This Close?". International Planetarium Society. March 2003. May 16, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 18, 2008.
    169. Baalke, Ron. "Mars Makes Closest Approach In Nearly 60,000 Years". meteorite-list. August 22, 2003. July 2, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 18, 2008.
    170. Nowack, Robert L. "Estimated Habitable Zone for the Solar System". Department of Earth and Atmospheric Sciences at Purdue University. August 16, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: April 10, 2009.
    171. Briggs, Helen. "Early Mars 'too salty' for life". BBC News. February 15, 2008. May 17, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 16, 2008.
    172. Hannsson, Anders. Mars and the Development of Life. Wiley. 1997. ISBN 0-471-96606-1.
    173. "New Analysis of Viking Mission Results Indicates Presence of Life on Mars". Physorg.com. January 7, 2007. October 17, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 2, 2007.
    174. "Phoenix Returns Treasure Trove for Science". NASA/JPL. June 6, 2008. November 13, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 27, 2008.
    175. Bluck, John. "NASA Field-Tests the First System Designed to Drill for Subsurface Martian Life". NASA. July 5, 2005. June 29, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 2, 2010.
    176. Kounaves, S. P. et al., Evidence of martian perchlorate, chlorate, and nitrate in Mars meteorite EETA79001: implications for oxidants and organics, Icarus, 2014, 229, 206–213, DOI:10.1016/j.icarus.2013.11.012,
    177. Kounaves, S. P.; və b. ", Identification of the perchlorate parent salts at the Phoenix Mars landingsite and implications". Icarus. 232. 2014: 226–231. doi:10.1016/j.icarus.2014.01.016. (#explicit_et_al)
    178. Golden, D. C.; və b. "Evidence for exclusively inorganic formation of magnetite in Martian meteorite ALH84001" (PDF). American Mineralogist. 89 (5–6). 2004: 681–695. Archived from the original on May 12, 2011. İstifadə tarixi: December 25, 2010. (#explicit_et_al)
    179. Krasnopolsky, Vladimir A.; Maillard, Jean-Pierre; Owen, Tobias C. "Detection of methane in the Martian atmosphere: evidence for life?". Icarus. 172 (2). 2004: 537–547. Bibcode:2004Icar..172..537K. doi:10.1016/j.icarus.2004.07.004.
    180. Peplow, Mark. "Formaldehyde claim inflames Martian debate". Nature. February 25, 2005. doi:10.1038/news050221-15.
    181. "DLR – Surviving the conditions on Mars (26 April 2012)". Dlr.de. April 26, 2012. March 23, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 16, 2012.
    182. "MSL Science Corner: Rover Environmental Monitoring Station (REMS)". NASA/JPL. July 20, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: September 9, 2009.
    183. "Mars Science Laboratory Fact Sheet" (PDF). NASA/JPL. June 26, 2019 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: June 20, 2011.
    184. "NASA's Mars Odyssey Shifting Orbit for Extended Mission". NASA. October 9, 2008. March 13, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: November 15, 2008.
    185. "Mars Science Laboratory — Homepage". NASA. July 30, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 20, 2015.
    186. "Chemistry and Cam (ChemCam)". NASA. 2021-08-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-20.
    187. "Curiosity Mars rover takes historic drill sample". BBC. February 10, 2013. February 23, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 10, 2013.
    188. "ISRO: Mars Orbiter Mission". isro.gov.in. 2013-11-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-21.
    189. "Deimos". Planetary Societies's Explore the Cosmos. June 5, 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    190. Bertaux, Jean-Loup; və b. "Discovery of an aurora on Mars". Nature. 435 (7043). June 9, 2005: 790–4. Bibcode:2005Natur.435..790B. doi:10.1038/nature03603. PMID 15944698. (#explicit_et_al)
    191. Meeus, J.; Goffin, E. "Transits of Earth as seen from Mars". Journal of the British Astronomical Association. 93 (3). 1983: 120–123. Bibcode:1983JBAA...93..120M.
