Maqlar

Müasir dilçilərin fikrincə, sözün etimologiyası aydın deyil.[9] Ehtimal olunur ki, bu Midiya termininin ilkin mənası “tayfa üzvü” idi və yalnız sonralar semantik yerdəyişmə baş verdi və o, “kahin tayfasının üzvü”, yəni kahin mənasını altında istifadə edilirdi.[10] Brockhaus və Efron Ensiklopedik lüğəti farsca maguš sözünü sanskritcə "mah", Köhnə Zend "meg, mag, mug", mixi "maquş", yunanca "μέγας", latınca "magis", rusca "qüdrətli" ilə müqayisə edib.[11] I Daranın Behistun kitabəsində də "mag" sözü etnonim kimi qeyd edilmişdir.[12] Artıq Herodotda mágos (tək) və ya Μάγοι (cəm) İran dininin kahinlərinin çıxdığı tayfanın adı kimi görünür.[13] Ellinistik və Roma dövrlərində bu termin yuxuların yozucusu, falçı, sehrbaz, astroloq, həmçinin şarlatan, sehrbaz və s. kimi daha mənfi mənaları ifadə edir. Ərəb dilində məjus atəşpərəstlər və zərdüştilərlə əlaqələndirilir.[14]

Magların Midiya tayfası olduğuna dair belə bir fikir var ki, bütün İran ərazisində kahinlik mülkü onlardan formalaşıb;[15] bu, xüsusi inancları və ayinləri ilə seçilən, ortalarından midiyalılardan və qədim farslardan keşişlər toplanan tayfanın adı idi.[16] Lakin Magi qəbiləsindən olan insanların heç də hamısı kahin deyildi.[17] Eyni zamanda, sehrbazlar özləri keşişləri təyin etmək üçün başqa bir ad istifadə etdilər - avest (āϑravan, atravan). Maqlar qəbiləsinin kahinliyi o dövrdə irsi idi, lakin qapalı kasta xarakteri daşımırdı. Midiya və Farsda midiyalıların xüsusi nəslinə mənsub olan kahinlər kastasının nümayəndələri bütün elmi təhsili öz əllərində cəmləmişdilər; dini ayinlərə rəhbərlik edirdilər, diri mal-qara kəsir, haoma hazırlamaq ayinini yerinə yetirir, həmçinin dövlətin həyatında təsirli rol oynayırdılar.[18] İqor Dyakonova görə, mag tayfası əvvəlcə Rai (gələcək Rey) ərazisində yaşaya bilərdi, onun başçısı, Avestaya görə, nəticədə Zərdüşt təliminin banisi Zərdüştün özü oldu. Çox güman ki, maqi tayfasının kahinləri arasında ilk dəfə Zərdüştilik dini (harada yaranmasından asılı olmayaraq) üstünlük təşkil etmişdir; bu, sonrakı dövrlərdə “maqlar” zərdüşti keşişinin sinonimi olmasını izah edir.[19] Zərdüşt dini, görünür, Midiya padşahları tərəfindən çox erkən qəbul edilmiş, onu dövlət dini səviyyəsinə qaldırmış və Midiya qəbiləsinin mag mənsubları onu onun kahinləri kimi tanımışlar. Onların başı, ən yüksək dəstə, Midiya krallığının iyerarxiyasında birinci idi.[20] VI əsrdə Midiya krallığının süqutundan sonra. e.ə e. onun dini və kahinliyi Persiyaya keçdi, burada maglar Əhəmənilər və onlardan sonra gələn Sasanilər dövründə bütün əhəmiyyətlərini saxladılar. Atlı dəstə səltənətin ilk hörmətli şəxsləri arasında idi. I Daranın dövründə maqlar və təqiblər dövrü getdi. Behistun kitabəsində maq Qaumata bir müddət Əhəmənilərin taxtını tuta bilən üsyançı kimi qeyd olunur. Lakin o, yalançı Smerdis kimi ifşa olundu və edam edildi.[21] Qədim İrandan kənarda “maqlar” haqqında da məlumat var. Aşkar edilmiş Babil mixi lövhələrindən və Əhəmənilər dövrünə aid Misir papiruslarından məlum olur ki, bu dövrdə Qədim İranın maq kahinləri artıq Babil və Misirdə peyda olmuşlar. Eramızdan əvvəl 7-6-cı əsrlər dövründə midye e. mədəni və dini fəaliyyətlərin yayılması mərkəzi olmuşdur. Bu, yəqin ki, Qədim İrandan kənarda dövlət quruluşları haqqında mənbələrdə magi-kahinlərin qeyd edilməsini izah edir. Bununla belə, mümkün omonimliyə görə bu mənbələrdən ehtiyatlı olmaq lazımdır. Dandamaev M.A.-ya görə, “Midiya sehrbazları” (İran) anlayışı ilə qonşu xalqlar arasında “maqlar” sözünün sonradan “sehrbaz”, “münəccim” və s. kimi qəbul etdiyi məna arasında fərq var. kahinliyin aparıcı rol oynadığı Qədim Dünyanın bütün bölgələrində "maqlar" termininin istifadəsinə aiddir.[22] Assur-Babil kahinlərinə "maqlar" kimi istinadlara Bibliya ənənəsində rast gəlmək olar (Yeremya XXXIX). Bununla belə, maqlar qəbiləsinin kahinlərinin simasında Qədim İranın Midiya dini ilə Babil xaldeylərinin dinini qarışdırmaq səhvinə dair bir fikir var. Bəzi mənbələrə, eləcə də Midiya-İran sehrbazlarına görə xaldeylilər bir tayfa və xaldey kahinləri kimi qeyd edilir, baxmayaraq ki, sonuncuların eyniadlı tayfaya mənsub olması mübahisəlidir.[23]

Elamlılar Madaya Maktape deyirdilər[24]. Bu adın sonu Elam dilində cəm bildirən pe şəkilçisindən ibarət olduğuna görə, kök Maktadır. İqrar Əliyev yazmışdır ki, Makta adının kökünü maq etnonimi təşkil edir[25]. Buradan belə qənaətə gəlinir ki, Maqday kimi səslənmiş Makta, yaxud Maqta adının əsasını Manna etnonimi təşkil edir.