    192. Bell, J. F., III; və b. "Solar eclipses of Phobos and Deimos observed from the surface of Mars". Nature. 436 (7047). July 7, 2005: 55–57. Bibcode:2005Natur.436...55B. doi:10.1038/nature03437. PMID 16001060. (#explicit_et_al)
    193. Staff. "Martian Moons Block Sun In Unique Eclipse Images From Another Planet". SpaceDaily. March 17, 2004. November 23, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 13, 2010.
    194. Webster, Guy; Brown, Dwayne; Jones, Nancy; Steigerwald, Bill. "All Three NASA Mars Orbiters Healthy After Comet Flyby". NASA. October 19, 2014. July 3, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 20, 2014.
    195. Agence France-Presse. "A Comet's Brush With Mars". New York Times. October 19, 2014. October 27, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 20, 2014.
    196. Denis, Michel. "Spacecraft in great shape – our mission continues". European Space Agency. October 20, 2014. March 8, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 21, 2014.
    197. Staff. "I'm safe and sound, tweets MOM after comet sighting". The Hindu. October 21, 2014. January 11, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 21, 2014.
    198. Moorhead, Althea; Wiegert, Paul A.; Cooke, William J. "The meteoroid fluence at Mars due to comet C/2013 A1 (Siding Spring)". Icarus. December 1, 2013. Bibcode:2014Icar..231...13M. doi:10.1016/j.icarus.2013.11.028. September 24, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 7, 2013.
    199. Grossman, Lisa. "Fiercest meteor shower on record to hit Mars via comet". New Scientist. December 6, 2013. December 12, 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 7, 2013.
    200. Lloyd, John; John Mitchinson. The QI Book of General Ignorance. Britain: Faber and Faber Limited. 2006. 102, 299. ISBN 978-0-571-24139-2. 2012-01-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-03-18.
    201. Peck, Akkana. "Mars Observing FAQ". Shallow Sky. March 14, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 15, 2006.
    202. Zeilik, Michael. Astronomy: the Evolving Universe (9th). Cambridge University Press. 2002. səh. 14. ISBN 0-521-80090-0.
    203. Jacques Laskar. "Primer on Mars oppositions". IMCCE, Paris Observatory. August 14, 2003. November 13, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2010. (Solex results) Arxivləşdirilib 2013-02-22 at Archive.today
    204. "Close Encounter: Mars at Opposition". NASA. November 3, 2005. May 15, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 19, 2010.
    205. Sheehan, William. "Appendix 1: Oppositions of Mars, 1901—2035". The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. University of Arizona Press. February 2, 1997. June 25, 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 30, 2010.
    206. The opposition of February 12, 1995 was followed by one on March 17, 1997. The opposition of July 13, 2065 will be followed by one on October 2, 2067. Astropro 3000-year Sun-Mars Opposition Tables Arxivləşdirilib 2012-03-19 at the Wayback Machine
    207. Rao, Joe. "NightSky Friday—Mars and Earth: The Top 10 Close Passes Since 3000 B.C." Space.com. August 22, 2003. May 20, 2009 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    208. Novakovic, B. "Senenmut: An Ancient Egyptian Astronomer". Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade. 85. 2008: 19–23. arXiv:0801.1331. Bibcode:2008POBeo..85...19N.
    209. North, John David. Cosmos: an illustrated history of astronomy and cosmology. University of Chicago Press. 2008. 48–52. ISBN 0-226-59441-6.
    210. Swerdlow, Noel M. Periodicity and Variability of Synodic Phenomenon // The Babylonian theory of the planets. Princeton University Press. 1998. 34–72. ISBN 0-691-01196-6.
    211. Poor, Charles Lane. The solar system: a study of recent observations. Science series. 17. G. P. Putnam's sons. 1908. səh. 193.
    212. Harland, David Michael (2007). "Cassini at Saturn: Huygens results Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine". p. 1. ISBN 0-387-26129-X
    213. Hummel, Charles E. (1986). The Galileo connection: resolving conflicts between science & the Bible Arxivləşdirilib 2022-04-07 at the Wayback Machine. InterVarsity Press. pp. 35–38. ISBN 0-87784-500-X.
    214. Needham, Joseph; Ronan, Colin A. The Shorter Science and Civilisation in China: An Abridgement of Joseph Needham's Original Text. The shorter science and civilisation in China. 2 (3rd). Cambridge University Press. 1985. səh. 187. ISBN 0-521-31536-0.
    215. Thompson, Richard. "Planetary Diameters in the Surya-Siddhanta" (PDF). Journal of Scientific Exploration. 11 (2). 1997: 193–200 [193–6]. January 7, 2010 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 13, 2010.
    216. Taton, Reni. Reni Taton, Curtis Wilson and Michael Hoskin (redaktorlar ). Planetary Astronomy from the Renaissance to the Rise of Astrophysics, Part A, Tycho Brahe to Newton. Cambridge University Press. 2003. səh. 109. ISBN 0-521-54205-7.
    217. Hirshfeld, Alan. Parallax: the race to measure the cosmos. Macmillan. 2001. 60–61. ISBN 0-7167-3711-6.
    218. Breyer, Stephen. "Mutual Occultation of Planets". Sky and Telescope. 57 (3). 1979: 220. Bibcode:1979S&T....57..220A.
    219. Peters, W. T. "The Appearance of Venus and Mars in 1610". Journal of the History of Astronomy. 15 (3). 1984: 211–214. Bibcode:1984JHA....15..211P.
    220. Sheehan, William. 2: Pioneers // The Planet Mars: A History of Observation and Discovery. uapress.arizona.edu. Tucson: University of Arizona. 1996. April 26, 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: January 16, 2010.
    221. Snyder, Dave. "An Observational History of Mars". May 2001. January 6, 2009 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: February 26, 2007.
    222. Sagan, Carl. Cosmos. New York City: Random House. 1980. səh. 107. ISBN 0-394-50294-9.
    223. Basalla, George. Percival Lowell: Champion of Canals // Civilized Life in the Universe: Scientists on Intelligent Extraterrestrials. Oxford University Press US. 2006. 67–88. ISBN 0-19-517181-0.
    224. Maria, K.; Lane, D. "Geographers of Mars". Isis. 96 (4). 2005: 477–506. doi:10.1086/498590. PMID 16536152.
    225. Perrotin, M. "Observations des canaux de Mars". Bulletin Astronomique, Serie I (French). 3. 1886: 324–329. Bibcode:1886BuAsI...3..324P.
    226. Zahnle, K. "Decline and fall of the Martian empire". Nature. 412 (6843). 2001: 209–213. doi:10.1038/35084148. PMID 11449281.
    227. Salisbury, F. B. "Martian Biology". Science. 136 (3510). 1962: 17–26. Bibcode:1962Sci...136...17S. doi:10.1126/science.136.3510.17. JSTOR 1708777. PMID 17779780.
    228. Ward, Peter Douglas; Brownlee, Donald. Rare earth: why complex life is uncommon in the universe. Copernicus Series (2nd). Springer. 2000. səh. 253. ISBN 0-387-95289-6.
    229. Bond, Peter. Distant worlds: milestones in planetary exploration. Copernicus Series. Springer. 2007. səh. 119. ISBN 0-387-40212-8.
    230. Dinerman, Taylor. "Is the Great Galactic Ghoul losing his appetite?". The space review. September 27, 2004. March 6, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 27, 2007.
    231. "Percivel Lowell's Canals". February 19, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 1, 2007.
    232. Fergus, Charles. "Mars Fever". Research/Penn State. 24 (2). 2004. August 31, 2003 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 2, 2007.
    233. Tesla, Nikola. "Talking with the Planets". Collier's Weekly. February 19, 1901. September 1, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 4, 2007.