Edvin Qrantovski maqları İrandilli sayır[26]. Əksər tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, Muğan toponimi maqların adını əks etdirir. İndiki Muğan toponimi qədim fars mənbələrində 293-cü ildən çəkilir. Digər Muğan Kürdən şimalda Albaniyanın şimal qərbində gürcü mənbələrində Movakan, IX əsr ərəb coğrafiyaçısı Məsudinin əsərində Muğan[27] adı ilə məlumdur. Şəki rayonunun Göynük kəndində Mühlər məhəlləsi, Maq dağı, Quba rayonunun Qaley Muq dağı, Dərbənd rayonunda Muqartı və Muq-Aran (kənd sözü əlavə olunmaqla bu toponim indi Məhərrəmkənd formasındadır), Dağıstanda Muğam (Ulluçayın ağzında yer adı), Şimali Qafqazda Muğal-qaya, Muğal dağı, Mukal çayı[28] və b. toponimlər də vardır. Ehtimal ki, bəzi antik müəlliflərin Şimali Qafqazda midiyalılara qohum tayfaların yaşaması haqqındakı məlumatlar məhz maqlara aiddir.

Son aparılan tədqiqatlar nəticəsində maqların mannaların sonrakı nəsilləri olması haqqında fikir irəli sürülmüşdür. Əvvəllər Manq (ay) formasında olmuş bu etnonimin qovuşuq nq səsi q səsinə çevrilməsi ilə maq etnonimi yaranmışdır. Assur və Urartu mənbələrində manna, mana etnonimi var, maq etnonimi isə qeyd edilmir, qədim fars və antik mənbələrdə isə manna yox, hər yerdə maq etnonimi vardır.

Er. əv. 519-cu ilə aid fars manbəsində və er. əv. V əsrdə Herodotun əsərində manna etnoniminin olmamasını adətən belə izah edirlər: er. əv. VII əsr üçün mannalar artıq İrandilli midiyalılar tərəfindən assimilyasiya edilmişdi[29]. Lakin prof. Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu ola bilməzdi, çünki dövləti, paytaxtı olmuş bir xalqı təxminən yüz il müddətində əritmək olmazdı; əvvələn, aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, Maday xalqı İranmənşəli deyildi; ikincisi, İ. M. Dyakonov və İqrar Əliyevin özləri yazırlar ki, Midiya çarlığının mövcud olduğu dövrdə (er. əv. 673 – 550-ci illər) vahid Maday xalqı yarana bilməmişdi[30][31]. Belə olduqda mannaların assimilyasiya olunması mümkün deyildi. Deməli, heç bir assimilyasiya prosesi getməmişdir, Assur mənbələrindəki mannalar qədim fars və yunan mənbələrindəki maqlardır.[32]

Y. B. Yusifov mütəxəssislərin diqqətini aşağıdakılara cəlb etdi: er. əv. VII əsrdə Manna dövləti mövcud idi; er. əv. 615-ci ildə mannalar Asuriyanın köməyinə gəlmişdilər; er. əv. 593-cü il hadisələrilə əlaqədar Manna (Minni şəklində) yad olunur; deməli, VI əsrin 90-cı illərinədək Manna müstəqilliyini saxlamışdı[33]. Y. B. Yusifov belə nəticəyə gəlir ki, er. əv. III-I minilliklərdə Urmiya gölü hövzəsində (Mannada) və daha geniş ərazidə çoxlu etnoslar yaşayırdı[34]. Onun fikrincə, Manna adı mixi yazılarda səciyyəvi idi, antik dövrdə isə bu ölkə tədricən Midiya anlayışı altında tanınmağa başlayır. Midiyada hakimiyyət er. əv. 550-ci ildə farslara keçdikdən sonra da maqlar (ondan əvvəlki mannalar) böyük qüvvə olaraq qalmış və hətta fars hakimiyyətinə qarşı er. əv. 522-ci ildə Qaumatanın başçılığı ilə üsyan etmişdilər.

Ehtimal ki, Maqtape elamlıların əvvəlcə Manna dövlətinə və manqlara (maqlara) verdikləri addır, çünki Maday dövlətindən əvvəl Manna dövləti vardı. Midiya dövləti yaranandan sonra mannalara verilmiş adı elamlılar Madaya da şamil etmişlər, çünki Manna və Midiya birləşdirilmişdi. Maktape, yaxud Maqtape isə mannaların əsl adı olan manq (maq) etnonimindən ibarətdir. [35][36][37][38][39][40]

Azərbaycan tarixində maqlar böyük rol oynamışlar. Er. əv. 521-ci ildə fars hakimiyyətinə qarşı Qaumatın üsyanı və Babəkin başçılığı ilə ərəb işğalçılarına qarşı uzun müddətli mübarizə (ərəb mənbələrində xürrəmilərin maqlar olması göstərilir; məsələn, İbn Əl-Əsir yazır ki, xürrəmilər Məcus, yəni Maq tayfasının bir dəstəsidi[41]r) məhz maqlarla bağlıdır.

• Manna
• Midiya
• Madaylar