    234. Cheney, Margaret. Tesla, man out of time. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall. 1981. səh. 162. ISBN 978-0-13-906859-1. OCLC 7672251.
    235. "Departure of Lord Kelvin". The New York Times. May 11, 1902. səh. 29.
    236. Pickering, Edward Charles. "The Light Flash From Mars" (PDF). The New York Times. January 16, 1901. June 5, 2007 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: May 20, 2007.
    237. Fradin, Dennis Brindell. Is There Life on Mars?. McElderry Books. 1999. səh. 62. ISBN 0-689-82048-8.
    238. Lightman, Bernard V. Victorian Science in Context. University of Chicago Press. 1997. 268–273. ISBN 0-226-48111-5.
    239. Lubertozzi, Alex; Holmsten, Brian. The war of the worlds: Mars' invasion of earth, inciting panic and inspiring terror from H.G. Wells to Orson Welles and beyond. Sourcebooks, Inc. 2003. 3–31. ISBN 1-57071-985-3.
    240. Schwartz, Sanford. C. S. Lewis on the Final Frontier: Science and the Supernatural in the Space Trilogy. Oxford University Press US. 2009. 19–20. ISBN 0-19-537472-X.
    241. Buker, Derek M. The science fiction and fantasy readers' advisory: the librarian's guide to cyborgs, aliens, and sorcerers. ALA readers' advisory series. ALA Editions. 2002. səh. 26. ISBN 0-8389-0831-4.
    242. Darling, David. "Swift, Jonathan and the moons of Mars". August 9, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 1, 2007.
    243. Rabkin, Eric S. Mars: a tour of the human imagination. Greenwood Publishing Group. 2005. 141–142. ISBN 0-275-98719-1.
    244. Miles, Kathy; Peters II, Charles F. "Unmasking the Face". StarrySkies.com. September 26, 2007 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 1, 2007.
    245. "Close Inspection for Phobos". ESA website. January 14, 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    246. "Ares Attendants: Deimos & Phobos". Greek Mythology. August 16, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    247. Hunt, G. E.; Michael, W. H.; Pascu, D.; Veverka, J.; Wilkins, G. A.; Woolfson, M. "The Martian satellites—100 years on". Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. 19. 1978: 90–109. Bibcode:1978QJRAS..19...90H.
    248. "Greek Names of the Planets". May 9, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: July 14, 2012. Aris is the Greek name of the planet Mars, the fourth planet from the sun, also known as the Red planet. Aris or Ares was the Greek god of War. See also the Greek article about the planet.
    249. Arnett, Bill. "Phobos". nineplanets. November 20, 2004. August 14, 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: June 13, 2006.
    250. Ellis, Scott. "Geological History: Moons of Mars". CalSpace. May 17, 2007 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 2, 2007.
    251. Andert, T. P.; Rosenblatt, P.; Pätzold, M.; Häusler, B.; Dehant, V.; Tyler, G. L.; Marty, J. C. "Precise mass determination and the nature of Phobos". Geophysical Research Letters. 37 (L09202). May 7, 2010: L09202. Bibcode:2010GeoRL..3709202A. doi:10.1029/2009GL041829.
    252. Giuranna, M.; Roush, T. L.; Duxbury, T.; Hogan, R. C.; Geminale, A.; Formisano, V. (2010). Compositional Interpretation of PFS/MEx and TES/MGS Thermal Infrared Spectra of Phobos: Arxivləşdirilib 2011-05-12 at the Wayback Machine. European Planetary Science Congress Abstracts, Vol. 5. Retrieved October 1, 2010.
    253. "Mars Moon Phobos Likely Forged by Catastrophic Blast". Space.com. September 27, 2010. September 30, 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2010.
    254. "M. Adler, et al. – Use of MRO Optical Navigation Camera .. (2012)" (PDF). lpi.usra.edu. December 26, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 16, 2012.

    Həmçinin bax
    Vikianbarda Mars ilə əlaqəli mediafayllar var.

    Xarici keçidlər
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.